Ի՞ՆՉ ԸՆԷԻՆՔ, ԼՌԷԻՆՔ ՈՒ ՈՉԻՆՉ…

Հայաստանի յայտնի վերլուծաբաններէն, հեռուստահաղորդավար եւ հրապարակագիր Թաթուլ Յակոբեան վերջերս հետաքրքրական հարցազրոյց մը տուաւ «Ազատութիւն» ռատիօկայանին։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Կարլէն Ասլանեանի կողմէ կատարուած այս տեսակցութեան արեւմտահայերէն սղագրութիւնը։

*

-Թուրքիա օգնութիւն ուղարկելը կը քննադատուի: «Անոնք հայերու վրայ «Պայրաքթար»ներ կ՚ուղարկեն… հայերը՝ օգնութիւն»… Ձեր կարծիքը…

-Ես կարծիք չունիմ, բայց ես ունիմ պատմական անցեալ։ Ուրեմն, Սերժ Սարգսեան հինգ անգամ շնորհաւորած է Թուրքիոյ հիմնադրման տարեդարձը՝ իր գործընկեր Կիւլը, ցաւակցական գիր ուղարկած է քանի մը առիթով։ Ռոպերթ Քոչարեան 1999 թուականին ցաւակցած եւ օգնութիւն ուղարկած է Թուրքիոյ՝ Իզմիթի երկրաշարժին ժամանակ, երբ շուրջ 20 հազար զոհ տուին։ Առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեան մասնակցած է Էօզալի թաղման։ Առաջին հանրապետութեան հիմնադիր հայրերէն Աւետիս Ահարոնեան Պոլսոյ մէջ սուլթանին շնորհակալութիւն յայտնած է, որ ան հիմնադրած է Հայաստանի Հանրապետութիւնը։ Առաջին արտաքին գործոց նախարար եւ երկրորդ վարչապետ Ալեքսանտր Խատիսեան Էնվէրէն եւ Թալէաթէն խնդրած է, որպէսզի Պաքուին յորդորեն, այսինքն այդ ժամանակ տեսէք ինչ կապ կար Թուրքիոյ եւ նորաստեղծ Ատրպէյճանի միջեւ, որպէսզի Պաքուէն Հայաստանի համար նաւթ եւ հաց առաքուի, որովհետեւ Առաջին Հանրապետութեան շրջանին այդ հատուածէն ներս նաւթը եւ հացը կու գար արեւմտահայ փախստականներու համար։ Ես կրնամ այսպէս շարունակել եւ, այսինքն, եթէ մենք կը համարենք, որ Նիկոլ Փաշինեան կը շարունակէ, այսպէս ըսած ինչպէս ընդդիմութիւնը կը պնդէ, Հայաստանի թրքացման քաղաքականութիւնը։ Եթէ այդպէս է, ապա Հայաստանի թրքացման քաղաքականութիւնը սկսած է Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրման օրէն՝ 1918 թուականի մայիսի 28-էն, երբ առաջին պետութիւնը, որ ճանչցաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Օսմանեան կայսրութիւնն էր: Առաջին դեսպանութիւնը իրենք բացին, առաջին դիւանագիտական փաստաթուղթը իրենց հետ ստորագրուեցաւ եւ այլն։ Սա ի հարկէ շատ ժամանակավրէպ է։

-Հանգամանք մը կայ, որ դուք չէք նշած։ Ռոպերթ Քոչարեան եւ Սերժ Սարգսեան 44-օրեայ պատերազմէն առաջ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններ հաստատել փորձած են եւ Թուրքիա առաջին անգամն է, որ այսչափ ներգրաւուած է Ատրպէյճանին աջակցելու գործին մէջ։

-Պարզ է, լաւ օրինակ բերած էք։ Ես անոնց կը հակադարձեմ հետեւեալ ձեւով։ 1915 թուականին, հայոց ցեղասպանութենէն՝ այդ հայոց պատ-մութեան ամենամեծ աղէտէն անցած է երեք տարի։ Այսինքն, եթէ միթէ մենք կը վերցնենք վաղեմութեան ժամկէտը, ապա նոյն ձեւով մենք կրնանք ըսել հայ-իրանական յարաբերութիւններու մէջ մենք կրնանք յիշել, որ 1603, 1604, 1605 թուականներուն Շահ Ապպասը Արարատեան դաշտավայրը սրբած, քշած, տարած է հայերէն եւ իրականացուցած է էթնիք զտման քաղաքականութիւն։ Այսինքն՝ Իրանի հետ ալ յարաբերութիւնները հաստատ չեն։ Այսինքն՝ մենք պետութի՞ւն ենք, թէ ֆիտայապետութիւն ենք, մենք լո՞ւրջ պետութիւն ենք, թէ պետութիւն չենք. այս է խնդիրը։ Ես կը կարծեմ՝ հարցին այսպէս պէտք է մօտենալ։ Եւ եթէ սովորական մարդիկ ձեւով մը կրնան այս հարցը քննարկել, նոյնիսկ ուրախանալ՝ ըսել, որ թուրքերը մեր հայրերը, մեր պապերը կոտորած են, հայոց ցեղասպանութիւնը ըրած են, լաւ է թող իրենք ալ զոհուին։ Բայց երբ այս մասին կը խօսին նախկին դիւանագէտները, նախկին նախագահները, նախկին արտաքին գործոց նախարարները՝ ես կը վախնամ այդ մարդոցմէ, որոնք պետութիւն կը ղեկավարեն, որոնք դիւանագէտներ, քաղաքական գործիչներ եղած են: Խօսքը այս մասին է։

-Իսկ տեղին չե՞ն զուգահեռականները Լաչինի միջանցքի եւ Մարգարայի կամուրջի միջեւ, Արցախի մէջ ալ կայ մարդասիրական ճգնաժամ, Թուրքիան այդ հարցով եւս աջակցած է Ատրպէյճանին, իսկ ահա միւս փակ կամուրջը մէկ անգամէն բացուեցաւ:

-Ճիշդ կ՚ըսէք, ի հարկէ, սա ճիշդ է, ես չեմ ըսեր, որ պէտք է մոռնանք Ռուսաստանի, Թուրքիոյ  եւ Ատրպէյճանի քաղաքականութիւնը այս հարցին մէջ՝ իւրաքանչիւրը իր պատասխանատուութեան չափով։ Բայց մենք պետութի՞ւն ենք, թէ պետութիւն չենք: Ես համոզուած եմ, թէ հակառակը՝ մենք պէտք է ամէն ինչ ընենք, Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի շահերը հարիւր տոկոսով նոյնական չեն։ Այդ հայ քաղաքական միտքը կը  նոյնացնէ, հակառակը՝ եթէ այնտեղ կայ մէկ տոկոս ճեղք, ապա մենք պէտք է այդ մէկ տոկոս ճեղքի վրայ աշխատէինք, որպէսզի կարողանայինք ձեւով մը մեղմել Թուրքիոյ հակահայ քաղաքականութիւնը: Ես չեմ ըսեր՝ սա դիւրին կ՚ըլլար, ես չեմ ուզեր այս ամէն ինչը պարզունակ դարձնել, բայց հիմա ի՞նչ կ՚առաջարկեն, մենք ի՞նչ ընէինք այս պայմաններուն ներքեւ: Ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհը ցաւ կը յայտնէ տեղի ունեցած ողբերգութեան պատճառով, չէ՞։ Յունաստանի բարձրաստիճան պաշտօնեան նոյնիսկ կ՚այցելէ եւ այլն: Հիմա մենք ի՞նչ ընէինք, մենք լռէի՞նք, ոչի՞նչ ընէինք: Մենք, որ ամբողջ աշխարհէն արդարութիւն կը պահանջենք, որ այսօր օրինակ կը բերենք միջազգային արդարադատութիւնը եւ անոր յղում կը կատարենք, անոր կը դիմենք։ Այսինքն՝ մենք շարունակե՞նք մեր նեղ պատուհանէն նայիլ աշխարհին: Սա՞ է ըսուածը։ Ես կը կարծեմ՝ թէ՛ Նիկոլ Փաշինեան ճիշդ տարած է այս քաղաքականութիւնը, թէ՛ Սերժ Սարգսեան ճիշդ տարած է, երբ ցաւ յայտնած է ահաբեկչութիւններու հարցով, թէ՛ Ռոպերթ Քոչարեան ճիշդ ըրած է, թէ՛ Լեւոն Տէր-Պետրոսեան ճիշդ ըրած է մասնակցելով Էօզալի թաղման եւ թէ Առաջին Հանրապետութեան հիմնադիր հայրերը ճիշդ ըրած են, որովհետեւ անոնք պետութիւն կը ղեկավարեն եւ անոնք կրած են պատասխանատուութիւն պետութեան համար։ Այլ խնդիր է, որ տարբեր ժամանակներ անոնք քննադատուած են, սա ալ բնականոն է, թող քննադատեն:

