ՓՐՈՖ. ՏԱՐՕՆ ԱՃԷՄՕՂԼՈՒ. «ՈՉ ՇԱՏ ՍԱՐՍԱՓԵԼԻ ԲԱՆԵՐԸ ՉԱՓԱԶԱՆՑԵԼԸ ԴԱՐՁԱԾ Է ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ ԵՐԵՒՈՅԹ ՄԸ»

Դեկտեմբերի սկզբին՝ շուէտացի գիտնական, Նոպելեան մրցանակի հիմնադիր Ալֆրէտ Նոպելի մահուան օրը, Սթոքհոլմի մէջ հանդիսաւորութեամբ յանձնուեցան այս տարուայ Նոպելեան մրցանակները:

Հայութեան համար այս տարուայ Նոպելեանը արժանացաւ նախկին պոլսահայ, այժմ ամերիկաբնակ մեծ գիտնական MIT-ի դասախօս փրոֆ. Տարօն Աճէմօղլու՝ մրցանակակիր դառնալով:

Աշխարհահռչակ հայ տնտեսագէտը Նոպելի մրցանակը նուաճած է իր գործընկերներ՝ Սայմըն Ճանսընի եւ Ճէյմս Ռապինսընի հետ: Մրցանակակիրներուն անունները տակաւին հոկտեմբերին յայտնի դարձած էին: Եւ նոյն ամսուն՝ անուններու յայտարարութենէն օրեր առաջ Տարօն Աճէմօղլու հարցազրոյց մը տուած էր «Yerevan Tribune» հայկական «ԵուԹիուպ» ալիքին: Այս նորաստեղծ կայքէջը 2021 թուականէն ի վեր կը ներկայացնէ կարեւորագոյն հարցեր՝ զրուցելով մասնագէտներու եւ փորձագէտներու հետ։

Տարօն Աճէմօղլուի հետ հարցազրոյցը անգլերէնով կատարած է կայքէջի հաղորդավար Էմմա Սարգսեան: Տեսագրուած հարցազրոյցը կ՚ուղեկցուի նաեւ հայերէն թարգմանութեամբ: Ստորեւ յատկանշական քանի մը հատուած կը ներկայացնենք արեւմտահայերէնով:

*

-Այնպէս մը կը թուի, թէ աշխարհը խենթացեր է: Մարդիկ ինչ-որ մեծ ճգնաժամ կը կանխատեսեն, տնտեսական անկումներ եւ այլն: Չափազանցուա՞ծ է այս բոլորը: Պէտք է զգուշանա՞լ, թէ ոչ: Ի՞նչ կը կատարուի մանաւանդ յետքովիտեան շրջանին:

-Չեմ գիտեր՝ յստակ բացատրութիւն ունի՞մ, թէ ոչ, բայց կայ երկու մօտեցում: Առաջինը այն է, որ հետզհետէ մենք իսկապէս աւելի ու աւելի բարդ խնդիրներու առջեւ կը կանգնինք, որովհետեւ կ՚ապրինք աւելի կապուած եւ համաշխարհայնացուած աշխարհի մը մէջ, որ կարգ մը բարդութիւններ կը բերէ՝ կլիմայի փոփոխութիւն, համաճարակներ… որոնց բոլորը մեծ խնդիրներ են: Ժողովրդավարութիւններուն անկումները պատասխան-հարուած են աւելի մեծ գործընթացի, ուր, թէեւ ժողովրդավարական սկզբունքները բաւականին ուժեղ են, բայց, միեւնոյն ժամանակ վտանգուած՝ աճող անհաւասարութեան, համաշխարհայնացման հետ առերեսուելով:

Միւս կողմէ, ես կը կարծեմ, որ մասամբ ընկերային ցանցերու, մասամբ ալ՝ աւանդական լրատուամիջոցներու պատճառով չափազանցելը դարձած է սովորական երեւոյթ մը այն բաներու մասին, որոնք այնքան ալ սարսափելի չեն։

Ու այդպէս մենք ճգնաժամ պիտակը կը փակցնենք գրեթէ ամէն ինչին՝ հոգեկան առողջութեան ճգնաժամ, կլիմայի ճգնաժամ, համաճարակի ճգնաժամ, ժողովրդավարութեան ճգնաժամ, տնտեսական ճգնաժամ… Անշուշտ, երբեմն կարեւոր է մարդոց ուշադրութիւնը գրաւելը, բայց, իրականութեան մէջ, մենք արդեօք իսկապէս ճգնաժամ կ՚ունենա՞նք, թէ հերթական բարդ խնդիրն է, որուն պէտք է լուծում տալ: Այդ մէկը յստակ չէ:

-Խօսինք ժողովրդավարութեան մասին: Ձեր բոլոր գիրքերուն մէջ դուք կը խօսիք այն մասին, որ պետական քաղաքականութիւնը կը ձեւաւորեն կաճառները։ Սակայն, ի՞նչ ընել այն պետութիւններուն, որոնք ունին փտածութեան բարձր մակարդակ ու այնքան ալ ժողովրդավար չեն: Այս պարագային ինչպէ՞ս կ՚աշխատին այդ կաճառներ:

-Պատճառներէն մէկը, որու կապակցութեամբ ես կը կարծեմ, որ կարեւոր են կաճառները, որոնք ունին բաւական լուրջ ազդեցութեան շրջանակ, որոնք ժողովրդավար եւ ոչ-ժողովրդավար երկխօսութենէն աւելին են: Այո՛, կաճառները կարեւոր են՝ մանաւանդ այնպիսի երկիրներու մէջ, ուր տեղւոյն կաճառները տկար են: Ասիկա պէտք է նկատի առնել: Կը կարծեմ՝ հոս խնդիրը այն է, որ փտածութիւնը նախանշան է աւելի սուր համակարգային խնդիրներու: Այս խնդիրները ժամանակի հետ կը դառնան աւելի տեսանելի եւ աւելի կարեւոր: Եւ եթէ ինչ-որ պահի առաջնորդուինք թիւերով, կը տեսնենք, որ աշխարհ այսօր աւելի ժողովրդավար է, քան՝ երբեք: Սակայն, միեւնոյն ժամանակ ժողովրդավարութենէն ակնկալիքները աճած են եւ կը ստացուի, որ անբաւարարուածութիւնը ժողովրդավարութենէն նոյնպէս ամենաուժեղն է, քան՝ երբեք: Ասոր պատճառն ալ այն է, որ ժողովրդավար երկիրները ի վիճակի չեն եղած յաղթահարել հաւասարութիւնը, ի վիճակի չեն եղած պայքարիլ փտածութեան դէմ, ի վիճակի չեն եղած լուծել համաշխարհայնացման մարտահրաւէրները:

Այսպիսով, ես կը կարծեմ, թէ փաստը, որ մարդիկ տակաւին ժողովրդավարութեան կանոններուն կը հետեւին՝ ոգեւորիչ է, սակայն, մանաւանդ երիտասարդներու շրջանակին մէջ շատեր կ՚ըսեն՝ ժողովրդավարութիւնը այնքան ալ լաւ չ՚աշխատիր, ինչ որ շատ մեծ կարմիր լոյս է:

-Կարելի՞ է աշխարհի ամէն կողմը ունենալ միայն ժողովրդավարութիւն:

-Հաստատ մօտ ժամանակներս այդ մէկը հնարաւոր չէ: Ես նաեւ կը կարծեմ, թէ ատիկա երբեք հնարաւոր չէ: Կան, ի հարկէ, զանազան բանաձեւումներ, որոնց հետ ես համաձայն չեմ, որոնք կը կոչուին կա՛մ արդիականացումի բանաձեւեր եւ կամ պատմութեան գրչի բանաձեւեր…

Ճէյմս Ռապինսընի հետ համահեղինակած իմ «Նեղ միջանցք» գիրքին հիմնական միտքը այն է, որ ո՛չ միայն ժողովրդավարութիւնը, այլեւ բռնապետութիւնն ու ծայրայեղ տկար երկիրներն ալ գրաւիչ են ու գրեթէ անհնար է, որ անոնք պահի մը որոշեն, որ վե՛րջ, կը վերանային ինքզինքնին ու կը դառնան ժողովրդավար կառավարութիւններ:

Ու գիրքը լոյս տեսնելէն աւելի քան տասնամեակ մը անց, եթէ իմ տեսակէտս հարցնէք, կ՚ըսեմ, որ եթէ հիմա ալ քննարկենք ժողովրդավարութիւնները՝ կը տեսնենք, որ անոնց տեսակները կան: Ըսենք՝ Հնդկաստանը. ան նոյնպէս ժողովրդավար է, երկիր, ուր վարչապետը հետզհետէ աւելի հզօր կը դառնայ: Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներն ալ ժողովրդավարութիւն է, Շուէտն ալ, սակայն, դուք կը տեսնէք բազմաթիւ տարբերութիւններ նոյն այս ժողովրդավարութիւններուն միջեւ:

-Գանք Հայաստանին: Հիմա Հայաստանի մէջ բանակցութիւններ կան՝ հայ-թրքական սահմանի բացման վերաբերեալ: Այս խօսակցութիւնները արդէն բաւականին երկար ժամանակէ ի վեր կը շարունակուին: Որպէս քաղաքական տնտեսագէտ, ձեր կարծիքով՝ այդ մէկը իրականութիւն կը դառնա՞յ ու ինչե՞ր կ՚ըլլան բաց սահմաններու հետեւանքները:

-Ես գաղափար չունիմ: Գաղափար չունիմ, որովհետեւ կը կարծեմ, որ Թուրքիոյ դիրքորոշումը բաւական բարդ է. կան պատմական հարցեր՝ երկու երկիրներու միջեւ, բայց այս կէտին ամենակարեւորը այն է, որ Թուրքիան շատ շահաւէտ յարաբերութիւններ ունի Ատրպէյճանի հետ ու հարցը այստեղ այն է, թէ այդ յարաբերութիւններուն մէջ Թուրքիան ի՞նչ դեր ունի՝ կը կարողանա՞յ սանձնել Ատրպէյճանը, միեւնոյն ժամանակ յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ կարգաւորելով, կամ ինչքանո՞վ այդ մէկը կախեալ է Ատրպէյճանէն:

Ես այդ հարցումի պատասխանը չունիմ, քանի որ չեմ գիտեր, թէ նախագահ Էրտողան որքա՛ն ազատ է իր որոշումներուն մէջ՝ եթէ ուզէ բանալ սահմանը, կա՛մ արդեօք ինք կ՚ուզէ՞ այդ սահմանը բանալ, թէ ոչ: Իսկ հիմա Ատրպէյճանը աւելի ուժեղ է ու կարեւոր է Թուրքիոյ համար, քան՝ առաջ:

-Իսկ եթէ դիտենք տնտեսութեան տեսակէտէ, Հայաստանի պէս փոքր երկրի մը համար սահման բանալն ու ապրանքներու ազատ տեղաշարժ խթանելը ահաւոր հետեւանքներ կ՚ունենա՞յ:

-Այո՛, այդ մէկը շատ կարեւոր է: Հայաստանի համար ատիկա չափազանց կարեւոր է, Թուրքիոյ համար՝ ոչ: Ատկէ Թուրքիան շատ չի շահիր, քանի որ ան արդէն տարածաշրջանի մէջ ունի բաւական առեւտուր: Այս մէկը արդէն անհաւասար յարաբերութիւն է Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ: Այլ կերպ ըսած՝ Հայաստանի՛ն անհրաժեշտ է Թուրքիոյ հետ սահմանը, իսկ Թուրքիոյ համար այդ մէկը պէտք չէ:

-Կը յիշեմ, 2018 թուականին հեռատեսիլէն լսեցի, որ Հայաստանի վարչապետ Փաշինեան յայտարարեց, թէ խօսած է Տարօն Աճէմօղլուի հետ, ան ալ համաձայնած է Հայաստան գալ՝ կանգնեցնել տնտեսութիւնը: Սակայն այդ մէկը չիրականացաւ, ի՞նչ պատահեցաւ:

-Որովհետեւ ես երբեք չեմ կարծած, որ այդ մէկը կրնամ ընել: Ես դուրսէն մարդ եմ, չեմ հասկնար հայկական տնտեսութիւնը շատ մանրամասն:

Ես ուրախ էի վարչապետին հետ խօսելով, սակայն պէտք չէ գերագնահատել արտասահմանի ոեւէ փորձագէտի, այդ կարգին եւ իմ հնարաւորութիւնները՝ տնտեսութեան վրայ փոխակերպող ազդեցութիւն ունենալու համար: Ի վերջոյ, ամէն մէկ երկրի տնտեսութիւն կախեալ է իր իսկ հնարաւորութիւններէն եւ ամենախորը գիտելիքներ ունեցող փորձագէտները նոյնինք այդ երկրին մէջ են:

-Ամէն պարագայի, կրնա՞ք ըսել՝ ի՞նչ քայլեր պէտք է առնէ Հայաստանը՝ տնտեսութիւնը զարգացնելու համար ու աւելի լաւ տնտեսութիւն ունենալու համար:

-Չեմ կարծեր, թէ շատ բան կարենամ ըսել, բացի մէկ բանէ, որ բոլորը գիտեն. Հայաստանի ամենամեծ ուժեղ կողմը՝ անկախացումէն ի վեր, մարդկային ներուժը եղած է՝ կրթուած աշխատաշուկան: Ու այն, ինչ պատահեցաւ, երկիրը չկրցաւ զայն պահել ու երկրի ամենակրթուած զանգուածը լքեց Հայաստանը՝ տնտեսական ու քաղաքական անկայունութեան, փտածութեան եւ այլնի պատճառով: Ակնյայտօրէն, ուղեղներու այդ արտահոսքի վերադարձը շատ աւելի կարեւոր է։ Գտնել ճիշդ կէտը՝ որպէսզի մարդկային ներուժը վերադառնայ եւ աշխատանք տանի։

Եթէ նայինք զարգացող աշխարհին՝ Հայաստանի մարդկային ներուժը նոյնքան լաւն է, որքան՝ որեւէ այլ երկրինը: Իբր այդ, ես նշեցի արտահոսքի մասին, քանի որ արհեստական բանականութեան շուկան Հայաստանի մէջ շատ փոքր է, բայց եթէ հայ հետազօտողներն ու մասնագէտները ըլլան արհեստագիտութեան հատուածի առաջնագծին մէջ եւ արտահանեն ապրանքներն ու ծառայութիւնները, այդ մէկը շատ կարեւոր կ՚ըլլայ:

-Հնարաւո՞ր է տնտեսական աճի հասնիլ միայն արուեստագիտութեան հատուածի միջոցով:

-Ո՛չ, եթէ այդպէս վարուիք, անհաւասարութիւնը կը բազմապատկուի, ճիշդ այնպէս, ինչպէս Միացեալ Նահանգներու մէջ է: Ցանկալի է, որ արհեստագիտական հատուածը ըլլայ յենասիւներէն մէկը, սակայն ոչ՝ միակը:

-Նկատի ունենալով, որ Հայաստանը բաւական բարդ աշխարհագրական դիրք ունի, բացի մարդկային ներուժէն, մենք, որպէս քաղաքացիներ, ի՞նչ պիտի ընենք, որպէսզի ելք ունենանք այս իրավիճակէն: Իրականութեան մէջ ոչ միայն Հայաստանը, այլեւ ողջ տարածաշրջանը վատ վիճակի մէջ է եւ ամէն առաւօտ կ՚արթննաս՝ չես գիտեր՝ հիմա՛ ի՞նչ պիտի պատահի, ես նկատի չունիմ միայն Հայաստանը, Թուրքիա Ատրպէյճան… Ամէնուր՝ Ռուսաստան, Իրան, Չինաստան…

-Պատճառներէն մէկը այդ է. Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւնները բարդ են ու վտանգաւոր, այդ իսկ պատճառով, որպէս դուրսի մարդ շատ բան չեմ կրնար ըսել:

Պատկերացուցէք՝ պատահի այն, ինչ որ տեսաք Ուքրայնայի մէջ. աղէտ կ՚ըլլայ, եթէ նոյնը տեղի ունենայ Հայաստանի մէջ, «ռուսական արջը» կառավարել պէտք է. այս է ամենամեծ մարտահրաւէրը, որ ոեւէ ղեկավար՝ թէ՛ վարչապետը, թէ՛ արտաքին գործոց նախարարը, պէտք է լուծէ:

-Այս պահուն կարծես այդքան ալ լաւ չենք ըներ այդ մէկը:

-Իրականութեան մէջ այդ «արջը» դժուար է կառավարելը:

-Կրնա՞յ երկիր մը իր յոյսը կապել միայն մէկ դաշնակիցի վրայ։

-Ո՛չ: Հայաստանը յոյսը դրած էր Ռուսաստանի վրայ, որպէս դաշնակից ու տեսէք՝ ինչ եղաւ:

-Հետզհետէ կը տարածուի այն կարծիքը, որ արտաքին աշխարհէն վերացած են կաճառներու ակադեմիկոսները, որոնց աշխատանքը միայն հետազօտութիւններ կատարելն է ու իրենք իրական մարդոց հետ, ուսումնասիրութենէն զատ, այնքան ալ կապ չունին: Դուք ինչպէ՞ս կ՚ընէք, որ ձեր աշխատանքը համապատասխան ըլլայ բոլորին, այդ կարգին՝ անոնց, որոնք տնտեսական ու քաղաքական ձեր շրջանակներէ դուրս են:

-Ասիկա բարդ հարց է: «Փղոսկրեայ աշտարակը» գին ունի եւ օգուտ։

Քանի մը համալսարաններու՝ Հարվըրտի, Սթենֆորտի, MIT-ի յատուկ դերը կը կայանայ անոր մէջ, որ իրենք կրնան մատուցել նորարարական գիտութիւն՝ նոյնիսկ փորձարկումէն առաջ: Եթէ դուք այս կառոյցներուն տաք առեւտրային ուժեղ խթաններ՝ անոնք այս ամէնը չեն ըներ եւ յիսուն տարուան մէջ ամբողջութեամբ կ՚առեւտրականացուին: Միւս կողմէ, եթէ դուն շատ կը տարուիս այդ «փղոսկրեայ աշտարակով», այո՛, կը կորսնցնես կապը իրականութեան հետ: Կը կարծեմ՝ աւելի կարեւոր խնդիրը Միացեալ Նահանգներէ ներս կը կայանայ անոր մէջ, որ ոչ թէ գիտութիւնը, այլ այս կառոյցներու ընդհանուր մշակոյթը կորսնցուած է կապը հասարակութեան հետ: Այս կառոյցներու ուսանողներն են աւելի արտօնեալ ու տարբերուող՝ սովորական մարդոցմէ: Ու այո՛, բարձրակարգ կառոյցներու եւ հասարակութեան հետ կապի խզում կայ: Ես չեմ կարծեր, թէ ատիկա մեծ անակնկալ մըն է, որ ըսենք՝ հանրապետական ընտրողները կամ քաղաքական գործիչները աւելի ու աւելի թշնամանք տածեն բարձրախաւային կառոյցներու նկատմամբ, որովհետեւ մեծ անդունդ մը կայ հանրապետական ընտրողներու եւ վերնախաւային կառոյցներու միջեւ:

-Նկատի առնելով, որ ձեր ուսումնասիրութեան առարկաներն ու խնդիրները բաւականին բարդ են, երբեւէ հիասթափուած ու ճնշուած զգացա՞ծ էք ձեզ, որ ինչքա՜ն դանդաղ կը զարգանայ ամէն բան կամ ինչպէ՛ս ձեր հետազօտութիւնները իսկապէս կ՚արտացոլեն արտաքին աշխարհի դժուարութիւնները:

-Ես կը ճնշուիմ ո՛չ թէ այն փաստէն, որ իմ հետազօտութիւններս կ՚արտացոլեն իրականութիւնը, այլ այն բանէն, որ մենք կ՚ապրինք շատ բարդ ժամանակահատուածի մը մէջ: Ժողովրդավարութիւնը վտանգուած է, անհաւասարութիւնը կ՚աճի: Ասոնք են իրապէս ճնշողը:

-Մենք ի՞նչ պիտի ընենք, որպէսզի քիչ մը դանդաղի այս բոլորի ընթացքը։

-Լուծում չունիմ: Կը կարծեմ՝ իմ հետաքրքրութիւնս աւելի շատ հասկնալն է, քան՝ լուծումներ տալը: Ես երբեմն կը գրեմ քաղաքականութեան հնարաւոր կիրառումները, բայց իմ աշխատանքս, որ զիս կ՚ոգեւորէ, հասկնալն է այն ամէն ինչը, որ կը կատարուի:

-Երբ կը նայիք ձեր անցած ճանապարհին, կա՞ն պահեր կամ որոշումներ, որոնք կը բացառուին իրենց շատ իւրայատուկ եւ առաւել կարեւոր ըլլալով:

-Եթէ ետ նայիմ՝ կ՚ըսեմ, ի՜նչ երջանիկ եմ, որ ունեցած եմ ազատութիւն՝ ուսումնասիրելու այն ամէնը, ինչ շարժառիթ կու տայ եւ ես կը ներկայանամ առաւել հետաքրքրական:

-Նայելով, թէ ինչ տեղի կ՚ունենայ աշխարհի մէջ, ի՞նչ կ՚ըլլայ տասը տարի ետք:

-Ապագան պարզ չէ. այն կախուած է, թէ ի՞նչ կ՚ըլլայ արհեստագիտութեան հետ, արհեստական բանականութեան հետ, անհաւասարութեան հետ… արդեօք մեծ արհեստագիտական ընկերութիւնները աւելի ու աւելի տիրող կը դառնա՞ն: Ատիկա լաւ բան մը չէ որեւէ երկրի համար: Ապագան կախուած կ՚ըլլայ ժողովրդավարութիւններէն եւ համաշխարհայնացումէն, ԱՄՆ-Չինաստան յարաբերութիւններէն եւ կրկին կայ շատ վատ բեմագրութիւն մը, եթէ ԱՄՆ-Չինաստան լարուածութիւնը մեծնայ ու վերծուի պաղ կամ տաք պատերազմի… Այս ամէնը չափազանց կարեւոր է ու խնդիրը կը կայանայ անոր մէջ, որ Հայաստան կամ այլ նման երկիրներ այս բոլորի նկատմամբ որեւէ վերահսկողութիւն չունին: Հայաստանը իրեն համար շատ կարեւոր որոշումներ ունի կայացնելու: Բայց այս ամէն բանը չի կրնար վերահսկել ըսենք այն, թէ ո՞ւր կ՚երթայ արհեստագիտական զարգացումը կամ ի՞նչ կ՚ըլլայ Չինաստանի ու ԱՄՆ-ի հետ կամ ըսենք՝ եթէ ժողովրդավարութիւնը ԱՄՆ-ի մէջ կործանուի եւ Տանըլտ Թրամփ դառնայ նախագահ, այս ամէնը իր անմիջական ազդեցութիւնը կ՚ունենայ Հայաստանի, Էօզպեքիստանի կամ Ինտոնեզիայի վրայ, բայց ատիկա կ՚ըլլայ իրենց ազդեցութենէն դուրս: Այս է մարդու մարտահրաւէրը:

Մեծ երկիրներու միջեւ լարուածութիւնները լուրջ հետեւանքներ կ՚ունենան…

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան