Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ (ԺԶ.)

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ

Երկու ամիսներու վրայ տարածուող մեր այս համեստ աշխատասիրութիւնը կ՚եզրափակենք տաղանդաշատ, սրբակենցաղ, երանաշնորհ Տ. Զարեհ Արք. Ազնաւորեանի խօսքով. «Սուրբ Պատարագը միայն Քրիստոսի զոհագործումը յիշատակող եւ անոր փրկագործական խորհուրդը տեւականացնող եւ այժմէականացնող ծէս մը չէ, միայն գեղեցիկ, վեհացնող ու վերացնող երաժշտութիւն չէ, այլ մանաւանդ՝ գագաթնակէտն է Եկեղեցւոյ ծէսին, այլ խօսքով՝ պաշտամունքին, որովհետեւ Պատարագին մէջ հաւատացեալ մարդը ո՛չ միայն մտքով ու հոգիով կը միանայ Աստուծոյ, այլ նաեւ մարմնաւորապէս կը հաղորդակցի Անոր հետ, հաղորդուելով մեր Տիրոջ եւ Աստուծոյն՝ Յիսուս Քրիստոսի կենդանարար Մարմնին եւ Արեան:

«Պատարագի խորհուրդին մէջ մեր հաւատքը իր ամենէն իրաւ, վաւերական, նոյնիսկ շօշափելի արտայայտութիւնը կը գտնէ, յոյսը կը դադրի միայն ապագայի ակնկալութիւն ըլլալէ, որովհետեւ ներկային մէջ կը հանդիպի, կը տեսնէ ու կը գրկէ ակնկալութեան իր առարկան՝ զԱստուած, եւ, որ ամենէն կարեւորն է, Աստուծոյ հանդէպ սէրը իր կիզակէտին կը բարձրանայ, իր լրումին կը հասնի, որովհետեւ Աստուծոյ սիրոյն կը միանայ եւ Անոր հետ երանական իր միութիւնը կ՚ապրի երկրի վրայ: Պահ մը երկիրը երկնքի կը վերածուի, կամ երկինքը երկիր կը փոխադրուի: Եւ այս փորձառութեան գիտակցութիւնը չէ՞ որ կ՚արձանագրէ ու մեզի կը յիշեցնէ Պատարագի մէկ աղօթքը, ուր կը կարդանք՝ «Եւ իբրեւ Աստուած՝ նոր ճարտարապետութեամբ մը երկիրը երկնքի վերածեց»:

«Բնիկ Հայկական Պատարագի մասերը խօսքի, այսինքն՝ բնագիրի բաժինները չեն այնքան, որքան երգերը: Բնագրային մասը մեծաւ մասամբ թարգմանութիւն է, որոշ պատշաճեցումներով եւ տարբեր Պատարագներէ լաւագոյն տարրերու իւրացումովն ու նորովի խմբագրութեամբը:

«Գալով երգային բաժնին. Հայկական Պատարագը իւրայատուկ է եւ եզակի: Զուտ Հայկական են՝ «Խորհուրդ խորին, Մարմին Տէրունական, Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ, Հայր երկնաւոր, Որդի Աստուծոյ, Հոգի Աստուծոյ, Տէր ողորմեա, Օրհնեալ է Աստուած, Քրիստոս պատարագեալ բաշխի, Լցաք եւ Գոհանամք» երգերը. մէկ խօսքով՝ երգերու մեծագոյն տոկոսը:

«Ի վերջոյ. Հայկական Պատարագը բոլոր Պատարագներէն աւելի շքեղ ու գեղեցիկ է, ո՛չ միայն իր դաշնաւորեալ վիճակին մէջ, այլ նախ իր միաձայն եղանակներով, որոնք ազնուագոյն ներշնչումի եւ բարձրագոյն ճաշակի արտայայտութիւն եղող գոհարներ են: Եւ ճիշդ ատոր համար ալ, հաւատացեալը պարզ հանդիսատես մը չէ եւ պէտք չէ ըլլա, այլ՝ մասնակից մը Ս. Պատարագին»:

Օգտագործուած աղբիւրներ

- «Մեկնութիւն Ահաւոր Խորհրդոյ Սրբոյ Պատարագին, արտահանեալ ի մեկնութեանց Խոսրովու Անձեւացեաց Եպիսկոպոսի եւ Ներսէսի Լամբրոնացւոյ կարճելով եւ պարզաբանելով, Յովհաննու Արճիշեցւոյ», Ս. Էջմիածին, 1860։

- «Անձեւացի Խոսրով, Սուրբ Պատարագի Մեկնութիւն», թրգմ.՝ Գէորգ Աբղ. Խարոյեան եւ Մկրտիչ Աբղ. Պռոշեան, Ս. Էջմիածին, 2001։

- «Յովհաննէս Օձնեցի, Յաղագս Կարգաց Եկեղեցւոյ Քրիստոսի, տե՛ս Յովհաննու Իմաստասիրի Աւձնեցւոյ Մատենագրութիւնք», Վենետիկ, 18333, էջ 81-100։ Աշխարհաբար թարգմանութեան համար տե՛ս Զարեհ Եպսկ. Ազնաւորեան, Ճառ Եկեղեցւոյ Մասին, ՀԱՍԿ յունուար, 1985, էջ 16-20, փետրուար մարտ, 1985, էջ 56-58, յունիս-յուլիս, 1985, էջ 322-325։

- «Ժամագիրք Կիրակի Օրերու», Օշին Ա. Քհնյ. Գէորգեան, Պէյրութ, 1999։

- «Արճիշեցի Յոհվաննէս Վրդ., Սրբազան Պատարագամատոյցք Հայոց», Վիեննա, 1897։

- «Հանգանակ Հաւատոյ որով վարի Հայաստանեայց Եկեղեցի», Յովսէփ Վրդ. Գաթրճեան, Վիեննա, 1891։

- «Խորհրդատետր Սրբոյ Պատարագին ըստ արարողութեան Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ», Աշխարհաբարի վերածեց՝ Զարեհ Եպսկ. Ազնաւորեան, Անթիլիաս, 1999։

- Նօթեր՝ «Հայ Եկեղեցւոյ Պատարագը», Պարթեւ Վրդ. Կիւլիւմեան։

- «Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Սուրբ Պատարագը», Շահան Եպսկ. Սվաճեան, Իսթանպուլ, 1969։

- «Հայ Եկեղեցւոյ Պատարագի օրերն եւ տեսակներ», Վարդան Վրդ. Հացունի, Վենետիկ, 1898։

- «Խոսրովու Անձեւացեաց Եպիսկոպոսի մեկնութիւն Պատարագի», Վենետիկ, 1869։

- «Բացատրութիւն Ս. Պատարագի Արարողութեան», Կրօնիտէս Քհնյ. Նալբանդեան, 1903։

- «Խորհրդածութիւն Սրբազան Պատարագի», Ներսէս Լամբրոնացի, Երուսաղէմ, 1842։

- «Ծիսական Բառարան», Մաղաքիա Արք. Օրմանեան, Անթիլիաս, 1979։

- «Լոյս»՝ Եկեղեցագիտական Շաբաթաթերթ, Ա. Բ. հատորք, Անթիլիաս, 1987։

- «Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Խորհուրդները», Դերենիկ Եպսկ. Փօլատեան, Պէյրութ, 1957։

- «Մեր Պատարագը», Վազգէն Վրդ. Պալճեան (Կթղս.), Պուքարէսթ, 1945։

- «Պատարագամատոյց Հայաստանեայց Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցու», գրաբար բնագրէն աշխարհաբարի վերածեց բացատրութիւններով՝ Պօղոս Ա. Քհնյ. Պետրոսեան, Նոր Ջուղա, 1977։

- «Հայ Եկեղեցւոյ Աստուածաբանութիւնը Ըստ Հայ Շարականներու», Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, Գանատա, 2003։

- «Ծիսագիտութիւն», Նորայր Արք. Պողարեան, Նիւ Եորք, 1990, էջ 75-91։

- «Յովհաննէս Արճիշեցի եւ Իր Պատարագամատոյցը», Փառէն Եպսկ. Մելքոնեան, Փարիզ, 2000։

- «Հայ Ծիսական Պաշտամունքը», Անդրանիկ Ծ. Վրդ. Կռանեան, Պէյրութ, 2001։

- «Ծիսագիտութիւն», Նորայր Արք. Պողարեան, Նիւ Եորք, 1990։

- «Բացատրութիւն Շարականաց», Հայր Գաբրիէլ Աւետիքեան, Վենետիկ, 1814։

- «Ճանչնանք Աստուածաշունչը՝ Մօտենալու համար Աստուծոյ», Զարեհ. Եպսկ. Ազնաւորեան, Պէյրութ, 2007։

- «Նկարագիր Երգոց Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ», Եղիա Մ. Տնտեսեան, Կ. Պոլիս, 1933։

- «Ս. Պատարագ Հայց. Առք. Եկեղեցւոյ», Հալէպ, 1998։

- «Սաղմոսներ», Անթիլիաս, 2002։

- «Քրիստոնէական», Բաբգէն Կաթողիկոս Կիւլէսէրեան, Դ. տպգր., Անթիլիաս, 1971։

- «Խրատ Ուղիղ Հաւատքի եւ Առաքինի Մաքուր Վարքի», Ս. Գրիգոր Նարեկացի, թրգմ. եւ ուսումնս.՝ Նարեկ Եպսկ. Ալեէմէզեան, Անթիլիաս, 2002։

- «Գիրք Հարցմանց», Գրիգոր Տաթեւացի, Երուսաղէմ, 1993։

- «Հայ Եկեղեցւոյ Եօթը Խորհուրդները», Ղեւոնդ Արք. Չէպէյեան, Բ. տպգր., Անթիլիաս, 2000։

- «Նոր Կտակարան», Անթիլիաս, 1996։

- «Համառօտ Մեկնութիւն Պատարագամատոյցի Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Եկեղեցւոյ», Տիրան Արք. Ներսոյեան, թրգմ.՝ Հերմինէ Գ. Աճառեան, Փարիզ, 1999։

- “The Divine Liturgy according to the Rites of the Holy Apostolic Church of Armenians”, Arsen Rev. Torosian, New York, 1933.

- “The Hand-book of the Armenian Apostolic Holy Church”, L. Tourian, Paris, 1926, second ed., Boston. 1931.

- “The Armenian Liturgy”: Taft Robert s.j., Its Origins and Characteristics, in Treasures in Heaven: Armenian Art, Religion, and Society. Papers delivered at the Pierpont Morgan Library at a Symposium Organized by Thomas F. Mathews and Roger S. Wieck, 21-22 May 1994 (New York, 1998) 13-30.

- “Les commentaries liturgiques arméniennes”, in A.M. Triacca, A. Pistoia (eds.), Mystagogie: pensée liturgique d’aujourd’hui et liturgie ancienne. Conférences Saint-Serge, XXXiXe Semaine d’édutes liturgiques, Paris, 30 Juin-3 Juillet 1992 (BELS 70, Rome 1993) 277-308.

- “An Interpretation of the Holy Liturgy or Soorp Badarak of the Armenian Apostolic Church”, Gorun Rev. Shrikian, New York, 1984.

- “The symbolism of the ecclesiastical vestments and vessels of the Armenian Apostolic Church”, Torkom Rev. Saraydarian, Encino, California, 1967.

- “La célébration de la parole dans le rite arménien avant le Xe sie`cle”, Renoux Charles, in A.M. Triacca, A. Pistosia (eds.), L’euchairistie: célébration, rites, piétés. Conférences S.-Serge, XLLe Semaine d’études liturgiques, Paris, 28 Juin-1 Juillet 1994 (BELS 79, Rome 1995) 321-330.

- “The Divine Liturgy of the Ordinary of the Holy Mass of the Apostolic Church of Armenian”, Jirair Missalian, Boston, 1960.

- “Commentary on the Divine Liturgy”, Xosrov Arjewac’I, translated with an introduction by S. Peter Cowe, New York, 1991.

- “The Armenian Church”, Fortescue E.F.K., London, 1872.

- “Divine Liturgy of The Armenian Apostolic Orthodox Church”, Archbishop Tiran Nersoyan, fifth edition, London, 1984, pp. 326-371.

- “Liturgy of The Apostolic Church of Armenia”, Asvatsatoureants’ E, London, 1887.

- Day P.D., Eastern Christian Liturgies: The Armenian, Coptic, Ethiopian and Syrian rites, Eucharistic rotes with introducery notes and rebrical instructions, Irish University Press, 1792

- Taft Robert s.j., The Armenian ‘Holy Sacrifice (Surb Patarag)’ as a Mirror of Armenian Liturgical History, in R.F. Taft (ed.), The Armneian Christian Tradition. Scholarly Symposium in Honor of the Visit to the Pontifical Orientak Institute, Rome, of His Holiness Karekin I, Supreme Patriach and Catholicos of All Armenians, December 12, 1996 (OCA 254, Rome 1997) 175-197.

- “The Missal or the Divine Liturgy according to the Rites of the Church of Armenia”, Issac Theoder Rev., Frenso, 1932.

- “The Divine Liturgy of the Armenian Church”, Malan S.C., London, 1870.

- “The divine Liturgy if The Holy Apostolic Church of Armenia”, Two Armenian Unitate priests, London, 1907.

- “Explication de la Divine Liturgie”, Nerse`s de Lambron, tradiction par Isaac Kéchichian s.j., Beyrouth, 2000.

ԱԼԵՔՍ ՍՐԿ. ԳԱԼԱՅՃԵԱՆ