-Յաջո՞ղ ժեստ է Մարգարայի կամուրջի գործարկումը, ինչ որ գուցէ կրնայ վերջապէս մեկնարկը դառնալ երրորդ երկիրներու քաղաքացիներու համար սահմանը բանալու:

-Ի հարկէ, սա լաւ առիթ է եւ ես կը կարծեմ, որ եթէ հնարաւոր ըլլայ, Հայաստանի կառավարութիւնը, եթէ նման հնարաւորութիւն ունի, ես կը կարծեմ՝ ունի, կրնայ մարդասիրական օգնութիւն մը եւս տրամադրել եւ կամ. օրինակ՝ Թուրքիային առաջարկել, որ կը փափաքի անգամ մըն ալ, ըսենք, 10 բեռնատարերով օգնութիւն ուղարկել Սուրիոյ, ուր ունինք մեծ հայութիւն։ Կարելի է 5 ինքնաշարժներ առաջարկել Թուրքիոյ հայ քաղաքացիներուն, որոնք տուժած են։ Գիտէք, որ արդէն զոհեր տուած ենք։ Այսինքն, պէտք է ուղերձներ երթան Անգարա առ այն, որ Երեւան լուրջ է յարաբերութիւններ հաստատելու հարցին մէջ։ Եւ սա, այո՛, պէտք է այնպէս ընենք, որ թուրքերը դիւրութեամբ դարձեալ չփակեն այս սահմանադուռը: Այս է իմ ըսածս։ Այսինքն, մենք մեր կողմէն ամէն հնարաւորը ընենք, որպէսզի Թուրքիա դիւրութեամբ դարձեալ չփակէ սահմանը եւ, այո՛, ինչպէս նշեցիք, երրորդ երկիրներու համար արդէն Մարգարայի կամուրջը եւ երկրորդ սահմանադուռը՝ Կարս-Կիւմրի հատուածին, բաց մնան։ Որովհետեւ, իրօք, լաւ առիթ ստացուած է, մեծ ողբերգութիւն տեղի ունեցած է, իսկ ողբերգութիւններու շուրջ նաեւ պետութիւնները կրնան գալ գլուխ-գլուխի։

-Բայց Թուրքիա կ՚ուզէ՞ կարգաւորել յարաբերութիւնները։

-Թուրքիա կ՚ուզէ կարգաւորել, ի հարկէ, բայց մենք գիտենք, որ Թուրքիա կը շարունակէ նաեւ նախապայմաններով հանդէս գալ։ Մենք պէտք է ցոյց տանք, որ անկախ պետութիւն ենք։ Այսինքն՝ մենք պէտք է առնենք քայլեր, որպէսզի Թուրքիան զգայ, որ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելը իր շահերէն կը բխի եւ յարաբերութիւնները չկարգաւորելու հարցին մէջ երկար մտածէ, թէ պիտի շարունակէ՞ նոյն քաղաքականութիւնը, կամ պիտի չշարունակէ։ Սա արդէն լուրջ խնդիր մըն է, որ միայն մէկ պատասխան չունի։

-Ի՞նչ կը կատարուի Արցախի մէջ։ Ինչո՞ւ Վարդանեան եւ Յարութիւնեան Մոսկուա մեկնած են, եթէ չեն հերքեր, կը նշանակէ մեկնա՞ծ են։

-Ես չեմ գիտեր՝ անոնք մեկնած են, թէ ոչ։ Ես ունիմ այնքան տեղեկատուութիւն, որքան մեր բաց աղբիւրներու մէջ յայտնուած է։ Եթէ մեկնած են Մոսկուա, որովհետեւ Հայաստան նոյեմբերի 9-ի յայտարարութեամբ Արցախի անվտանգութիւնն ու պաշտպանութիւնը պատուիրած է Ռուսաստանին եւ Հայաստան այսօր չունի որեւէ հնարաւորութիւն այս պայմաններուն ներքեւ, որպէսզի ապահովէ Արցախի անվտանգութիւնը կամ Լաչինի՝ Բերձորի միջանցքի հարցին մէջ կարենայ ճնշում բանեցնել Ատրպէյճանի վրայ։ Հետեւաբար, ես վստահ եմ, թէ եթէ Մոսկուա մեկնած են, ապա այնտեղ քննարկուած է ատրպէյճանցի քանի մը բնապահպանները ճանապարհի հատուածէն հեռացնելու խնդիրը։

