ԴԱՐՁԵԱԼ ՈՒ ԴԱՐՁԵԱԼ ԿԱՐԴԱԼ՝ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԻ ՄՏԱԾՈՒՄՆԵՐԸ

Այս օրերուն արժէ դարձեալ եւ դարձեալ կարդալ Գարեգին Նժդեհի հետեւեալ մտածումները:

- Ճշմարիտ առաջնորդներ չեն նշանակւում - նրանք փնտռւում են, յայտնւում, պարտադրւում: Նշանակաւում են պաշտօնեանե՛րը միայն, որոնք մի բան գիտեն՝ մեքենաբար կատարել վերից տրուած ամէն հրաման:

- Վտանգի ժամանակ, մասնաւորապէս, երբ մի երկրի եւ ժողովրդի լինել-չլինելու խնդիր կայ, դաւաճանութիւն է՝ զինուորական կանոնագրի այս կամ այն յօդուածի տակ վատօրէն թաքնուելը կամ անձնական պատասխանատուութիւնից փախչելը:

Նման պատմական պայմաններում՝ ղեկավարի չափանիշը, նրա հարցումը պէտք է լինի՝ ի՞նչ կը թելադրէ երկրիս ու ցեղիս յաւիտենական շահը, եւ ոչ թէ միայն օրուայ իշխանութիւնը:

- Անմարդկային պայմանների մէջ, յուսահատ հերոսամարտերով անկախ հայրենիք ստեղծող ժողովուրդը արժանի է յաւիտենական փառաբանանքի ու խունկի:

- Թագ ու ձեւական իշխանութիւն փնտռում են այն ոչնչութիւնները միայն, որոնք անթագ իշխել, թագաւորել չգիտեն:

- Ժողովրդից է ամէն յաղթանակ, անկարող ղեկավարից ամէն պարտութիւն:

- «Ես գրում եմ մի ձեռքով, պայքարում երկուսով»:

Այսպէս, Վիկտոր Հիւգոյի պէս վարուիր, երբ ժողովուրդիդ գերագոյն բարիքներն ես պաշտպանում:

Ժողովրդի համար՝ զոյգ ձեռքով - այսպէս բոլոր դէպքերում:

- Մարդկային գործերի մէջ հայրենիքի պաշտպանութիւնն է ամենասրբազանը:

Հայրենիքի չափ նուիրական է եւ պատերազմը հայրենական: Հաւաքական աւազակութիւն եւ սպանութիւն է այլ կարգի ամէն պատերազմ:

Եւ ճշմարիտ հերոսները նրա՛նք են միայն, որոնք մեծագործում են եւ առաքինանում իրենց վտանգուած հայրենիքը պաշտպանելու ժամանակ:

Հերոսի անունը պիտի զլանալ աշխարհակալական պատերազմի մասնակցող ամէն զօրականի: Սպանութեան եւ կողոպուտի ելած բանակը կարող է քաջ աւազակներ ու մարդասպաններ տալ, բայց ոչ եւ հերոսներ:

- Մեռի՛ր այնպէս, որ մահդ էլ ծառայի հայրենիքիդ - ահա իմ դաւանած հայրենասիրութիւնը:

Հերոսական գործերէն աւելի ոգեշնչող է մա՛հը հերոսական:

- Ճշմարտօրէն ազատ է նա՝ միայն, ով չի զգում բռնութեան առկայութիւնը:

Ազատ կարող է լինել հզօրազօր ոգու տէրը միայն:

Հոգով տկարների համար մարսելի սնունդ չէ ազատութիւնը:

- Ազգային ոգի - ահա՛ գերագոյն հերոսը, միա՛կը, մեր պատմութեան անիւը դարձնող, մեր հաւաքական ճակատագիրը վարող հերոսը:

Էապէս միայն դա է գործում պատմութեան մէջ եւ պատմութեան համար: Անհատ հերոսներն ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ միայն անձնաւորղներն այդ ոգու:

Մեռնում են հերոսները՝ Մանուէլները, Մուշեղները, Վարդանները, մնում է, սակայն, նրանց ոգին, որն իր մարմնաւորումը գտնելով այլ հայերի մէջ՝ շարունակում է ապրել ու ներգործել:

Եւ հէնց սրանում է հերոսների անմահութիւնը: Չէ՛, չի՛ մեռնում հերոսը. նա միայն իր անօթն ու անունն է փոխում:

- Իր ժողովրդի հոգեկան հզօրութեան արտայայտիչն է հերոսը, բայց ոչ ե՛ւ չափը: Ժողովրդի հոգեւոր պոտենցիալը, նրա կարողական ուժերը չի արտայայտել եւ ո՛չ մի հերոս:

Ժողովուրդն աւելի՛ն է, քան իր ամենամեծ եւ փառաշատ հերոսը:

- Հերոսի կեանքը միշտ էլ մեծութեան ու փառքի դժուարին վերելք չէ միայն, այլեւ՝ Գողգոթա:

Քիչերին, շա՛տ քիչերին է տրուած վայելելու իրենց փառքը - այն սակաւաթիւներին, որոնք յաջողում են իրենց վերելքի ժամանակ շրջանցել Գողգոթան:

- Անպարտելի է մնում նա, ով մահն է ընտրում իրեն առաջնորդ:

Այսպէս վարուել, ասել է՝ մահը դարձնել ներքին զօրութիւն, ներուժ, կեանք եւ յաղթանակի պրինցիպ:

Այսպէ՛ս է վարւում նահատակը, հերոսը:

- Միայն կամաւոր նահատակն է բացարձակ ազատութիւն վայելում:

Նրա՛ն է տրուած՝ զգալ իրեն բարձր մարդկային օրէնքներից, եւ դո՛ւրս մարդկայինի սահմաններից: Նրան անծանօթ է երկիւղը մահուան: Նրան չէ կարելի վախեցնել, նրանից վախենում են, թէեւ անզէն ու անչար է նա:

- Յաղթանակել կռւում, նշանակում է մահուան սպառնալիքով իր կամքը պարտադրել հակառակորդին:

Մահ սպառնալ - ահա կռուի ողջ էութիւնը, եւ դաժանութիւնը, միաժամանակ:

Հետախուզական պարզ աշխատանքից սկսած մինչեւ բարդ եւ բախտորոշ ճակատամարտը կռուող կողմերը իրապէս մրցում են ահավարութեան մէջ:

Կռուի նման մեթոդի առաւելութիւնը նրանումն է, որ ահավարողն իբրեւ աւելի ակտիւ կողմ մնում է զերծ մահուան երկիւղից, կամ նրա ազդեցութիւնն իր համար հասցնում նուազագոյնի:

- Կատարելատիպ հերոսներ էին Մամիկոնեան Մուշեղ, Վասակ, Վարդան զօրավարները: Սակայն, կարելի է ռազմական տաղանդ, հանճար լինել, բայց եւ այնպէս հերոս չլինել:

Հերոսը բարոյական հանճար է, սրտի հանճար, եւ միշտ քաջաքաջ ու մահապատրաստ:

Հանճարի համար պատերազմն ամէն բանից առաջ մտքի գործ է: Իր բանակի յաղթանակն ապահվելու համար՝ նա համադրում է ռազմի գործում դեր կատարող բոլոր գործօնները, միաժամանակ վարպետօրէն օգտուելով իր հակառակորդի գործած սխալներից:

Ընդհակառակը, հերոսի յաղթանակը պսակողը՝ իր հոգեկան ոյժն է, որով սնւում են իր արիութիւնն ու մահապատրաստութիւնը:

Հանճարը դա բանակի ուղեղն է, հերոսը՝ սիրտը:

Օրհնութիւն է հանճարը, բայց աւա՛ղ, նա հեշտ ու յաճախ չի ծնւում:

Յաղթանակ կարելի է ահել նաեւ առանց հանճարի, առանց հերոսների՝ երբե՛ք:

- Պատերազմում հարուածում է, սպանում, վէրքեր հասցնում ցաւեր ու աւերներ պատճառում ե՛ւ ինքնապաշտպանուող կողմը, բայց նա չի յանցագործում:

Որքան անիծեալ է սուրը յարձակուողի՝ այնքան նուիրական է նա ինքնապաշտպանուողի ձեռքում:

Հակահարուածել, սպանել ակամայից՝ առանց սպանիչ դառնալու - ահա՛ թէ որպիսի գիտակցութիւն է ծովացնում մեր հոգեկան ուժերը:

- Հայը կռւում է աննահանջ եւ սխրագործում աւելի իբրեւ կամաւոր, քան պարտադիր ծառայութեան զինուոր:

Նրա սրտովը չէ՝ գործել հրամանոց, իսկ մեռնել հրամանով՝ բնաւ:

Պարտադիր ծառայութեան մէջ իսկ նա իրեն զգում է կամաւոր:

- Գոյութիւն ունեն երկու տեսակ զինուորներ՝ մէկը, որ կռւում է, միւսը՝ որին կռուեցնում են:

- Թող կռուի չմեկնեն թուապաշտները - նրա՛նք, որոնք ընունում են, թէ ոյժը, զօրութիւնը թուի մէջ է միայն: Ոգի՛ն է կռուի մղում զինուորին: Ով որ համրում է՝ չի՛ խիզախում:

- Կռւում ճանաչիր մի հատիկ սահման - անկարելին:

- Ով կռւում ժամանակ է կորցնում՝ յաղթանակն է կորցնում:

- Բանակը, նայած ո՞վ է առաջնորդում իրեն, միաժամանակ ե՛ւ կայծքար է, ե՛ւ ամպրոպային ամպ: Առաջինից կարելի է կայծեր հանել, երկրորդից՝ շանթեր քամել:

Բանակն այն է, ինչ որ առաջնորդին յաջողւում է դարձնել նրան: Ոչինչ է բանակը - ամէն ինչ են անհատ զինուորն ու առաջնորդը: Չափւում են բանակները, սակայն յաղթում կամ պարտւում է զինուորը, եւ առաջին հերթին՝ առաջնորդը:

- Պատերազմիր այնպէս, որ չամաչես տարածդ յաղթանակից:

- Վա՛յ այն հայրենիքին, որի պաշտպանների հայրենասիրութիւնը իր հիմքում նիւթապաշտիկ է, հաշուետես:

- Հայրենիքը - սիրաշա՛տ մայր՝ չունի՛ աւելի սիրելի զաւակ, քան զինուորը, որի բոլորանուէր պաշտումով եւ ջահել արիւնով է պայմանաւորում իր գոյութիւնն ու մեծութիւնը:

- Զինուորը՝ հայրենիք՝ մօր առաջին զաւակը, իբրեւ մարդ եւ մարտիկ, ճանաչում է միայն մի հատիկ իրաւունք՝ մարտնչել ու մեռնել հայրենիքի համար: Գիտե՞ս, ո՛վ այդպիսին չէ՝ զինուոր չէ:

- Յաղթանակում կամ պարտւում է նախ ոգի՛ն, ապա յետոյ՝ նիւթեղէն զէնքը:

Մահուան դէմ յաղթանակելով է նուաճւում կեանքը, ապրեցւում հայրենիքը։

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