ԻՏԱԼԵՐԷՆԻ ՀՕՐ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ

Իտալացի անմահ բանաստեղծ Տանթէ Ալիկիէրիի մահուան 700-ամեայ տարելիցը կը նշուի ողջ Իտալիոյ տարածքին:

700-ամեայ տարելիցին նուիրուած համերգներուն շրջանակէն ներս՝ սեպտեմբերի 12-ին, Իտալիայի նշանաւոր Ռաւեննայի փառատօնին հնչած է հայրենի նշանաւոր երգահան Տիգրան Մանսուրեանի «Քաւարան» (Purgatorio) ստեղծագործութիւնը՝ գրուած «Աստուածային կատակերգութեան» համանուն պատումին հիման վրայ, Ռաւեննայի փառատօնի պատուէրով:

Համերգը ղեկավարած է աշխարհահռչակ խմբավար Ռիքարտօ Մութի, որ որոշած է ղեկավարել միայն Մանսուրեանի ստեղծագործութեան համերգը, փառատօնի միւս համերգները ուրիշ խմբավարներ ղեկավարած են: Երեկոյին ներկայ եղած է ինք՝ մաէսթրօ Մանսուրեան: «Քաւարան»ի Հայաստանի առաջնախաղը այս տարուան յուլիսին կայացած էր, իսկ Ռաւեննայի փառատօնի ծիրէն ներս, փաստօրէն տեղի ունեցաւ մեծ երաժիշտին այս ստեղծագործութեան համաշխարհային ներկայացումը, որ բացառիկ ընդունելութիւն գտաւ: Համերգը ընթացած է բացօթեայ, որուն ներկայ գտնուած են հազարէն աւելի ունկնդիրներ:

«Տանթէի մահուան 700-րդ տարելիցին ծնած է իմ լաւագոյն ստեղծագործութիւններէն մէկը», այս առիթով յայտարարած է Տիգրան Մանսուրեան:

Վենետիկի Հայ մշակոյթի ուսումնասիրութեան եւ վաւերագրման կեդրոնի տնօրէն Մինաս Լուռեան մեծ դեր ունեցած է համերգի կայացման գործին մէջ: Ան Տիգրան Մանսուրեանի ստեղծագործութիւնը, ընդգրկելով Իտալիոյ մեծագոյն փառատօներէն մէկուն մէջ, հայ երաժիշտին անունը կապած է ամենանշանաւոր իտալացի գրողի անունին: Լուռեան փառատօնին հետ կը գործակցի 1990-ականներէն ի վեր:

44-օրեայ պատերազմէն ետք որոշած են յատուկ Ռաւեննայի փառատօնին համար գրուած «Քաւարան»ի առաջնախաղը Հայաստանի մէջ ներկայացնել, Երեւան ժամանած է Ռիքարտօ Մութի եւ Հայաստանի Պետական սենեկային երգչախումբին, իտալական Լուիճի Քերուփինի երիտասարդական նուագախումբին եւ հայ ու իտալացի մենակատարներու մասնակցութեամբ տեղի ունեցած է փառաշուք համերգը՝ աշխարհահռչակ Ռիքարտօ Մութիի ղեկավարութեամբ:

«700 տարին անշուշտ մեծ թուական է, Տանթէի կենսագրութեան մեծ թիւն է։ Բայց, ահաւասիկ ժամանակները այնքան կը մերձենան, որ Տանթէն կու գայ Հայաստան՝ ըսելու համար, որ մենք հոգեւոր զաւակներն ենք մշակութային իրականութեան մը, որ ունի հզօր անուններ, այդ կարգին՝ ինքը Տանթէն», օրին ըսած էր Տիգրան Մանսուրեան:

«Երաժշտութիւնը կը միաւորէ ժողովուրդներն ու երկիրները», Երեւանի մէջ ըսած է Ռիքարտօ Մութի՝ յաւելելով, որ այս երեկոն կրկին միաւորեց հայ եւ իտալացի ժողովուրդները, որոնց բարեկամութիւնը վաղեմի պատմութիւն ունի:

Վերածնունդի ամենանշանաւոր դէմքերէն Տանթէ Ալիկիէրին ծնած է Ֆլորանսայի Հանրապետութեան (ներկայիս Իտալիա) Ֆլորանս քաղաքը։ Անոր ծննդեան ճշգրիտ թուականն ու ամսաթիւը անյայտ են, բայց կ՚ենթադրուի, որ ծնած է մօտաւորապէս 1265 թուականին։ Այդ մէկը եզրակացուցած են Տանթէի ամենանշանաւոր գործին՝ «Աստուածային կատակերգութեան» մէջ եղած ինքնակենսագրական պատումներէն։ Առաջին պատումը՝ «Դժոխք»ը կը սկսի «Մեր կեանքի կէս ճանապարհին» հատուածով, որմէ կարելի է ենթադրել, որ հեղինակը եղած է 35 տարեկան, քանի որ, ըստ Աստուածաշունչին, մարդուն միջին տարիքը 70 է, եւ քանի որ անոր երեւակայական ճանապարհորդութիւնը տեղի ունեցած է 1300 թուականին, ան հաւանաբար ծնած է մօտաւորապէս 1265 թուականին։ «Աստուածային կատակերգութեան» «Քաւարան» մասի որոշ տողեր հնարաւորութիւն ընձեռնած են կռահելու, որ ան ծնած է «Երկուորեակներ» նշանին տակ:

«Աստուածային կատակերգութիւն»ը կը համարուի իտալերէնով գրուած ամենէն նշանաւոր գրական գործը եւ համաշխարհային գրականութեան գլուխգործոց է։

Իտալիոյ մէջ Տանթէն կը կոչեն il Sommo Poeta (Գերագոյն Բանաստեղծ) Տանթէն, Փեթրարքան եւ Պոքաչիոն կը կոչեն «Երեք շատրուաններ»։ Տանթէին յաճախ կու տան նաեւ «Իտալերէնի հայր» ծածկանունը։

Հայրը՝ Ալիկիէրօ Ալիկիէրին իրաւաբան էր, կ՚աշխատէր քաղաքին դրամատնային բաժանմունքներէն մէկուն մէջ։ Տանթէն մանուկ հասակին կը կորսնցնէ մայրը, իսկ պատանութեան տարիներուն՝ հայրը։ Մանկութենէն անոր մէջ յառաջացած է սէրը գրականութեան հանդէպ։

Երիտասարդ տարիներէն ան կը ներգրաւուի քաղաքական դէպքերու մէջ։ Կուելֆեան կուսակցութեան կողմէ 11 յուլիս 1289 թուականին Քամփալտինոյի ճակատամարտին կը մասնակցի իբրեւ հեծեալ զինուոր։ Ապա, երբ կուելֆներու եւ կիպելիններու փոխարէն հանդէս կու գան Սեւերն ու Սպիտակները, կ՚անցնի վերջիններուն կողմը։

Տանթէն յետագային պետական բարձր պաշտօններ վարած է, կատարած է դիւանագիտական պատասխանատու յանձնարարութիւններ։

Ֆրանսայի գահաժառանգ Քարլ Վալուա զօրքով կը շարժի Ֆլորանսա։ Թշնամին ուժեղ էր, կարելի չէր սեփական ուժերով դիմադրել։ Աղէտը կանխելու համար հարկ էր շտապ դեսպանութիւն ուղարկել Հռոմի Պապին մօտ։ Բոլորին հայեացքները կ՚ուղղուին դէպի Տանթէն։

Ճիովաննի Պոքաչիօ՝ Տանթէի առաջին կենսագիրը, կը պատմէ, որ երբ Տանթէին հարցուցած են, թէ ինք ի՞նչ կարծիքի է, ան պատասխանած է. «Եթէ ես մնամ, ո՞վ պիտի երթայ։ Եթէ ես երթամ, ո՞վ պիտի մնայ»։