-Բայց դուք կը կարծէ՞ք, որ աւելի քան երկու ամիս յետոյ արդէն դեռ կայ հնարաւորութիւն, որ այդ ճանապարհը որեւէ կերպով նախկին դրութեան վերադառնայ, թէ ոչ։

-Ես կը համարեմ, թէ հաւանաբար բան մը կայ, որ պոկէ Ատրպէյճան հերթական անգամ, այդ մէկուն ինչ ըլլալը կը դժուարանամ ըսել։ Չեմ բացառեր, որ անոնք կը տեղադրեն հսկիչ անցագրային կէտ մը։ Սա կը նշանակէ, որ Հայաստանէն մարդոց Արցախ մեկնիլը արդէն շատ կասկածի տակ կ՚ըլլայ, որովհետեւ շատ հայաստանցիներ Արցախ մեկնելու պարագային քանի մը անգամ կը մտածեն, յետոյ կը մեկնին։ Այսինքն, Ատրպէյճան նման հաւանական քայլեր կ՚առնէ, որպէսզի մեզմէ բան մը պոկէ, սակայն թէ այդ ի՞նչ կ՚ըլլայ, կը դժուարանամ ըսել։ Ակնյայտ է, որ, ուրեմն, Ռուսաստանի օգնութեամբ Ատրպէյճան կը փորձէ միջանցք ստանալ Մեղրիով։ Այդ միջանցքը կարծես թէ չի ստանար եւ լաւ է, որ չի ստանար, որովհետեւ միջանցք տալու պարագային Հայաստան կը դառնայ ուղղակի վիրաւոր, խոցելի պետութիւն։ Թէ ի՛նչ կը պոկէ մեզմէ, Արցախէն Ատրպէյճանը, ժամանակը ցոյց կու տայ։ Ամէն բան կախուած է Ռուսաստանի կեցուածքէն, որովհետեւ նոյեմբերի 9-ի յայտարարութեամբ թիւ մէկ պատասխանատուութիւնը կը կրէ ան։ Այսինքն, Մոսկուա կ՚երաշխաւորէ՝ այդպէս գրուած է փաստաթուղթին մէջ, Հայաստանի եւ Արցախի միջեւ երկկողմանի, անխափան երթեւեկութիւնը։

-Բայց այսպէս դաշնակից կ՚ըլլա՞յ. ճանապարհը չեն բանար, Եւրոմիութեան դիտորդներու համար կը նախատեն Հայաստանը, իրենք ալ կամք չեն տար այս վիճակէն դուրս գալու համար։

-Սա է իրականութիւնը։ Հայաստան Ռուսաստանի հետ եղած է դաշնակցային յարաբերութիւններու մէջ 1990-ական թուականներէն ի վեր, այդ յարաբերութիւնները ունեցած են բարձրակէտեր եւ ցածրակէտեր եւ այսօր մենք կրնանք ըսել, որ Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւնները ուղղակի իջած են ամենացած մակարդակին, երբ արդէն կողմերը չեն թաքցներ իրարու դէմ դժգոհութիւնները։ Բայց սա չի նշանակեր, որ Հայաստանն ու Ռուսաստանը չեն կրնար ռազմավարական դաշնակիցներ ըլլալ։ Աշխատելու մեծ դաշտ կայ։ Այնպէս ստացուած է, որ Ռուսաստանի համար Ատրպէյճան շատ աւելի կարեւոր պետութիւն մըն է այսօր։ Այստեղ պէտք է փնտռել պատճառը։ Հայաստան 90-ական թուականներէն ի վեր առաջին անգամ կորսնցուցած է Ռուսաստանի համար Անդրկովկասի տարածաշրջանին մէջ մենաշնորհեալի իր դերը։ Հայաստան այլեւս չունի այն մենաշնորհը, որով Ռուսաստանի թիւ մէկ ռազմավարական եւ միակ գործընկերն էր։ Հիմա այդ դերը, ըստ էութեան, ստացած է Ատրպէյճան։ Եւ այս պայմաններուն մէջ, բնականաբար, Ռուսաստան կը վարէ իր շահերէն բխած քաղաքականութիւն։ Եւ իր շահերէն բխած քաղաքականութիւնը կ՚ենթադրէ, որ անկէ տուժէ նաեւ Հայաստան։ Բայց ես չեմ ուզեր կասկածի տակ դնել հայ-ռուսական ռազմավարական գործընկերութիւնը եւ կը յուսամ, թէ կողմերու լաւ աշխատանքով, հայկական կողմի ճիշդ, հետեւողական աշխատանքով Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւնները կը վերադառնան խիստ շինիչ փուլ։ Սա կը բխի Հայաստանի կենսական շահերէն։ Եւրոպական դիտորդներու ներկայութիւնը Հայաստանի մէջ չափազանց կարեւոր է եւ մենք պէտք է ամէն ինչ ընենք՝ մեր ռուս գործընկերներուն բացատրելու համար։ Թէեւ իրենք ամէն ինչ շատ լաւ կը հասկնան՝ այսինքն եւրոպացի դիտորդները Հայաստանի մէջ չեն տեղակայուած Ռուսաստանի շահերու հաշւոյն։ Անոնք տեղաւորուած են Հայաստանի մէջ, որովհետեւ Հայաստան ունի անվտանգային խնդիրներ։ Այդ անվտանգային խնդիրները չի կրնար միայնակ լուծել երկկողմանի եւ բազմակողմանի դիւանագիտական շրջանակներու մէջ։ Այդ երկիրները, որոնք ստանձնած են պարտաւորութիւն, չեն կատարեր իրենց ստանձնած պարտաւորութիւնները եւ Հայաստան պէտք է փնտռէ, գտնէ այլ միջոցներ։

-Հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրի կազմակերպութիւնը (ՀԱՊԿ) դիտորդներ կ՚առաջարկէ։

-Ե՞րբ կ՚առաջարկէին։ Կ՚առաջարկէին այն ժամանակ, երբ եւրոպացիները եկած էին։ Այն ժամանակ, երբ Նիկոլ Փաշինեան տակաւին մէկուկէս տարի առաջ Փութինին կ՚առաջարկէր, որ դիմենք ձեզի ան կ՚ըսէր՝ չէ, մի՛ դիմէք։ Ես սա, որ կ՚ըսեմ՝ բանակցութիւններու փակ մասի տեղեկութիւնն էր։ Ռուսաստան կ՚ըսէր՝ մի՛ դիմէք, որովհետեւ եթէ դիմէք, մենք չենք ուղարկեր։ Հիմա արդէն, երբ Եւրոմիութիւնը դիտորդներ ուղարկած է, մենք ալ կ՚ուղարկէինք կ՚ըսեն, յետոյ ալ ուղարկեցէք։ Եթէ պիտի ուղարկէիք, թող ուղարկէիք, ինչո՞ւ չէիք ուղարկեր։ Հարիւր տեղ Ատրպէյճան մտած, զաւթած է Հայաստանի տարածքը։ Հիմա դուրս քշեցէք զանոնք։ Դիտորդները կ՚ուղարկէք ի՞նչ ընելու համար։ Այսինքն, ՀԱՊԿ-ի շրջանակներուն մէջ այդպէս է պայմանաւորուածութիւնը։ Դաշնակից երկրի մը դէմ, անդամ երկրի մը դէմ տեղի ունեցած է բռնութիւն եւ մենք կը տեսնենք, որ անդամ միւս պետութիւնները՝ այդ շարքին նաեւ կազմակերպութեան ողնաշարը հանդիսացող Ռուսաստանը, չեն արձագանգեր։

-Կը յորդորէի՞ք Արարատ Միրզոյեանին երթալ այնուամենայնիւ այդ բանակցութիւններուն Մոսկուա եւ Պաքու ձեւաչափով, եթէ եռակողմանի յայտարարութեան մէջ Հայաստանի մասով Լաչինի միջանցքի վերաբերեալ որեւէ բան չկայ։

-Ամէն պարագայի, ես ալ միշտ մտածած եմ՝ երթա՞լն է ճիշդը, թէ չերթալը։ Եւ կրնամ բերել պարզ պատճառ մը, թէ ինչո՛ւ պէտք է երթալ եւ կրնամ բերել պարզ պատճառ մը, թէ ինչո՛ւ պէտք չէ երթալ։ Այնուամենայնիւ, երթալ պէտք է, որովհետեւ երբ դուն չես երթար, քու տեղը բաց կը մնայ եւ միւս մասնակիցները այդ բացը կը լրացնեն այնպէս՝ ինչպէս կը փափաքին։ Մենք տեսանք, թէ ինչպէս օգտագործեցին՝ ծաղրուծանակի ենթարկելով թէ՛ Հայաստանի իշխանութիւնները եւ թէ Ռուբէն Վարդանեանը։ Կը յիշէք այդ յայտնի ասուլիսը՝ Պայրամովի եւ Լաւրովի ներկայութեամբ։ Այո՛, պէտք է երթալ, բայց պէտք է ընել ամէն ինչ, որպէսզի այդ եռակողմանի բանակցութիւններուն մէջ Լաչինի միջանցքի հարցը տրուած չըլլայ։ Որովհետեւ Լաչինի միջանցքի հարցը լուծուած է նոյեմբերի 9-ի յայտարարութեամբ։ Եթէ նոյնիսկ կը փորձեն այդ մէկը բերել օրակարգի վրայ, պէտք է երթալ եւ ըսել, նոյնիսկ այնտեղ կռուիլ, որպէսզի այդ մէկը օրակարգի վրայ չբերուի։

-Ի դէպ, ինչպէ՞ս կը գնահատէք Ռուբէն Վարդանեանի գործունէութիւնը։ Ան ալ կ՚ըսէ, որ պէտք է դիմադրել, միաւորուիլ եւ այլն, բայց կարծես լուծումներ չ՚առաջարկեր։

-Բարդ հարց տուած էք։ Ես հեշտ պատասխան չունիմ։ Ակնյայտ է, որ պրն. Վարդանեանի Արցախ տեղափոխուիլը աւելի բարդացուց իրավիճակը։ Ես սա չեմ ըսեր, որպէսզի քննադատեմ պրն. Վարդանեանը։ Պարզապէս կը ներկայացնեմ իրականութիւնը։ Եւ թոյլ տուէք բանակցութիւններէն մանրամասնութիւն մը եւս պատմեմ, որովհետեւ լաւ առիթ է ներկայացնելու համար զայն։ Այս տեղեկատուութիւնը ես ճշդած եմ երեք տարբեր աղբիւրներէն։ Այդ երեք աղբիւրներէն ճշդելէ յետոյ ես կը համարձակիմ «Ազատութեան» նման հեղինակաւոր եւ լուրջ լրատուամիջոցի մը մէջ հրապարակել այս տեղեկատուութիւնը։ Երբ Ռուսաստանի նախագահը Հայաստանի մէջ էր, վերջին անգամ, ուշ աշուն էր եւ այնտեղ պրն. Փաշինեան ներկայացուցած էր իրավիճակը պրն. Փութինին՝ ըսելով, որ Ատրպէյճան ընդհանրապէս չի փափաքիր խօսիլ Հայաստանի հետ՝ կապուած Ռուբէն Վարդանեանի նշանակման հետ։ Եւ անմիջապէս հետեւած էր Փութինի արձագանգը, թէ իրենք ի՛նչ կապ ունին այս նշանակման հետ։ Այսինքն, Նիկոլ Փաշինեան այդ մէկը ներկայացուցած էր ո՛չ թէ որպէս յորդոր կամ որպէս հարցում, թէ ինչո՛ւ կը նշանակէք։ Ընկալումը այդպէս եղած է, որ իբր թէ Մոսկուան նշանակած է պրն. Վարդանեանը։ Եւ այդ ժամանակ պրն. Փութին խիստ զարմացած՝ հարցուցած է, թէ իրենք ի՞նչ կապ ունին Ռուբէն Վարդանեանի նշանակման հետ։ Այս պատմութիւնը կը պատմեմ, որովհետեւ շատ կը քննարկուի, թէ ո՞վ պրն. Վարդանեանը նշանակած է։ Ռուսերու մարդը չէ, իրենք չեն ուղարկած։ Ես կը կարծեմ՝ սա շատ ժամանակավրէպ մօտեցում է եւ աւելի բարդ է՝ քան ինչպէս որ կը ներկայացնեն։ Եւ ահա այդ հանդիպման ներկայ ռուս երեք բարձրաստիճան պաշտօնեաներուն կը հարցնէ։ Պրն. Շոյկուին կը հարցնէ. «Պրն. Շոյկու, Ռուբէն Վարդանեանը ձե՞ր մարդն է»։ Ան կ՚ըսէ. «Ո՛չ, մեր մարդը չէ»։ Կը հարցնէ մէկ այլ պաշտօնեայի, մէկ այլ կառոյցի ռուսական ծառայութիւններէն, անոնք նոյնպէս կ՚ըսեն, որ անոնց մարդը չէ, կապ չունին անոր նշանակման հետ։ Փութինը Փաշինեանի ներկայութեամբ կը հարցնէ Լաւրովին, թէ արդեօք իրե՞նք նշանակած են, անո՞նց մարդն է։ Լաւրով նոյնպէս կ՚ըսէ՝ ոչ, բայց անոնք տեղեկացուած են անոր նշանակման մասին։ Եւ այս բոլորը ցոյց կու տայ, որ այնքան ալ միանշանակ չէ, թէ ինչպէս պրն. Վարդանեան մեկնած է Արցախ։ Ես ունիմ տեղեկատուութիւն եւ խորապէս համոզուած եմ, թէ Ռուբէն Վարդանեանի Արցախ մեկնելը պայմանաւորուած է Արայիկ Յարութիւնեանի ցանկութեամբ։ Ուղղակի անոր տեղափոխուելէն յետոյ յառաջ եկած են խնդիրներ, հիմա այդ երկու մարդուն միջեւ յառաջացած են հակասութիւններ եւ այդ հակասութիւններն ալ այլեւս չեն կրնար պահել՝ ինչպէս կը պահէին երկար ժամանակ։ Եւ սա ջուրի երես ելած է։

