ՆՈՐ ԳԻՐՔ՝ ՍԻՐՈՒՆԷՆ

Սիրունը միշտ հիացուցած, իր կամքով եւ արուեստի նուիրումով զարմանք պատճառած է շատերուն, ով որ գիտէ զայն կամ ով որ լսած է անոր մասին: Անկրկնելի ոգի մը կայ այդ կնոջ մէջ: Իսկ վերջերս, ահաւասիկ, գիրք մը գրած է, բայց ոչ ձեռքով, կամ ալ՝ համակարգիչի վրայ տպելով, այլ՝ աչքերով:

Լիբանանի մէջ ապրած տարիներուս լսած էի Սիրուն Երէցեան-Վասիլեանի մասին: Հակառակ լիբանանահայ գաղութէն շատ կանուխ հեռանալուն, ան կապի մէջ էր իր ծննդավայրի այս կամ այն կառոյցին, արուեստի աշխարհի մարդոց հետ: Լիբանանէն Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ եւ հակառակը անցուդարձը աշխոյժ էր եւ արուեստի մօտ մարդիկ եւ մտաւորականներ, Լիբանանէն ԱՄՆ երթալով, անպայման կ՚այցելէին Սիրունին կամ մասնակից կ՚ըլլային ցուցահանդէսի մը, որ Սիրուն Երէցեան կազմակերպած էր: Սիրունին մասին կը լսէի իբրեւ կին արուեստագէտ, որ արհեստավարժ ճամբայ մը անցած է եւ հակառակ ճակատագրի ծանր հարուածին՝ ետ չէ կեցած այդ ուղիէն, եւ ոչ միայն իր կամքով, այլեւ՝ հարազատներուն, ընկերներուն քաջալերանքով ամուր կեցած է իր ճանապարհին: Հայաստանեան արուեստի արհեստավարժ ամսագիր մը՝ «Արուեստագիր» մշակութային հանդէսը, Սիրուն Երէցեանը դասած է հայկական ժամանակակից արտայայտչապաշտութեան կարեւորագոյն դէմքերէն մին: Անոր անունը նշած են այնպիսի արուեստագէտներու անուններուն քով, ինչպիսիք են՝ Արշիլ Կորքին, Մարկոս Գրիգորեանը, քանդակագործ, նկարիչ Խորէն Տէր-Յարութեանը: Անոնք արուեստի արտայայտչականութիւն նիւթին մէջ ստեղծագործած այն արուեստագէտներէն են, որոնք նաեւ Եղեռնի նիւթին անդրադարձած են եւ ստեղծած՝ արուեստի բարձր գործեր:

Սիրուն Երէցեանի՝ մանաւանդ վաղ շըր-ջանի ստեղծագործութիւնները՝ գեղանկարներ եւ քանդակներ, տպաւորիչ ազդեցութիւն կը ձգեն նիւթի եւ գոյներու արտայայտչականութեամբ: Առընչութիւնը Եղեռնի նիւթին պատահական չէ. Սիրուն վերապրողի սերունդէն է, որ լսած է պատմութիւնները մեծ հօր եւ մեծ մօր:

Լիբանան ծնած է Սիրուն Երէցեան, 1951 թուականին, փախստականներու Թիրօ հիւղաւանի մը մէջ, ուր անոր ծնած տարին եւ շատ աւելի վերջ տակաւին փախստական հայերու սերունդներ կը բնակէին: Մանկութեան պատկերները՝ աղքատ հայկական թաղամասի մէջ, ընտանիքի եւ դրացիներու պատմութիւնները չէին կրնար անտարբեր ձգել զգայուն ներաշխարհով աղջնակը: Յաճախած է Պէյրութի «Վահան Թէքէեան» դպրոցը, այնուհետեւ՝ ՀԲԸՄ-ի «Դարուհի Յակոբեան» աւագ դպրոցը: Լիբանանի պետական երաժշտանոցին մէջ ստացած է նաեւ երաժշտական կրթութիւն, այնուհետեւ հետեւած է նորաձեւութեան, գծանկարչութեան, կերպարուեստի արհեստավարժ դասընթացքներու, նախ՝ Պէյրութի համալսարանական քոլէճին, ապա՝ ԱՄՆ-ի մէջ, ուր, ընտանիքին միւս անդամներուն ճամբով տեղափոխուած է Լիբանանէն:

Ընտանիքին հայրը՝ երաժիշտ Տիգրան Վասիլեան, Լիբանանի մէջ, երբ զաւակները տակաւին պզտիկ էին, կնքած էր մահկանացուն, սակայն կրցած էր անոնց մէջ ներդնել արուեստի կայծը (Սիրունին եղբայրը ամերիկահայ գրող, երաժիշտ Պերճ Վասիլեանն է):

1979-1981 թուականներուն Սիրուն Երէցեան Լոս Անճելըսի համալսարանին մէջ յաճախած է գեղարուեստի դասընթացքներու, իսկ 1985 թուականին Պարսոնսի արուեստի կաճառէն ներս ստացած է պաքալորէայի աստիճան՝ գեղարուեստի գծով: Ան սկսած է զբաղիլ նկարչութեամբ եւ քանդակագործութեամբ: Միջավայրն ալ նպաստաւոր եղած է. հօրը ընտանիքը արուեստի սիրահար, ամուսնական ընտանիքը՝ նոյնպէս: Արուեստ կերտելու, իր աշխարհը ունենալու եւ արուեստագէտի իր յոյզերն ու արարումները մարդոց փոխանցելու մեծ յոյսերով ան մտած է արուեստի ասպարէզ եւ սկիզբէն արդէն յայտնի եղած է իր ձեռագիրը:

Սիրուն Երէցեան, հաւատարիմ միջնադարեան մանրանկարչութեան աւանդներուն՝ մանրանկարչական ժանրը ընտրած է: Սկսած է նկարել աւանդական մանրանկարչական դպրոցի սկզբունքներով: Իր նկարները թէ՛ մանրանկարներ են, որոնք հայկական հին զարդանախշերու տարրերով են, թէ՛ թռչնագրեր եւ թէ ազատ մտածումներով յօրինուածքներ: Յենլով հին հայկական թռչնագրերու վրայ, Սիրուն նաեւ յօրինած է զարդագրեր: Ան մասնաւորապէս յայտնի է հայկական տառերու իր գծագրութեամբ, իր անունով ստեղծած է «Սիրուն տառեր» շարքը, որ ձեւով մը իր խորհրդանիշը դարձած է: 2014 թուականին հրատարակուած «Սիրուն տառեր» ալպոմը անոր քսանհինգ տարիներու տքնաջան աշխատանքին արդիւնքն էր եւ եզակի երեւոյթ դարձած՝ հայ տառանկարչութեան, տառարուեստին մէջ: Ալպոմին մէջ տեղ գտած գլխագիր տառերուն հիմնական մասը իր ստեղծագործական աշխատանքն է, կրկնօրինակած է նաեւ հին զարդագրեր։ «Սիրուն տառեր» ալպոմը ներշնչանքի աղբիւր եղած է բազմաթիւներու համար՝ մօտենալու հայոց գիրերուն, վերագտնելու հայկական ինքնութիւնը: Նմանապէս այդ ալպոմը 2015 թուականին ներշնչանք դարձած է նաեւ ամերիկեան 126-րդ աւանդական վարդի շքերթին առաջին անգամ մասնակցող ամերիկահայերուն համար, որոնք այդ տառաձեւերով ձեւաւորած են հայկական ծաղկասայլը, որ Վարդատօնի Նախագահական մրցանակին արժանացած է՝ ծաղիկներու ամենէն ազդեցիկ գործածութեան եւ ներկայացման համար։ Սայլի ծաղկարուեստի առանցքը կը կազմէր հայկական Կենաց ծառը, խոշոր նուռերով եւ թռչուններով։ Ծառին ձեւայղացքը հիմնուած էր Սիրուն Երէցեանի իւղանկարներէն մէկուն վրայ։ Ծառին իւրաքանչիւր կողմը զետեղուած էր արագիլ մը. արագիլներուն հայեացքը ուղղուած էր «ներս», դէպի Կենաց ծառը, խորհրդանշելով վերադարձ մը դէպի հայկական ինքնութիւն։ Ծառի լանջին տեղադրուած էր աւանդական գլխազարդով հայ կնոջ մը կիսարձանը, որ կը խորհրդանշէր թէ՛ Մայր Բնութիւնը եւ թէ Մայր Հայաստանը։ Արձանի իւրաքանչիւր կողմը զետեղուած էր սիրամարգ մը՝ անմահութիւն խորհդանշելով եւ հայկական յաւերժութեան նշանը, որ իր տեսակին մէջ աշխարհի ամենահին խորհրդանշանն է։ Զոյգ մը սիրամարգ եւ յաւերժութեան նշան զետեղուած էին նաեւ սայլի հակառակ կողմը։

Հայերէն այբուբենի Սիրունի՝ տասներկու տարբեր տեսակի ստեղծագործութիւնները սփիւռքի մէջ ամենաշատ տարածուած եւ ճանչցուած զարդագրերն են: Հայ գիրերու թաքնուած խորհուրդը ամբողջութեամբ բացայայտուած է Սիրունի նկարչութեան մէջ: Ամերիկահայ Հերի Մեսրոպեան եղած է այն անձը, որ տառարուեստի նկատմամբ Սիրունի սէրը բոցավառած էր, երբ 1988 թուականին, օր մը մտած էր «Ապրիլ» գրախանութը, ձեռք առած հայ միջնադարեան ձեռագրերու արուեստը ներկայացնող գիրք մը եւ հարցուցած՝ «Ոեւէ մէկը լրիւ այբուբեն մը պատրաստա՞ծ է այս զարդագրերը գործածելով»: Սիրուն, լսելով այցելուին խօսքը՝ սկսած է հետաքրքրուիլ տառանկարչութեամբ: Այնուհետեւ Հերի Մեսրոպեան դարձած է Սիրունի եւ ընտանիքի բարեկամը ու քսանհինգ տարի շարունակ այս արուեստին նուիրուած Սիրունի գործերուն հետեւած եւ քաջալերած է զայն:

Բացի այս բոլորէն, Սիրուն Երէցեան ծանօթ է նաեւ «սիրամարգէ տիկին» անունով, իր նկարած մեծ թիւով սիրամարգերուն պատճառով: Սիրամարգը, իբրեւ քրիստոնէական զարդանախշ, իբրեւ մաքրութեան, անմահութեան տիպար, չէր կրնար տեղ չգտնել իր արուեստով յոյսի եւ ապրումի լիցքեր հաղորդող նկարչուհիին արուեստին մէջ:

Ամերիկեան մամուլը բազմաթիւ յօդուածներ տպագրած է անոր մասին՝ խորագրելով «Սիրամարգէ տիկինը»: Իր արուեստի մէջ սիրամարգերու տիրական ներկայութեան մասին ան ըսած է. «Սովորաբար սիրամարգերը կը գտնուին խորաններու վերեւ: Անոնք երկինքի պահապաններն են: Անոնք ծիածաններու նման բոլոր գոյները ունին եւ կը ներկայացնեն արեւը, որ երկրի վրայ կեանքի աղբիւրն է: Սիրամարգերը խորհրդանիշ են հայ միասնութեամբ ու եղբայրակցութեամբ հպարտութեան, զոր ես կը փափաքիմ մեր հայ ազգը ունենայ»:

Նկարչուհին հրատարակած է ալպոմներ, որոնց մէջ տեղ գտած են ինքնատիպ ոճով գծուած իր նկարները, ունեցած է ցուցահանդէսներ: Իր առաջին ցուցահանդէսը բացած է 1983 թուականին՝ ուսումնառութեան տարիներուն: Անկէ ետք, տարին մէկ-երկու անգամ, Միացեալ Նահանգներու մէջ, ան անպայման ցուցահանդէսով ներկայացած է արուեստասէր հասարակութեան:

1973 թուականին, երբ Սիրուն քսաներկու տարեկան էր, ամուսնացած է իր հայրենակցին՝ լիբանանահայ Յարութիւն Երէցեանին հետ։ 1976 թուականին, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմէն խոյս տալով, երիտասարդ ընտանիքը, իրենց նորածին եւ միակ որդիին՝ Առնոյին հետ, տեղափոխուած է Միացեալ Նահանգներ:

Յարութ Երէցեան նոյնպէս հայ արուեստի, հայոց պատմութեան հարցերով հետաքրքրուած հայորդի մըն էր, ուսանած էր Հայաստանի մէջ, արուեստագէտներու, մտաւորականներու հետ կապեր ունէր։ ԱՄՆ-ի մէջ իր եղբօր՝ Նուպարին հետ 1977 թուականին հիմնած է նախ «Ապրիլ» խորագրով ամսագիրը, իսկ յետոյ՝ նոյնանուն գրատունը եւ հրատարակչատունը: Լոս Անճելըս քաղաքի մէջ գտնուող «Ապրիլ» գրատունը հիմնադրման օրէն հաւաքատեղի է ամերիկահայ մտաւորականութեան համար։ Այսօր ալ հայ մշակոյթը պահելու, տարածելու առաքելութիւն մը ունի՝ գիրքերու շնորհանդէսներ, քննարկումներ, դասախօսութիւններ, համերգներ եւ արուեստի այլ ձեռնարկներ կը կազմակերպուին անոր երդիքին տակ: Հոն կարելի է գտնել նաեւ ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթի հրատարակած գիրքերը:

Նախ՝ Նուպարի, ապա Յարութի մահերէն ետք գրատուն-հրատարակչատան աշխատանքները ստանձնած են անոնց կողակիցները, իսկ այսօր Սիրունի որդին՝ Առնօ Երէցեանն է, որ կը շարունակէ 1970-ականներուն Լոս Անճելըսի մէջ հիմնուած առաջին հայկական գրատան գործը:

Այդ յարկին տակ տեղի ունեցած են նաեւ Սիրուն Երէցեանի ալպոմներուն շնորհանդէսները: Բայց Սիրունը միշտ թաքուն երազանք մը ունեցած է՝ ստեղծել իր սեփական արուեստի սրահը, ուր ցուցադրել արուեստի գործեր, նաեւ անմիջական շփում ունենալ արուեստով հետաքրքրուածներուն հետ: 1995 թուականին ընտանիքը յարմար գինով վարձակալութեամբ տրուող տարածք մը գտած է եւ Սիրուն Երէցեան հիմնած է իր արուեստի սրահը՝ անուանակոչելով զայն միջնադարեան նկարիչ, կիլիկեան դպրոցի հանրայայտ գրիչ Թորոս Ռոսլինի անունով: Հայաստան-սփիւռք կերպարուեստի կապերու ինքնատիպ կամուրջ մը դարձած է սրահը, ուր կը բացուէին ցուցահանդէսներ եւ երիտասարդ ու ժամանակակից հայ նկարողներ կը ծանօթանային իրարու, կը քննարկէին իրենց ստեղծագործութիւնները: Սիրունը կը կազմակերպէր նաեւ Լիբանանի, Եգիպտոսի, Գանատայի, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներու մէջ ապրող հայ նկարիչներու ցուցահանդէսներ, իսկ սրահին մէջ մշտական ցուցադրութեամբ կախուած են Սիրունին գործերը: Բաց աստի, իր գործերը կը գտնուին անձնական եւ նշանակալից հաստատութեանց հաւաքածոներուն մէջ:

Սիրուն Երէցեան «Ռոսլին» սրահին մէջ ունէր նաեւ իր սեփական գրչատունը, ուր միջնադարեան ծաղկողներու օրինակով կը զբաղէր մանրանկարչութեամբ: Ան հայկական այբուբենի կողքին ծաղկած է նաեւ լատինական, հրէական, արաբական, վրացական, յունական, քիրիլեան եւ այլ այբուբեններ: Առ այսօր, ան միակ ծանօթ ժամանակակից նկարիչն է, որ հայ գլխազարդագրութեան շառաւիղէն կը շարունակէ ընթանալ՝ այդ ոճով տասնեօթ ամբողջական այբուբեններ պատկերելով: Հաւանաբար վերջինը եղած է քիրիլեան այբուբենը, որ նկարած է Սիրուն Երէցեան, անկէ ետք ջղային ծանր հիւանդութիւնը տակաւին ստեղծագործող նկարչուհին գամած է սայլակին:

2012 թուականին, երբ վաթսուն տարին նոր լրացուցած էր, Սիրուն Երէցեան հիւանդացած է Լու Կերիկի (ALS) համախտանիշով, որ իբրեւ ծանր ախտանիշներ ունի կարկամումը, մկաններու լարումը եւ ցնցումները: Հիւանդութիւնը, ի վերջոյ, զայն բերած է ոտքերու եւ ձեռքերու թուլացման եւ խօսքի կորուստին: Մինչեւ օրս բուժում չունեցող այս հիւանդութեան պատճառը յայտնի չէ: Նոյն հիւանդութեամբ կը տառապէր նաեւ անգլիացի տիեզերաբան, գիտնական Սթեֆըն Հաուքինկ:

Հակառակ դաժան հիւանդութեան, Սիրուն Երէցեան չէ խզած իր կապը արուեստին հետ, ան միշտ կրցած է հետեւիլ նորութիւններուն՝ սթիւտիոյին մէջ թեթեւ աշխատանքներ կատարել, հիւրեր ընդունիլ: Ժամանակին ան նաեւ համայնքային աշխոյժ կեանք վարած է, եղած է Թէքէեան մշակութային միութեան կողքին։ «Լոս Անճելըս Թայմզ»ի գիրքերու տարեկան փառատօնին «Ապրիլ» գրատան միջոցով ներկայացուած են Սիրուն Երէցեանի ստեղծագործութիւնները, ներառեալ՝ գեղանկարչական եւ բանաստեղծական մէկական հատոր եւ անոր արուեստի գործերէն նմոյշներ։ Անցեալ տարի ան Հայաստանի Հանրապետութեան Սփիւռքի նախարարութեան կողմէ պարգեւատրուած է նախարարութեան «Արշիլ Կորքի» շքանշանով՝ հայկական մանրանկարչական արուեստին մէջ ներդրած իր նշանակալի աւանդին համար: Շքանշանի յանձնումը տեղի ունեցած է արուեստագէտին հիմնադրած ցուցասրահին մէջ:

Մինչ այդ, Կլենտէյլի քաղաքային իշխանութիւնները Սիրունը մրցանակի արժանացուցած են՝ խիզախօրէն պայքարելու եւ ստեղծագործելու համար: Արուեստաբան Մովսէս Ծիրանի կը գրէ. «Սիրուն Երէցեանը ստեղծագործութեան ընթացքին չի խնայեր ո՛չ ինքզինքին եւ ոչ ալ չարին ու չարակամութեան: Հոգեպէս կը տաղուի ու կը տաղէ նաեւ ակնդիրը իր ուժեղ արտայայտչականութեամբ: Կ՚ըմբոստանայ, կը ճչայ սակայն չ՚ողբար: Ոչ մէկ լալկանութիւն եւ ողբասացութիւն կայ իր ամենէն ողբերգական կտաւներուն մէջն իսկ»:

Սիրուն մեծ մարդասէր է, յաճախ կ՚այցելէ կարիքաւորներուն, կը փորձէ մխիթարել զանոնք, առհասարակ, աշխարհի եւ մարդոց հետ ան կը շփուի սարքի միջոցաւ, որ կը վերարտադրէ միտքերը: Իր կարգին նկարչուհիին հիւանդութեան դէմ պայքարի մէջ անոր նեցուկ կենալու համար ձեւաւորուած է խումբ մը, որ մասնակցած է Լոս Անճելըսի ALS միութեան կազմակերպած արշաւին, եւ որուն ներկայ եղած է նաեւ Սիրուն Երէցեան։

«Տը Լոս Անճելըս Թայմզ»ը, անցեալ շաբաթ, յօդուած մը հրապարակած է Սիրուն Երէցեանի մասին՝ անոր նոր լոյս տեսած գիրքին առթիւ։ «Եղափոխութիւնը իմ յեղափոխութիւնն է. Հիւսուած բառեր եւ վառ երազներ» («Evolution is My Revolution: Woven Words and Vivid Dreams») խորագրով գիրքին առթիւ թերթը հերոսական նկատած է նկարչուհիին ջանքերը եւ նկարագրած անոր անհաւանական կամքի ուժը: Իր գիրքը Սիրուն գրած է օգնութեամբ համակարգիչի մէջ տեղադրուած սարքին, որ կ՚որսայ աչքերուն շարժումը: Աշխարհի հետ հաղորդակցութեան այդպիսի սարք մը ունէր գիտնական Սթեֆըն Հաուքինկ, որ նոյնպէս, սայլակին գամուած, խօսելու եւ շարժելու ունակութիւնները կորսնցուցած՝ բազմաթիւ աշխատանքներ գրած է:

Սիրուն Երէցեան սկզբնական շրջանին այդ սարքը կը գործածէր միայն հաղորդակցելու համար: Սարքը տեսողական եւ շնչառական շարժումներէ եւ անջատ տառերէ բառեր եւ նախադասութիւններ կը կազմէ: Բայց յետոյ Սիրունի ընկերներն ու ընտանիքի անդամները սկսած են նկատել, որ սարքը շատ աւելի արտայայտիչ միտքեր եւ նախադասութիւններ կ՚արձանագրէ եւ ահաւասիկ, այդպէս ծնած է Սիրունի գիրքը: Տայնավոքս կոչուող սարքը, ժամանակակից արհեստագիտութեամբ մը կարելիութիւն կ՚ընծայէ աչքի շարժումներով գրելու եւ հաղորդակցելու:

2012 թուականին, մինչեւ հիւանդութեան ի յայտ գալը, Սիրունը հրատարակած էր նաեւ բանաստեղծութիւններու գիրք մը:

Իսկ այս նոյեմբերին լոյս տեսած նոր գիրքին յառաջաբանին մէջ ան կը պատմէ իր ստեղծագործելուն մասին, թէ ինչպէս աստիճանաբար դադրած է մատիտ եւ գրիչ բռնելէ եւ թէ տակաւին որքան ստեղծարարութիւն ունի իր մէջ:

Գիրքին շնորհանդէսը տեղի ունեցած է Կլենտէյլի Հանրային կեդրոնական գրադարանին մէջ, ներկայութեամբ բազմաթիւ մասնակիցներու, որոնք անգամ մը եւս գնահատած են արուեստագէտի կամքն ու չզիջելու պատրաստակամութիւնը:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