ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆԻ ՄՏԵՐՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ

«Ու վերջ ի վերջոյ ուրիշների մասին գրելիս
մենք խօսում ենք գլխաւորապէս մեր մասին,
որովհետեւ մենք մեզ որոնում ենք ամէն տեղ…»
(Կոստան Զարեան)

• «Մենք՝ հայերս ընդունելով չենք ընդունում: Այնքան որ, նոյնիսկ նախընտրում ենք խաբել մեզ: Ստել մեր երկիրը: Չենք հրաժարուում նրանից, բայց չենք ընդունում նրան ինչպէս որ է: Այդպէս չենք ուզում: Ա՜հ, այդպէս չենք ուզում: Չարչարուում ենք, աշխատում, տնքում, դարերով մեր ուսերի վրայ կրում մեր հողերի ահաւոր աղքատութիւնը, բայց երբ արտայայտուում ենք նրա մասին՝ մեր ձայնը տանում, զետեղում ենք բարձրագոյն ձայնանիշի տանիքի վրայ եւ թոքերի ամբողջ ուժով պոռում ենք “երկիր դրախտավայր”…»:

Ի՜նչ դիպուկ եւ այժմէական կը հնչէ Զարեանի հետեւեալ միտքը յատկապէս այս օրերուն, երբ յետպատերազմեան օրերուն մեր երկիրը վիրաւոր ու դալկահար է, մարդիկ դարձեալ արտագաղթի ու Հայրենիքէն փախելու ճանապարհը բռնած են՝ Հայրենիքը սիրելու պատրուակով… Ողբամ քեզ հայրենասիրութիւն… Հայրենիքը Հայրենիքին մէ՛ջ է, որ կը սիրուի եւ այդ սէրը կեանքի կը վերածուի, այլապէս օտար ափերու վրայ, օտար երկնակամարներու տակ այդ սէրը դատապարտուած է վաղ թէ ուշ խամրելու եւ հանգելու… Այս առումով դարձեալ լսենք Զարեանին. «Հայը իր հայրենիքից դուրս դադարում է հայ լինելուց, որովհետեւ նա գերազանցապէս ազգ է. իր բնութեան եւ երկրի հետ կապուած հաւաքական միաւոր: Օտար միջավայրում նա իր ազգային դիմագիծը պահում է այնքան ժամանակ, ինչքան ժամանակ որ յիշում է իր հայրենի գիւղը, իր տան մօտից անցնող վտակը, իր բակի մեծ ընկուզենին: Ինչքան ժամանակ որ նա իրեն զգում է ժամանակաւոր գաղթական, վտարանդի. ինչքան ժամանակ որ նրա պայուսակները պատրաստ են ամէն մի վայրկեան տուն վերադառնալու համար,- իր միակ երազը: Բայց այն օրը, երբ նա որոշում է մնալ, երբ նա սկսում է ասել “մեր Ֆրեզնօն”, մեր “Բուա Կոլոմբը” կամ “մեր Սալոնիկը”, նա այլեւս հայութեան գծից դուրս է: Նկատի ունեցէք որ, այդպէս են նաեւ շատ ուրիշ ժողովուրդներ՝ իտալացիները, գերմանացիները, ռուսերը…»։

Այո, մեր երկիրը՝ դրախտավայր Հայաստանը այսօր վիրաւոր ու դալկահար է, բայց մեռած չէ եւ չի՛ մեռնիր, որովհետեւ տակաւին մեր ժողովուրդին զաւակներուն մէջ կան այնպիսիներ, որոնց աղօթքներուն շնորհիւ աստուածային նախախնամութիւնը կը շարունակէ խնամել ու պահպանել մեզ… Ոմանք կրնան առարկել ըսելով. եթէ նախախնամութիւնը կը խնամէ ու կը պահէ մեզ, ապա ինչո՞ւ համար այսքան զոհեր տուինք, այսքան վիրաւորներ ու անհետ կորածներ, գերիներ, անտուն ու անտանիք մնացած հազարաւոր հայորդիներ… Այս հարցադրումին պատասխանը մեր մէջ է, մեր գործած սխալներուն եւ որդեգրած սխալ ընթացքին պատճառով եւ ո՛չ թէ նախախնամութեան:

Ամէն պարագայի, մէկդի ձգելով ամէն տեսակի քաղաքական տափակ ու անհոգի կողմնորոշումները, պէտք է ազգովին լծուինք վերստին ոտքի կանգնելու եւ շարունակելու մեր ընթացքը…

• «Վերեւից մինչեւ վար զինուած, զինուորական ժողովուրդները ապրում են անդադրում վախի մէջ, որովհետեւ նրանք, ինչպէս տաճիկները, վստահ չլինելով իրենց մտային եւ հոգեկան արժէքների վրայ, իրենց միակ յոյսը զօրանոցների եւ թնդանօթների վրայ են դնում: Այնտեղ անհատը, եթէ հորդային չմիանայ՝ իրեն զգում է կորած: Նա մասն է ամբոխային զինուորական տրամադրութեան, նա անհատապէս ռազմիկ չէ, ուստի եւ զուրկ է նախաձեռնական եւ արկածախնդրական ոգուց»:

Այս տողերուն խորքային նշանակութիւնը մենք դարերէ ի վեր կ՚ապրինք, որովհետեւ շրջապատուած ենք իրենց «մտային եւ հոգեկան արժէքների»ն վստահութիւն չունեցող ժողովուրդներով, որոնց այբն ու ֆէն զէնքն ու զինամթերքը, զօրանոցներն ու թնդանօթներն են: Բնականաբար այստեղ պարտողականութեան ոգի պէտք չէ փնտռել, ընդհակառակը, լոյսի նման շողացող անհերքելի փաստ մը, որ հակառակ այս դաժան իրականութեան, մենք որպէս ազգ տակաւին կը շարունակենք մեր գոյապայքարը մարդկութեան պատմութեան մէջ:

• «Մեր աստուածները տարբեր են:

Հայը նիւթապաշտ չէ, նա բնապաշտ է: Յիսուս եւ նոյնիսկ Իր խաչը մեզ համար արեւ է: Մեր երկիրը լոյս է: Մեծ, հսկայական մի լոյս, որի ճառագայթներից կախուած է մեր կեանքը:

-Արեւդ վկայ: Լոյսիդ մատաղ:

Արեւ արեւի, լոյս լոյսի: Մահը խաւարում չէ, կորուստ չէ, այլ այլափոխուած, տեւական, անջնջելի կեանք: Սպանիացու համար, եթէ իր երկիրը փորես՝ տակը կմախք է եւ փտածութիւն: Իսկ եթէ հայ աշխարհը փորես, տակից լոյս կը ժայթքի, արեւ կը շողշողայ եւ կեանք կը ծնի:

Մեր աստուածաբանութիւնը դեռ գրուած չէ:

Մեր երկինքը, մեր անհունը, կանգնած է մեր լեռների կատարին: Այնտեղ, ուր դեռ ապրում են մեր աստ-ւածները: Ուր նրանք սպասում են: Սպասում են մեծ հոգեկան դէպքերի, մեծ հոգեկան մի դիւցազներգութեան, որի համար հայը դեռ անպատրաստ է, բայց որի ներշնչումով շարադրուում է իր պատմութիւնը»:

• «Եւրոպայի վրայ տածած մեր սին յոյսերը եւ արտառոց պատրանքները մեզ շատ սուղի նստեցին: Իսկ այդ պատրանքների աղբիւրը Լեւոնի [Ե.] այդ առասպելն է, տգեղ եւ արժանապատուութիւնից զուրկ մի դէպք, որ մեզ ներկայացրել են անուշեղէնի ոսկեզօծ թղթերի մէջ փաթաթուած:

Թող զարմանալի չթուի, որ դեռ երէկ, նոյն Կիլիկիայում, մեր արեան մէջ լողացող Կիլիկիայում, ֆրանսացի զինուորները, թուրքերի հետ բարեկամացած, միասին կրակում էին մեր կամաւորների վրայ եւ, թող զարմանալի չթուի նաեւ, որ այսօր, անասնաբարոյ մեր այդ դահիճները ամէն տեղ պատիւներով են ընդունուում, մինչ մեզ աշխատում են վարկաբեկել:

Այդ էլ նոր չէ. այդ էլ գալիս է այդ օրերից»:

Այս տողերը թերեւս ամենէն վառ ապացոյցն են, որ մենք մեր պատմութենէն դասեր քաղելու անընդունակ ենք: Դարեր շարունակ բոլորը մեզ իրենց շահերուն համար օգտագործած են, եւ կը շարունակեն օգտագործել… Իսկ մե՞նք, մենք ի՞նչ կ՚ընենք. կը շարունակենք վստահիլ եւ «յուսալ», որ ուրիշները (եւրոպացիք կամ ուրիշներ) օրին մէկը պիտի օգնեն մեզի… Հէյ վա՜խ… սին սպասում եւ փուճ ակնկալիք… Չարենցի խօսքերով, մեր միակ փրկութիւնը մեր հաւաքական ուժին մէջ է, այլեւ մեր միասնականութեան: Մէկ բան պէտք է յստակ հասկնանք ու գիտակցինք, եթէ մենք մեզի չօգնենք ու մեր ուժերուն չվստահինք, ո՛չ ոք կրնայ օգնել մեզի: Իսկ մենք մեզի օգնելու համար, առաջին հերթին պէտք է հնարաւոր եղածին չափ ձերբազատուինք մեր մէջի «տականք»էն:

• «Կան ժողովուրդներ, որոնք նախապատմութիւն չունեն, եւ նոյնիսկ այնպիսիները, որոնք պատմութիւն իսկ չունեն, կամ քիչ ունեն, կամ ունեցել են եւ այլեւս չունեն: Պատմութիւնը յիշատակ չէ միայն, այլ տեւականութիւն, այլ ներկան ձեւակերպող կեանք եւ ապագան ուրուագծող հիմնական ազդակ:

Կան ժողովուրդներ, որոնք իրենց նախնիքներից վար են իջնում եւ ուրիշներ եւս, որոնք այդ նախնիքների ստրուկների յաջորդներն են եւ նոյնիսկ աւելի՛ ցած քան այդ»:

Վերջին ժամանակներուն ականատեսը եղանք, թէ ինչպէս ո՛չ միայն նախապատմութիւն, այլ՝ ընդհանրապէս պատմութիւն չունեցող ժողովուրդ մը, դարաւոր պատմութիւն ունեցող ժողովուրդի մը նկատմամբ ի՜նչ վայրագութիւններ գործեց, այն ալ՝ քաղաքակիրթ աշխարհի աչքերուն առջեւ, աւելին՝ անոր լուռ համաձայնութեան շնորհիւ…

• «Ժողովուրդների իսկական պատմութիւնը նրանց հոգեկան զարգացման պատմութիւնն է: Դէպքերը արձանագրում են միայն այն՝ ինչ որ հոգին պատրաստել է, այն՝ ինչ որ տարիների ընթացքում հաւաքական ճիգը ժողովել է, մարմնացրել եւ ճակատագրի համար անհրաժեշտ եւ հրամայական դարձրել»:

Պահ մը եթէ ակնարկ նետենք Տիգրան Մեծէն սկսած մինչեւ մեր օրերը, ապա լաւապէս կը հասկնանք այս տողերուն էութիւնն ու խորքը:

• «Արիւնը եւ տանջանքները ծառայում են կեանքին, երբ ոգեղէնացումի եւ հզօր արժէքների են վերածուում, երբ օգնում են այն այլափոխումին, որին ձգտում են մեծ պատասխանատուութիւններ կրող մարդիկ եւ ժողովուրդները: Այլապէս նրանք աւելորդ են, հակակրելի ու վնասակար: Որովհետեւ կենդանական են եւ բթացնող, անմիտ եւ հակաբնական:

Մարդը արժանի է միայն այն տառապանքին, որ ընդունում է յօժար կամքով եւ որի մեծութեան հետ հոգեկան կարողութիւնը ունի չափուելու: Թէ չէ ստրուկի թափած արիւն է, դանակի տակ երկարած հաւի կոկորդ: Թէ չէ նուաստութիւն է եւ անկում»:

• «Ճիշտն ասած, ողորմելի այդ Լուսինեանի [Լեւոն Ե.] համար, իբրեւ թագաւոր, ոչ մի առանձին համակրութիւն չեմ զգում: Նրա մոլեռանդ լատինականութիւնն ու կաթոլիկութիւնը հայ ազգին սուղի էր նստել: Կիլիկեան թագաւորութեան վերջին շրջանին, հայ ազգը պառակտուել էր, այլասերուել, կորցրել իր ոգու միութիւնը: Անասելի են այն վնասները, որ տգէտ, աւանակաբարոյ, մակաբոյծ օտար կղերականները, շնորհիւ գահի պաշտպանութեան, մեզ հասցրել են եւ դեռ շարունակում են հասցնել: Անասելի հետեւանքներ ունեցաւ նաեւ այն տխմար հաւատքը, որ հայութիւնը այն օրերից ի վեր սկսեց տածել այդպէս կոչուած քաղաքակրթուած եւ քրիստոնեայ երկիրների հանդէպ: Միամիտ ոչխարի աչքերը տնկուած պարապութեան վրայ»:

• «Հանճարը նա է, գերազանցապէս նա, ով կարողանում է հրաշալի ներշնչումով արթնացնել ցեղի մէջ նրա բնոյթին հարազատ կարողութիւնները, որոնց վրայ դարերը շղարշ էին քաշել»:

• «Ճշմարտութիւնն այն է, որ արդի մարդկութիւնը ամբողջովին տարուած նիւթական պայքարներով եւ քաղաքական մտահոգութիւններով՝ զուրկ է հզօր մտքի եւ հզօր հոգեկանութիւնով տոգորուած ներկայացնողական մարդկանցից: Մեծ դէպքեր՝ փոքրիկ մարդիկ: Ո՞ւր են Դանտէները, Գէօթէները, ո՞ւր են սրբերը, առաքեալները…»:

Մեր ներկայի ցաւալի ճշմարտութիւնը… Ո՞ւր են մեր ներկայի մեծութիւնները… Շուքի մէջ՝ անուշադրութեան մատնուած… Իսկ հրապարակը մնացած է ո՛չ թէ միջակութիւններուն, այլ՝ գրեթէ ոչնչութիւններուն…

• «Ամէն անգամ երբ մարդ կորցնում է անհատական խորութիւնը, մտնում է դրսից եկող հոսանքի մէջ, թողնում ինքն իրեն որ ապրի, ընդունում է առանց դիմադրութեան պարտադրած լիենլութեան ձեւը եւ կերպը, յարմարուում, կապիկ դառնում՝ ստեղծուում է քաօս: Մանաւանդ երբ այդ պատահում է ժողովուրդների հետ: Քաօսի քանդիչ բնոյթը հէնց դրանումն է կայանում,- նա իմս չի, նա ես չեմ, ուստի անկարող եմ նրան ենթարկել իմ ստեղծագործական կամքին: Քաօսը վերջ է գտնում, երբ ժողովուրդը հիանալի ճիգով վերադառնում է իր պարին: Դառնում է ինչպէս մանուկ, վերադառնում է իր ռիթմը»:

• «Այս երկրագնդի վրայ բոլոր ապրած երկրներից Հայաստանը այն աշխարհն է, ուր ամենից քիչ եմ կանգ առել: Ուր չեմ իսկ ծնուել, եւ ուր մարդիկ նայում էին ինձ եւ, երեւի, շարունակում են դեռ նայել օտարի աչքերով: Եւ, սակայն, ի՞նչպէս ասեմ այդ, ես նրան գիտէի նրան տեսնելուց առաջ եւ, երբ տեսայ՝ նա վաղուց սպասող սիրուհու նման բաց արեց ինձ այնպիսի գաղտնիքներ, որոնց մասին գաղափար չունէին եւ չունեն տարիներով նրա շուրջը ապրողները եւ նրա մարմնի գովքը հիւսողները»:

Կը կարծեմ այս զգացողութիւնը բնորոշ է բոլոր անոնց որոնք Հայաստանի համար ու Հայաստանով կ՚ապրին:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

•շար. 5 եւ վերջ

5 մարտ 2021, Վաղարշապատ