-Իշխանութիւնը բաժնելո՞ւ շուրջ։

-Այո՛։ Եւ շատեր կը զարմանան, կ՚ըսեն՝ լաւ, նոյնիսկ այս ծանրագոյն վիճակին Արցախի մէջ կայ իշխանութեան պայքար։ Գիտէք, լաւ է, որ կայ իշխանութեան պայքար, որովհետեւ միայն առողջ հասարակութիւններու մէջ հնարաւոր է իշխանութեան պայքար, նոյնիսկ այդպիսի ծանրագոյն իրավիճակի մէջ։ Սա է ամբողջ պատկերը։

-Ի դէպ, կայ տեսակէտ, որ Արցախը կամուրջ է անոր համար…

-Բայց մէկը միւսին չի հակասեր։ Աւելին, ես կ՚ըսեմ՝ այո եւ ես նոյնիսկ կրնամ ենթադրել, որ պրն. Վարդանեան մեկնած է Արցախ, որպէսզի այնտեղէն շռնդալից յաղթանակով վերադառնայ Հայաստան եւ փորձէ իշխանութեան գլուխ գալ Հայաստանի մէջ։ Կը յաջողի՞ կամ չի յաջողիր, ցոյց պիտի տայ ժամանակը։ Բայց, ակնյայտ կը դառնայ, որ պրն. Վարդանեանը ունի քաղաքական յաւակնութիւններ։ Բայց ինչքան որ անոր Արցախ տեղափոխուիլը կը ներկայացուի որպէս հայրենասիրական քայլ, ան գացած է փրկելու Արցախը, մենք գիտենք, որ ան գացած է նաեւ, որպէսզի այնտեղէն կարողանայ գալ եւ իշխանութիւնը ստանձնել Հայաստանի մէջ։ Կը յաջողի՞ կամ ոչ, այդ մէկը ժամանակը ցոյց պիտի տայ։

-Երեւանն ու Պաքուն կրկին փոխանակած են խաղաղութեան պայմանագրի շուրջ իրենց տեսակէտները։ Դուք կը կարծէ՞ք, այնուամենայնիւ, Ատրպէյճան քուլիսներու ետին կը քննարկէ՞ արցախահայերու իրաւունքներու վերաբերեալ որեւէ դրոյթ։

-Ես որքան որ տեղեկացուած եմ՝ նոր տարր մը մտցուած է այս փաստաթուղթերուն մէջ ու արդէն գաղտնիք չկայ։ Ատրպէյճան հինգ կէտ առաջարկած է, Հայաստան առաջարկած է իր վեց կէտը՝ թէեւ վեց կէտ չենք կրնար ըսել, հինգ կէտ է, որովհետեւ կէտերէն մէկը քիչ մը ներածական բան մըն է, այդ մէկը ընդհանրապէս կէտ կրնայ չըլլալ։ Հինգ կէտերու մասին տեղեկութիւնները արդէն սեղանի վրայ են, մենք գիտենք։ Ըստ իմ տեղեկատուութիւններուն, մտցւած է կէտ մը եւս, որ անգլերէնով կը կոչուի constructive ambiguity, որ հայերէնի կը թարգմանուի՝ շինիչ անորոշութիւն։ Սա յաճախ կ՚օգտագործուի ծանրագոյն լուծումներու պարագային, երբ կը թողուի բան մը՝ շինիչ անորոշութեան։ Այսինքն, կողմերէն իւրաքանչիւրը իր ձեւով կը մեկնաբանէ, այն է։ Այսինքն, կողմերը կ՚ուզեն բան մը ստորագրել, բայց կայ կէտ մը, որ իրենց թոյլ չի տար, որպէսզի ստորագրեն։ Հիմա կէտ մը մտցուցած են բանակցութիւններու մէջ, որպէսզի Պաքու ըսէ այո, ըստ էութեան Հայաստան կը ճանչնայ Արցախը Ատրպէյճանի մաս, Հայաստանն ալ յայտարարէ, որ Արցախի կարգավիճակի հարցը դեռ եւս կը մնայ առկախուած։ Ըստ իմ ունեցած տեղեկութիւններուն, սա եղած է եւ ի դէպ ըսեմ՝ ռուսերու առաջարկը սեպտեմբերին, երբ պրն. Խովաեւ մեկնած էր Պաքու, այդ կէտը կար։ Ուրեմն, այդ մէկը Արցախի կարգավիճակի հարցը անորոշ ապագայի թողելն է։ Հիմա՝ այդ մէկը Ատրպէյճանի համար անընդունելի էր եւ անկէ յետոյ անմիջապէս տեղի ուենցած էր Ատրպէյճանի երկօրեայ յարձակումը, ներխուժումը Հայաստանի տարածք եւ այս նոր ձեւակերպումն ալ մտցուած է։ Տեսնենք, ի՞նչ կ՚ըլլայ։ Յուսամ, որ գոնէ անոր շուրջ կողմերը կարենան համաձայնութեան գալ։

-Պատերազմի վտանգ կը տեսնէ՞ք։

-Պատերազմի վտանգը միշտ կայ։ Այո՛, ես ամէնուր կ՚ըսեմ, որ ամէն առաւօտ, երբ արթննամ, առաջին բանը կ՚ուզեմ հասկնալ՝ Ատրպէյճան յարձակա՞ծ է կամ ոչ։ Բայց յառաջիկայ ամիսներու համար քիչ մը իմ այդ կանխատեսումը իջեցուցած եմ, որովհետեւ տեղի ունեցած են քանի մը գործընթացներ, որոնք պատերազմի հաւանականութիւնը նուազեցուցած են։ Ես չեմ ըսեր, որ չ՚ըլլար պատերազմ, բայց հաւանականութիւնը նուազած է։ Այդ գործընթացներէն մին Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցած աղէտալի երկրաշարժն է։ Այդ երկրաշարժը, բացի մարդկային կորուստներէ, սարսափելի մեծ պաշարներ տարած է եւ այս պայմաններու ներքեւ ես չեմ կարծեր, թէ Էրտողան, որ կը մտածէ նաեւ ընտրութիւններու մասին, շատ երջանիկ կ՚ըլլայ՝ անգամ մը եւս ներգրաւուելով Ատրպէյճանի կողմէ Հայաստանի դէմ յարձակման մէջ, արեւմտեան աշխարհի՝ յատկապէս ԱՄՆ-ի քննադատական վերաբերմունքով հանդերձ։ Գոնէ այս պահուն հաւանաբար թուրքերը իրեն կողմնակից չըլլան։ Անկէ յետոյ, եթէ Էրտողան ընտրուի, գուցէ կը շարունակուի, չեմ կրնար ըսել։ Ռուսաստան արիւնալի պատերազմի ներգրաւուած է Ուքրայնայի մէջ եւ մենք չենք գիտեր՝ անոր վերջը ո՞ւր է, պատերազմը ո՞ւր կ՚երթայ։ Եւրոպական դիտորդներու ներկայութիւնը, որ այնքան ջղայնացուցած է Ատրպէյճանը, նոյնպէս կանխող կարեւոր գործօն է Ատրպէյճանի հաւանական նոր յարձակման դէմ։ Ես չեմ կարծեր, թէ եւրոպացի դիտորդները մեզ կը փրկեն. խօսքը այս մասին չէ։ Մեր փրկութիւնը կու գայ հայկական բանակէն՝ որքան շուտ զայն կարողանանք վերականգնել։ Այս բոլորը Իրանի ներգրաւուածութիւնը եւ անոր յայտարարութիւնը, այս բոլորը քիչ մը իջեցուցած են պատերազմի հաւանականութիւնը, բայց քանի դեռ չկայ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ հաշտութիւն, չկայ պայմանագիր, պատերազմի վտանգը միշտ ալ կայ։