Դիւանագիտական առաքելութենէն Ֆլորանսա վերադառնալով, ան կը հանդիպի Սեւերու հաշուեյարդարին։ Պատիժի ենթակայ Սպիտակները կը ցուցակեն նաեւ Տանթէի անունը։ Դատավճիռը ձեւակերպուած էր այսպէս. Սեւերու դէմ պայքարելու համար 5 հազար լիր տուգանք, երկու տարուան աքսոր Թոսքանայի սահմաններէն դուրս, գոյքի բռնագրաւում, տուն-տեղի հիմնայատակ աւերում։ Հրամանին տակ աւելցուած էր՝ երեք օրուան ընթացքին ներկայանալ քաղաքագլուխ։

Տանթէն չի ներկայանար։ Քաղաքագլուխը նախկին հրամանին կ՚աւելցնէ. քանի որ դատապարտուածներու չներկայանալը կը նշանակէ յանցանքը ընդունիլ, անոնց համար նոր դատավճիռ կ՚որոշուի՝ «կրակի վրայ այրել, մինչեւ մահ»։ Ասիկա հրապարակուած է 10 մարտ 1302 թուականին։ Տանթէի տունը հիմնայատակ կը կործանէ քաղաքագլուխին զինուած ասպենտներուն խումբը՝ 150 քարտաշներու հետ։

Տանթէն ընտանիքով կը բռնէ տարագրութեան տխուր ճամբան եւ այլեւս Ֆլորանսա չի վերադառնար։ Աքսորին չորրորդ տարին, նամակով հայրենի քաղաք վերադառնալու արտօնութիւն կը խնդրէ, որ անհետեւանք կը մնայ։ 1315 թուականին, օրէնքով մը ան կրնար վերադառնալ Ֆլորանսա։ Պայմանը այն էր, որ դատապարտեալը երաշխաւորագիր ներկայացնէ, բանտարկուի, որմէ ետք բանտարկեալը անարգանքի գլխարկը գլխուն, վառած մոմը ձեռքին պիտի երթայ Սան Ճիովաննի եկեղեցին, խոնարհաբար ծունկի գայ, ապաշխարի, իբրեւ «մեղքերը քաւող յանցագործ»։ Տանթէն չէր կրնար ընդունիլ այսպիսի ստորացուցիչ պայման մը։

15 հոկտեմբեր 1315 թուականին դատարանը անգամ մը եւս կ՚որոշէ մահուան նոր դատավճիռ, այս անգամ բանաստեղծին երկու որդիներուն հետ։ Դատավճիռը հանդիսաւոր կերպով հաստատած է փոխարքան։

Տարագրութեան տարիներուն Տանթէն վերստին քաղաքական իրադարձութիւններու կեդրոնին է։ Ֆլորանսան Սեւերու իշխանութենէն ազատագրելու յոյսը եւ մասնատուած Իտալիոյ միաւորման հեռանկարը ան կը կապէր Գերմանիոյ Հենրիխ Է. կայսրին, որ այդ ժամանակ մեծ զօրքով կը շարժէր Իտալիա։

Տանթէ չէր հասկնար, որ գերմանական կայսեր գալուստը ազգակործան չարիք է, սակայն գործած է հաւատքով ու համոզումով՝ ղեկավարուելով Ֆլորանսայի բարօրութեան եւ Իտալիոյ միաւորման ակնկալիքով։ Հենրիխի մահէն ետք իրական հեռանկարներ չտեսնելով, Ֆլորանսա վերադառնալու յոյսը կորսնցուցած բանաստեղծը քաղաքական ասպարէզը կը թողու։

Տանթէ վերջին տարիները անցուցած է Վերոնայի, ապա Ռաւեննայի մէջ, ուր կը կնքէ իր մահկանացուն։

ՏԱՆԹԷՆ ԳՐԱԿԱՆ ԻՏԱԼԵՐԷՆԻ ՀԻՄՆԱԴԻՐ

Տանթէի ժամանակ Իտալիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ եւրոպական այլ երկիրներու մէջ, գիրքի լեզուն լատիներէնն էր, որ ժողովուրդին անհասկնալի էր։

«Քաղցր նոր ոճ»ի բանաստեղծները սկսան ժողովուրդին հասկնալի լեզուով գրել, բայց ժամանակակից իտալերէնը, իբրեւ իշխող գրական լեզու, տակաւին չէր հաստատուած։ Լատիներէնի կողմնակիցները զայն կը համարէին ոչ բանաստեղծական լեզու, գիտական, փիլիսոփայական բովանդակութիւն արտայայտելու համար ոչ պիտանի։

