ԳԵՂԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ՝ ԸՍՏ ԻՄՄԱՆՈՒԷԼ ՔԱՆԹԻ

Փիլիսոփայութեան ճիւղերէն մին՝ գեղագիտութիւնը խոշորացոյցի տակ կը դնէ գեղեցկութեան եւ ճաշակի բնոյթը, նաեւ արուեստի փիլիսոփայութիւնը եւ զգացական արժէքները։ Այսինքն՝ գեղագիտութիւնը կը քննադատէ արուեստը, մշակոյթը եւ կ՚ուսումնասիրէ ընդհանուր առմամբ՝ բնութիւնը։

Գերմանացի յայտնի փիլիսոփայ Իմմանուէլ Քանթի գեղագիտական ըմբռնումը բաւական կը տարբերի աշխարհի այլ մտածողներու տեսակէտներէն։ Նախքան Քանթի գեղագիտութեան մեկնաբանութեան մասին խօսելու, անհրաժեշտ է ծանօթանալ իր մօտեցումներուն՝ իմացաբանութեան եւ բարոյագիտութեան։ Իմմանուէլ Քանթ մարդկային միտքը կը դասէ ամէն ինչի գերագոյնը եւ կ՚ըսէ, թէ միտքն ու բանականութիւնը իւրաքանչիւր մարդու մօտ նոյն ձեւով կը գործեն։ Ըստ իրեն, այս պատճառով մարդիկ ունին գիտութեան հետ զբաղելու ընդունակութիւն, մտքի ու բանականութեան համագործակցութեան շնորհիւ գոյութիւն ունի թուաբանութիւնը։ Ան կ՚ըսէ նաեւ, թէ միտքն ու բանականութիւնը կրնան իրարու հետ յարաբերութիւններ հաստատել։

Այնուամենայնիւ, Քանթի համաձայն, իրականութեան մասին կատարեալ տեղեկութիւն չունինք, քանի որ միայն կ՚ընկալենք եւ կ՚իւրացնենք մեր ուղեղի մաղէն անցած բաժինը։ Օրինակ՝ եթէ գունակուրութեան չափը 0.1 տոկոսի փոխարէն 99.9 տոկոս ըլլար, այդ ժամանակ առողջները հիւանդ պիտի դասուէին։ Այս իմաստով մենք, ըստ Քանթի իմացաբանութեան, չենք կրնար էապէս հասնիլ ճշմարտութեան։ Բարոյագիտական փիլիսոփայութեան մէջ եւս կը հաստատուի, թէ քանի մարդոց միտքը կ՚աշխատի նոյն կերպով, անոնք հասարակաց ճշմարտութեան մը կը հասնին՝ օգտագործելով միտքը։ Այդ ճշմարտութիւնները կապուած են միայն մեր մտքի հետ։

Ըստ Քանթի, գեղագիտական փորձառութիւնը եւ դատողութիւնը չեն կրնար կախում ունենալ յստակ կամ հաստատ կանոններէ, որովհետեւ իսկապէս չկայ որեւէ գործօն, պատճառ, որ բան մը գեղեցիկ կը դարձնէ։ Այս առումով գեղագիտական փորձառութիւնը ենթակայական է։ Թէեւ բոլորս կ՚ըսենք, թէ գեղագիտական դատողութիւնը ենթակայական է, սակայն, սա ըսելով նաեւ կ՚ակնկալենք, թէ միւսներն ալ համաձայն գտնուին մեր այս պնդումներուն։

Այս երեւոյթին որպէս օրինակ կարելի է նշել, թէ երբ տեսարժան վայր մը այցելենք եւ մեր հիացումը բառերու թափենք, կ՚ակնկալենք, որ մեր կողքինն ալ նոյնպէս հիանայ տեսարանի գեղեցկութենէն։ Բայց երբ ժխտական արձագանգ ստանանք, ձեւով մը անհանգիստ կը զգանք եւ երբեմն ալ՝ կը վշտանանք։ Գիտակցելով այս երեւոյթին՝ Քանթ կ՚ըսէ, թէ բանի մը գեղեցիկ ըլլալը հաստատելու համար մարդիկ պէտք է անկողմնակալ ու առարկայական ըլլան։ Եթէ նկարչութեան մէջ գերիրապաշտ արուեստագէտներու աշխատանքները կը գերադասեմ, ապա կրնամ սիրել Սալվատոր Տալիի իւրաքանչիւր ստեղծագործութիւնը, սակայն սա կը նշանակէ, թէ նկարները միայն ես կը սիրեմ։ Եթէ ես նկարի մը կը հիանամ անկախ բոլոր նախապաշարումներէ, ապա այդ մէկը իսկապէս գեղեցիկ է։ Ըստ գերմանացի փիլիսոփային, եթէ չենք կրնար պահպանել ենթակայականութիւնը, ապա մեր դիմացինը ոչ թէ գեղեցիկ, այլ հաճելի է։ Քանթի համոզմամբ, բանի մը հաճելի ըլլալը կախեալ է զգայարաններէ։

Օրինակ մը տալու համար նշեմ, թէ մեխակը շատ կը սիրեմ։ Պարզապէս ծաղիկին նայելով կ՚ըսեմ, թէ ան գեղեցիկ է՝ առանց անոր մասին որեւէ տեղեկութիւն ունենալու։ Ծաղիկը գեղեցիկ է, որովհետեւ ըստ Քանթի, մենք չենք կրնար հասկնալ ծառին բուն նպատակը, իր գոյութեան պատճառը, սակայն երբ նայինք անոր, կարծէք թէ ան մեզի ցոյց կու տայ իր նպատակը։ Այստեղ մեր երեւակայութիւնը եւ բանականութիւնը կը հակասեն իրարու, հետեւաբար «մաքուր գեղագիտական փորձառութիւն»ը պէտք է ըլլայ միտքէ անկախ եւ առանց նախապաշարումի։

Գեղագիտութեան մէջ կարեւոր է նաեւ «վեհութիւն»ը։ Ի տարբերութիւն գեղեցկութենէ, վեհութիւնը կապուած է մտքի հետ։ Ի դէպ, հարկ է նշել, որ միտքն ու հասկացողութիւնը տարբեր են։ Վեհութեան մէջ այս անգամ մեր միտքը կը հակասէ երեւակայութեան հետ։ Օրինակ՝ երբ երկնաքեր մը տեսնենք, անպայման կը զմայլինք անոր մեծութեամբ, սակայն միեւնոյն ժամանակ կը սարսափինք։ Երկնաքերի մեծութեան առջեւ փոքր զգալը զայն կը դարձնէ վեհ։ Քանթ այս երեւոյթը կ՚անուանէ՝ թուաբանական վեհութիւն, քանի որ կողմնորոշուած է չափերով։ Մենք կը գիտակցինք, թէ որքան ուժեղ է բնութիւնը եւ թոյլ կու տանք «անվտանգ սարսափի» մեզ գերեվարելը։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