ԱՐԺԱՆԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹԻՒՆ

Երեւանի մէջ այս շրջանին լոյս տեսաւ շահեկան գիրք մը, որ կը կոչուի՝ «Թերթապատում. 1910-1911 թուականներու մամուլի անդրադարձները Կոմիտաս Վարդապետի մասին»։ Այս աշխատութեան մէջ մէկտեղուած են Կոմիտասի՝ Պոլսոյ եւ յարակից գաւառներու, ինչպէս նաեւ Եգիպտոսի մէջ ծաւալած գործունէութեան առաջին շրջանի մասին արեւմտահայ օրաթերթերու եւ պարբերաթերթերու արձագանգները։ Շաբաթավերջին Երեւանի «Կոմիտաս» թանգարան-կաճառի երդիքին տակ տեղի ունեցաւ այս գիրքին շնորհանդէսը։ Գիրքը լոյս տեսած է «Վերածնունդ» մշակութային եւ մտաւորական հիմնադրամի աջակցութեամբ։ Որպէս հեղինակ՝ գիրքը կազմած է ֆրանսահայ երաժշտագէտ Արմինէ Գրիգորեան, խմբագիրն է Գուրգէն Գասպարեան։

Ըստ Արմինէ Գրիգորեանի, մամուլի տուեալները կարելի է երկու մասի բաժնել. առաջինը՝ լրատուականն է, իսկ երկրորդը՝ հեղինակային յօդուածները։ «Արմէնփրէս»ի հաղորդումներով, Արմինէ Գրիգորեան մատնանշեց, որ հոյակապ գրութիւններ լոյս տեսած են մամուլի մէջ։ «Կոմիտասի՝ Պոլսոյ մէջ կայանալիք առաջին համերգին ժամանակ Պատրիարքարանէն հրահանգ եղած է, որպէսզի չկատարուի առաջին բաժինը, ուր եկեղեցական երաժշտութիւն պէտք է հնչէր։ Որովհետեւ աննախընթաց երեւոյթ էր եկեղեցական երգերու եւ շարականներու աշխարհիկ բեմի վրայ ներկայացուիլը։ Բազմաթիւ վէճեր սկսած են, թեր ու կողմ կարծիքներ հնչած են, զանազան մեկնաբանութիւններ եղած են նիւթին շուրջ։ Այդ ամէնը մամուլի մէջ ներկայացուած է։ Կեանքը կը կենդանանայ, երբ կ՚ուսումնասիրես մամուլի հրատարակութիւնները։ Շատ բան կը բացայայտուի եւ ժամանակաշրջանը շօշափելի կը դառնայ», ըսաւ Արմինէ Գրիգորեան եւ աւելցուց, որ գիրքը կազմելը բաւական բարդ էր, որովհետեւ ծանօթագրութիւնները պահանջած են երկար ժամանակ։

Շնորհանդէսի ընթացքին Գրիգորեան անդրադարձաւ նաեւ աղբիւրներուն եւ շեշտեց, որ թրքական արխիւներու մէջ գրեթէ տեղեկութիւն չկայ, նոյնիսկ որեւէ մամուլի արձագանգ կամ թարգմանութիւն չկայ։ «Երբ Կոմիտաս կը գտնուէր Եգիպտոս, տեղւոյն մամուլի արձագանգները՝ արաբերէն թերթերու գրութիւնները, մեծամասնութեամբ թարգմանուած են, իսկ Պոլսոյ եւ Իզմիրի թրքական մամուլէն ոչ մէկ թարգմանութիւն։ Այդ առումով շատ աշխատանք կայ ընելու, որովհետեւ մենք պէտք է իմանանք, թէ անոնք ի՛նչ կը մտածէին, ի՛նչ կը զգային։ Ի հարկէ, Կոմիտաս երկրպագուներ ունեցած է. օրինակ՝ իշխան Մեճիտը, որ նկարիչ էր, արուեստագէտ, սքանչացած էր Կոմիտասով եւ բազմիցս պալատ հրաւիրած էր զայն։ Բայց սա բաւարար չէ, պէտք է իմանալ մամուլի կարծիքը», յայտնեց Արմինէ Գրիգորեան։

*

Երեւանի մէջ բացառիկ ժողովածոյ մը լոյս տեսած է՝ «Թերթապատում. 1910-1911 թթ. մամուլի անդրադարձները Կոմիտաս Վարդապետի մասին» խորագրով: Կոմիտաս թանգարան-կաճառին մէջ գիրքին շնորհանդէսին ներկաները նշեցին, որ այսօր բազմաթիւ գիրքեր լոյս կը տեսնեն, բայց քիչեր կը դառնան մշակութային իրադարձութիւն: «Այս գիրքը մշակութային իրադարձութիւն է», շեշտեց գիրքին տպագրութիւնը իրականացուցած Երեւանի «Անտարէս» հրատարակչութեան գլխաւոր խմբագիր Արքմենիկ Նիկողոսեանը: Գիրքին հեղինակը՝ ֆրանսահայ երաժշտագէտ Արմինէ Գրիգորեան հաւաքած է Կոմիտաս Վարդապետի Պոլսոյ եւ յարակից շրջաններու, ինչպէս նաեւ Եգիպտոսի մէջ ծաւալած գործունէութեան առաջին շրջանի մասին արեւմտահայ մամուլի արձագանգները: Մամուլին մէջ առաձնայատուկ տեղ տրուած է ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթին, որ այդ տարիներուն լայնօրէն անդրադարձած է Կոմիտասին՝ թէ՛ լրատուական նիւթերով եւ թէ՛ ծաւալուն եւ հեղինակային յօդուածներով: Թերթին հիմնադիրներէն Միսաք Գօչունեան եղած է Կոմիտասի մտերիմ անձերէն, այդ մասին ալ նշուած է գիրքին մէջ եւ այդ մասին խօսուեցաւ նաեւ շնորհանդէսին ընթացքին:

ԺԱՄԱՆԱԿ-էն զատ հեղինակը նկատի առած է նաեւ Պոլսոյ «Բիւզանդիոն», «Ազատամարտ», «Տաճար», «Արեւելք», «Մանզումէի Էֆքեար», «Հայրենիք», Իզմիրի «Դաշինք» եւ Գահիրէի «Լուսաբեր-Արեւ» թերթերուն մէջ եղած անդրադարձները: Ընդհանուր թիւով 272 գրութիւն, որոնք լոյս տեսած են 10 յունիս 1910-էն (հին տոմարով), երբ Կոմիտաս ժամանեց Պոլիս, մինչեւ 1911-ի աւարտը: Կոմիտասի՝ նոյնիսկ այդ մէկուկէս տարուան հասարակական կեանքին մասին մամուլի անդրադարձներուն ամփոփումը կազմած է հսկայական հատոր մը՝ շքեղ ձեւաւորումով, ծանօթագրութիւններով, լուսանկարներով եւ այլ յարակից նիւթերով, որոնք գիրքը յոյժ հետաքրքրական դարձուցած են: Գիրքին հեղինակը՝ Արմինէ Գրիգորեան եւ խմբագիրը՝ Գուրգէն Գասպարեան յայտարարեցին, որ կը պատրաստեն Պոլսոյ արեւմտահայ եւ օտարալեզու մամուլի կոմիտասեան անդրադարձներուն վերաբերող «Թերթապատում»ին նաեւ Բ. եւ Գ. հատորները, որոնք պիտի ներկայացնեն 1912-1913 եւ 1914-1916 թուականներուն Կոմիտասի գործունէութեան մասին մամուլի անդրադարձները: Ատկէ ետք լոյս պիտի տեսնէ «Յուշապատում» շարքը՝ Կոմիտասի մասին ձեռագիր եւ հրատարակուած նիւթերով:

Կոմիտասը հայ մշակոյթի, հայոց պատմութեան այն դէմքերէն է, որուն մասին շատ գրուած է՝ թէ՛ իր կենդանութեան ժամանակ եւ թէ՛ մահէն ետք: Այս շարքը կազմողները վստահ են, որ հակառակ այս բոլորին, տակաւին ճշգրտուած չեն անոր գործունէութեան բոլոր ծալքերը, ամբողջացած չէ անոր գիտական կենսագրութիւնը: Աշխարհի զանազան երկիրներուն մէջ ցրուած կը մնան բազմաթիւ նիւթեր:

«Թերթապատում» եւ «Յուշապատում» շարքերը նախաձեռնողները նպատակ ունին այս խորագրերուն տակ ամբողջը մէկտեղել եւ հրատարակել Կոմիտաս Վարդապետի մասին ամբողջական եւ լիակատար գործ մը: «Թերթապատում»ի այս եւ գալիքին լոյս տեսնելիք Բ. եւ Գ. հատորներէն զատ, յետագային պիտի խորագրուին նաեւ Կոմիտասի Էջմիածինի շրջանին մասին անդրադարձները «Արարատ» ամսագրի, արեւելահայ եւ օտարալեզու մամուլին մէջ եղած նիւթերով, պիտի կազմուի Վարդապետին կրթութեան մասին զատ հատոր մը՝ 1881-1899 թուականներու մամուլի անդրադարձներով եւ զատ հատոր մըն ալ մինչեւ Պոլիս ժամանելը՝ 1900-1910 թուականներուն անոր ստեղծագործական եւ համերգային շրջանին մասին մամուլին անդրադարձները ընդգրկող:

Այս բացառիկ աշխատութիւնները կու գան մեծն Կոմիտասի յիշատակին յուշարձան մը եւս դառնալու, ինչպէս նաեւ նշանաւորելու անոր 150-ամեակը, որուն նուիր-ւած ձեռնարկները տակաւին կը շարունակուին:

Գիրքին յառաջաբանին մէջ կը կարդանք «Հայ Պոլիսը Կոմիտաս Վարդապետէն առաջ» խորագրով յօդուածը, որուն մէջ Արմինէ Գրիգորեան կը նկարագրէ, թէ ինչպէս պատմութեան ընթացքին Կ. Պոլիսը ըլլալով քանի մը կայսրութիւններու մայրաքաղաք, ունեցած է զանազան ազգային եւ մշակութային շերտաւորումներ, որոնք բնակիչներուն քով իւրայատուկ եւ բազմաբնոյթ գեղարուեստական ճաշակ ձեւաւորած են: Պոլսոյ մտաւորականները, հոգեւորականները Պոլիսէն կը հետեւէին Հայաստանի եւ աշխարհի մէջ ընթացող մշակութային անցուդարձին, կ՚ընթերցէին Կոմիտաս Վարդապետի յօդուածները, լաւապէս ծանօթ էին հայ երաժշտական անդաստանին մէջ ունեցած անոր ներդրումին, եւ երբ Կոմիտաս 1910 թուականին Պոլիս ժամանեց, ան արդէն ճանչցուած մասնագէտ-երաժիշտ մըն էր: Կոմիտաս Վարդապետ, երբ Էծմիածինէն Պոլիս կ՚երթար, յստակ ծրագիր ունէր՝ դասախօսութիւններու եւ համերգներու միջոցով հնչեցնել եւ տարածել հայ երաժշտութիւնը, ապագայ երաժիշտ-երաժշտագէտներ պատրաստել, շարունակել իր գիտական ուսումնասիութիւնները, մեկնիլ Երուսաղէմ՝ խազագրութեան վերաբերեալ ձեռագրեր փնտռելու եւ Եւրոպայի մէջ հրատարակելու իր երկերը: Այս նպատակներուն մասին արեւմտահայ մամուլին մէջ բազմաթիւ անդրադարձներ կան եւ հեղինակները կազմած են նաեւ քարտէս մը Կոմիտասի ունեցած տեղաշարժին վերաբերեալ, բայց անոր Երուսաղէմ այցը, մամուլի անդրադարձներէն դատելով, այդպէս ալ տեղի չէ ունեցած:

Մամուլը, հանդիսանալով կարեւոր պատմական սկզբնաղբիւր, միեւնոյն ժամանակ տուեալ ժամանակաշրջանի հայելին է. ահաւասիկ, մամուլի անդրադարձները ամենայն մանրամասնութեամբ պատկերացում կու տան Կոմիտաս Վարդապետի Պոլսոյ շրջանին մասին, հոն կը կարդանք մանրամասնութիւններ անոր ունեցած համերգներուն, դասախօսութիւններուն, հանդիպումներուն, այցերուն մասին, կը տեսնենք համերգներու յայտագիրներ, Կոմիտասի գործին մասին արժեւորումներ, անշուշտ նաեւ քննադատութիւններ: Այդ տարիներու մամուլը, ազատ խօսքի շունչ ունեցած եւ ազատօրէն քննադատած է, որ նոյնպէս կարեւոր դրուագ մըն է Կոմիտասի կեանքը ուսումնասիրելու գործին մէջ:

Հեղինակ Արմինէ Գրիգորեան յառաջաբանին մէջ մանրամասնօրէն անդրադարձած է մամուլի բոլոր հրապարակումներուն՝ ըստ նիւթերու եւ ըստ դրուագներու: Հետաքրքրական են Կոմիտասի համերգները Պոլսոյ մէջ եւ մամուլի՝ օրը օրին անդրադարձները: Համերգներուն մասին մամուլին հաղորդած տեղեկութիւնները Արմինէ Գրիգորեան կը համարէ ամբողջական եւ ճշգրիտ՝ նշելով, որ Կոմիտաս նշուած ժամանակամիջոցին կազմակերպած է տասն համերգ եւ մէկ մենահամերգ, ասոնցմէ հինգը եղած են բարեգործական նպատակով: Պոլսոյ համերգները կոչուած են «Մեծ համերգ»: Պոլսոյ խումբը այս շրջանին տակաւին անուն չէ ունեցած, նշուած է՝ «Սիրայօժար մասնակցութեամբ 300 երկսեռ երգիչներու»: Համերգներու կազմակերպչական հարցերով Կոմիտաս Վարդապետի կողքին ամէնուրեք ստեղծը-ւած է օժանդակ յանձնախումբ մը, որուն անդամները եղած են ազգային դպրոցներու ուսումնական խորհուրդներէն կամ անհատ ազգային հասարակական գործիչներ եւ մտաւորականներ:

Նոյնպէս մամուլի հրապարակումներէն կը տեղեկանանք, որ հայ հոգեւորականները նախապէս վերապահ գտնուած են համերգասրահ մտնելու, բայց անոնց թիւը հետզհետէ աճած է: Մամուլը երբեմն անունով նշած է Մխիթարեան միաբանութեան վարդապետները, Արմաշի վանականները, հայ կաթողիկէ եկեղեցականները, յունաց եկեղեցւոյ ներկայացուցիչները, Եգիպտոսի մէջ ղպտի եկեղեցւոյ ներկայացուցիչները եւ իսլամ կրօնաւորները:

Արմինէ Գրիգորեանի յօդուածը զետեղուած է նաեւ ֆրանսերէնով, իսկ գիրքին յառաջաբանը՝ հայերէնին հետ նաեւ անգլերէնով:

ԺԱՄԱՆԱԿ-ը տակաւին կ՚անդրադառնայ այս շատ հետաքրքրական գիրքին նիւթերուն եւ անոր մէջ ամենայն մանրամասնութեամբ ներկայացուած Կոմիտասի պոլսահայ շրջանին, Իզմիր, Կուտինա, Պրուսա եւ այլ բնակավայրեր այցերուն, եգիպտոսեան շրջանին եւ համերգներուն, ամէն տեղ երգչախումբեր կազմելուն եւ դասախօսութիւններ ունենալուն, իսկ, մինչ այդ, հրատարակենք գիրքին մէջ տեղ գտած բազմաթիւ գրութիւններէն քանի մը հատը: Ինչպէս նաեւ կը սպասենք միւս հատորներուն, որոնք, վստահ ենք, նոյնպէս արժէքաւոր ու հետաքրքրական պիտի ըլլան: Նշենք նաեւ, որ գիրքը լոյս տեսած է «Վերածնունդ» մշակութային եւ մտաւորական հիմնադրամի միջոցներով:

Տ. Կոմիտաս Վարդապետ՝ հանրածանօթ երաժշտագէտ եւ Սուրբ Էջմիածնի վանքին երաժշտապետը առջի օրը մայրաքաղաքս ժամանեց: Ղալաթիոյ դպրաց դասուն տարեդարձին առթիւ վաղը տեղւոյն Ս. Եկեղեցւոյն մէջ քառաձայն պատարագ պիտի մատուցուի, որուն պիտի մասնակցի Տ. Կոմիտաս Վարդապետ եւ Մեղեդիներն ու Սրբասացութիւնը պիտի երգէ:

1910, նոյեմբեր 12/25, «Ժամանակ»

Քէօթահեայէն կը գրեն մեզի- «Երեք շաբաթէ ի վեր մենք՝ քէօթահեացիքս կը վայելենք Էջմիածնայ քառաձայնի երաժշտապետ Կոմիտաս Ծ. Վարդապետի ներկայութիւնը: Ձայնագրութեան այս վեհ հանճարը, թէ՛ Հայ ազգին եւ թէ՛ մասնաւորապէս քէօթահեացի հայերուս համար պատիւ մըն է, քանի որ անիկա իր ծոցէն Կոմիտաս Ծ. Վրդ.-ի պէս ձայնագէտ մը հանած է: Այս կիրակի Նորին Գերապատուութիւնը Ս. Պատարագ մատոյց Ս. Թորոս եկեղեցիին մէջ, խուռն բազմութիւն մը փութացած էր լսելու համար իր թրթռուն եւ հմայիչ ձայնը: Տ. Կոմիտաս Վրդ. քանի մը օրէ ի վեր Ազգ. Վարժարանէն զատած ձայնաւոր աշակերտները կը մարզէ պատրաստելու համար ամիսէ մը կատարուելիք քօնսէրին, որ պիտի տրուի ի նպաստ ազգային վարժարանի:

1910, Յուլիս 16/29, «Ժամանակ»

Տ. Կոմիտաս Վարդապետի եկեղեցական երաժշտութեան վրայ ընելիք բանախօսութիւնը յետաձգուէր է, որովհետեւ մերժուեր է Ղալաթիոյ Խորհրդարանը իրեն բանախօսութեան տրամադրելի ընել, վարձ պահանջուեր է Կոմիտաս Վրդ.-էն որպէսզի բանախօսելու թոյլատրուի: Կովկասցի վարդապետը վերջին ծայր յուզուեր է այս կոշտ վերաբերութեան հանդէպ. արդարեւ շատ զարմանալի է այս կարգադրութիւնը: Տէր Կոմիտաս մեր այն եզական աշխատաւորներէն մէկն է եղած որ ձրիաբար ներկայացումներ տուած է շատ մը բարեգործական հաստատութեանց ի նպաստ եւ իրեն համար կը զլացուի Ղալաթիոյ Խորհրդարանը տրամադրել:

1910, նոյեմբեր 9/22 «Դաշինք»

Հայ գեղջուկ երաժշտութեան վրայ Կոմիտաս Վրդ.ի դասախօսութիւնը

Կիրակի օր Բերայի արհեստանոցի սրահին մէջ տեղի ունեցաւ հմուտ ձայնագրագէտ Կոմիտաս Վարդապետի դասախօսութիւնը՝ հայ գեղջուկ երգերու մասին:

Գուցէ ամբողջ հայութեան ո՛չ մէկ հատուածին համար այնքան անծանօթ է հայ գեղջուկ երգեցողութիւնը, որքան Պոլսի հայութեան, Պոլսի, որ ինքզինքնին տաճկահայ ժողովուրդի մտաւոր առաջնորդի դերը տալուն մէջ միշտ առաջինն է: Այս պատճառով իսկ, աւելի քան շահագրգիռ էր եղած դասախօսութիւնը:

Յարգելի դասախօսը, իրեն յատուկ անվիճելի ձեռնհասութեամբ պարզեց հայ գեղջուկ երաժշտութեան ծագումը, անոր զարգացումն ու ներկայ վիճակը: Տրուած բացատրութիւնները մէջընդմէջ համեմեց՝ զանազան կտորներ երգելով, որոնց զմայլելի ու խռովիչ երաժշտութիւնը դիւթեց ունկնդիրները:

Մօտ երկու ժամ տեւող հմայիչ դասախօսութիւնները՝ երկու սեռէ բաւական հոծ թուով ունկնդիր հասարակութեան կողմէ լարուած ուշադրութեամբ մը լսուեցաւ:

Յարգելի բանախօսը շեշտեց յատկապէս հայ գեղջուկ երաժշտութեան ինքնուրոյնութիւնը: Բացատրեց երգերու բանաստեղծութեան ձեւը եւ ասոնց համապատասխան եղանակներու կազմութիւնը: Ցոյց տուաւ, թէ ինչպէ՛ս այդ անգրագէտ ու ռամիկ ժողովուրդը կեանքի պայքարին մէջ ու բնութեան ծոցը, ինքնաբուխ ու անսեթեւեթ զգացումներով երգած է իր տառապանքը, իր վիշտն ու ուրախութիւնը: Եւ այսպէս կազմուէր է երգը՝ սիրտն ու միտքը միանալով կ՚արտագրեն իսկական բանաստեղծութիւնն ու երգը, պարը, վճիտ ու զգացումով լի:

Բանախօսին պարզած տեսակէտները շատ հրահանգիչ դաս մը կրնան ըլլալ մանաւանդ պոլսահայ բանաստեղծներու համար, որոնք այնքա՛ն հեռացեր են իրենց արտադրած գործերով հայ ինքնուրոյն ստեղծագործութենէն եւ ինկեր են օտարներուն գիրկը: Ցանկալի էր, որ դեռ քանի մը անգամ ալ կրկնուէին նմանօրինակ դասախօսութիւններ:

Մ.

1910, հոկտեմբեր 26/8 նոյեմբեր,

«Ազատամարտ»

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