Տանթէ խիզախ քայլ մը առաւ. պահանջեց մէկ կողմ ձգել լատիներէնը, գրական լեզուն դարձնել ժողովուրդին խօսակցական լեզուն։ Ան կը գտնէր, որ գրականութիւնը գիտնականներու պզտիկ խումբի համար չէ։

Դասական լատիներէնի ներկայացուցիչները կ՚արհամարհէին ժամանակակից իտալերէնը։ Գրական աշխարհին մէջ եւս թերահաւատ կարծիք կը տիրէր։ Սիսիլիական Դպրոցի բանաստեղծները կը գրէին ֆրանսերէն լեզուով։ Տանթէն անէծքի խօսքեր կ՚ըսէր անոնց մասին. «Յաւիտենական ամօթ այս չարամիտ մարդոց, որոնք կը գովաբանեն օտար ժողովրդական լեզուն եւ կ՚արհամարհեն իրենց սեփականը»։

Խօսակցական լեզուն կամ որեւէ բարբառ գրական լեզու դարձնելը չէր բաւեր, անհրաժեշտ էր հմտօրէն օգտագործել անոր բոլոր կարելիութիւնները։ Տանթէն ասիկա կատարեց։ Թոսքանայի խօսակցական լեզուն այնպիսի կատարելութեան հասցուց, առանձնապէս «Աստուածային կատակերգութեան» մէջ, որ անկէ ետք լատիներէնին դիմելը անիմաստ էր:

Նոր գրական լեզուի ստեղծման հարց յետագային յառաջացաւ նաեւ եւրոպական միւս երկիրներու մէջ, բայց առաջին անգամ անիկա տեղի ունեցաւ Իտալիոյ մէջ:

Տանթէ իր գլուխգործոցը սկսած է գրել 1308 թուականին, աւարտած՝ 1321 թուականին։ Վերնագիրը եղած է «Կատակերգութիւն»։ Յետոյ «Աստուածային» մակդիրը աւելացուցած են։ Նկատի չեն ունեցած, որ վէպին գործողութիւնը կը կատարուի երկնային ոլորտին մէջ, այլ արտայայտած են գեղարուեստական վեհութիւնը որպէս աստուածային գործ։

Ելլելով ժամանակակից ըմբռնումներէն՝ «Աստուածային կատակերգութիւնը» նման չէ ժամանակակից կատակերգութեան։ Զայն կոչած են ելլելով ուրիշ ըմբռնումներէ։

14-րդ դարուն իտալական ամբողջ գրականութիւնը բաժնուած էր երկու յստակ մասերու։ Ողբերգութիւնը կը համարուէր բարձր աստիճանի գրականութիւն, որ այդ ժամանակ կը գրուէր «գրական» իտալերէնով, իսկ կատակերգութիւնը կը վերաբերէր «ցած» դասի գրականութեան, որ կը գրուէր խօսակցական լեզուով, որպէսզի հասարակ ժողովուրդին համար հասկնալի ըլլար։

Ստեղծագործութեան գործողութիւնները կը կատարուին հանդերձեալ աշխարհին մէջ, գործող հերոսները մարդոց հոգիներն են։ Գործող անձերուն մեծագոյն մասը պատմական ծանօթ, իրական մարդիկ են։ Բանաստեղծը կը պատմէ անոնց հոգիներուն եւ երկրային գործերուն, կենդանի ժամանակ կատարած արարքներուն մասին։ Վէպը պատմողական ձեւ ունի։ Հիմնական նիւթը բանաստեղծին երեւակայական ճանապարհորդութիւնն է անդրշիրիմեան աշխարհ՝ դժոխքի, քաւարանի, դրախտի մէջ։

700 տարի առաջ վախճանած Տանթէն իր ստեղծագործութեամբ կը շարունակէ խօսիլ մարդկութեան հետ, եւ այդ զրոյցը յաւերժ է:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան