ԽԱՉԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՕՐԸ

Նա­խի­ջե­ւան տա­նող ճա­նա­պար­հին, ուր Հա­յաս­տա­նի բնու­թիւ­նը կա­տա­րեալ գե­ղեց­կու­թեան պատ­կեր­ներ կը գծագ­րէ, Ե­րե­ւա­նէն 120 քի­լօ­մեթր հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ, Ար­փա գե­տի ձախ ա­փին հա­յոց երկ­րի սահ­ման­նե­րէն մէկն է՝ Խա­չիկ գիւ­ղը: 88-ի շար­ժու­մէն ետք, 1990 թուա­կա­նին եւ ա­ւե­լի յե­տոյ հե­ռա­տե­սի­լի լու­րե­րով յա­ճախ կը լսէինք այս ա­նու­նը. ղա­րա­բա­ղեան շարժ­ման եւ պա­տե­րազ­մի սկիզ­բէն հայ-ատր­պէյ­ճա­նա­կան սահ­մա­նի եր­կա­րու­թեամբ գտնուող բնա­կա­վայ­րե­րու կար­գին պար­բե­րա­բար յար­ձակ­ման եւ հրթի­ռա­կոծ­ման կ՚են­թար­կուէին նաեւ Վա­յոց ձոր մար­զի գիւ­ղե­րը, այդ կար­գին՝ Խա­չիկ գիւ­ղը: Սահ­մա­նա­մերձ այս գիւ­ղի բնա­կիչ­նե­րը մշտար­թուն հսկած են հայ­րե­նի­քի՝ ի­րենց բա­ժին հա­սած սահ­մանն ու այս հատուա­ծի վրայ հա­կա­ռա­կոր­դին թե­լադ­րած են խա­ղա­ղու­թիւն: Այ­սօր ալ Խա­չի­կը կը նկա­տուի սահ­մա­նա­մերձ գիւղ՝ Ե­րե­ւա­նին մօտ գտնուող թե­րեւս ա­մե­նէն մօտ սահ­մա­նը, բայց այն­տեղ խա­ղա­ղու­թեամբ կը բա­ցուին ա­ռա­ւօտ­նե­րը: Խա­չիկ գիւ­ղը 27 քի­լօ­մեթր ընդ­հա­նուր սահ­ման ու­նի Ատր­պէյ­ճա­նի կազ­մին մէջ գտնուող Նա­խի­ջե­ւա­նի հետ. բա­րե­բախ­տա­բար, միակ վայ­րե­րէն է, ուր 1994 թուա­կա­նէն ի վեր հա­կա­ռա­կոր­դը չի խախ­տեր հրա­դա­դա­րի պայ­մա­նա­գի­րը:

10 Հոկ­տեմ­բե­րին Խա­չիկ գիւ­ղին մէջ կը նշուէր հա­մայն­քի օ­րը, միա­ժա­մա­նակ գիւ­ղին մէջ, ար­դէն եր­րորդ տա­րին ըլ­լա­լով, տե­ղի ու­նե­ցաւ Գա­թա­յի հա­մա­հայ­կա­կան փա­ռա­տօն: ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ նոյն­պէս ներ­կայ ե­ղաւ գիւ­ղին մէջ տե­ղի ու­նե­ցած տօ­նա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րուն:

Գիւ­ղը ու­նի հնա­գոյն ե­կե­ղե­ցի մը, որ գոր­ծօն չէր։ Հա­մայն­քի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը, Խա­չիկ հա­մայն­քի հո­գե­ւոր պա­տաս­խա­նա­տու եւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան զի­նեալ ու­ժե­րու հո­գե­ւոր սպա­սա­ւոր Ար­սէն Սար­կա­ւագ Մատ­թէո­սեա­ն ո­րո­շած էին հա­մայն­քի օ­րուան առ­թիւ օ­ծել ե­կե­ղե­ցիին խա­չը, տե­ղադ­րել ա­նոր գա­գա­թին եւ զայն հռչա­կել գոր­ծօն: Տօ­նա­կա­տա­րու­թիւ­նը սկսաւ խա­չի օրհ­նու­թեամբ՝ նոր օրհ­նուած Վա­յոց ձո­րի Թե­մի Ա­ռաջ­նորդ Տ. Աբ­րա­համ Ար­ք. Մկրտչեա­ն Յաղ­թու­թեան Միւ­ռո­նով օ­ծեց ե­կե­ղե­ցւոյ խա­չը: Սրբա­զան Հայ­րը հան­դէս ե­կաւ օրհ­նու­թեան խօս­քով, ո­րու վեր­ջա­ւո­րու­թեան ը­սաւ. «Թող Յաղ­թու­թեան Միւ­ռո­նով օ­ծուած յաղ­թա­նա­կի նշան Սուրբ Խա­չը միայն օրհ­նու­թիւն եւ յաղ­թա­նակ պար­գե­ւէ ձե­զի եւ հո­վա­նի ըլ­լայ մեր հայ­րե­նի­քին ու ե­կե­ղեց­ւոյ­»:

Հե­տաքրք­րա­կան է այս ե­կե­ղե­ցիին պատ­մու­թիւ­նը: Գիւ­ղա­ցի­նե­րը պար­զա­պէս Ժամ կը կո­չեն զայն, բայց թե­մին կող­մէ զայն ար­ձա­նագ­րուած է իբ­րեւ Սուրբ Աս­տուա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցի: Ե­կե­ղե­ցին թուագ­րուած է 1888 թուա­կա­նին: Ժա­մը կա­ռու­ցող վար­պե­տը, ըստ տե­ղե­կու­թիւն­նե­րու, ե­ղած է Ուս­տա Բա­դա­մը, որ ե­կե­ղե­ցին կա­ռու­ցած է հա­մայն­քի հաշ­ւոյն: Ժա­մին մէջ ա­ռա­ջին ծի­սա­կա­տա­րու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է 1901 թուա­կա­նին։

Ե­կե­ղե­ցին ու­նե­ցած է գմբէթ, զան­գակ, բայց 1940 թուա­կա­նին կայ­ծա­կը շան­թա­հա­րած եւ փլած զա­նոնք։ 1960 թուա­կա­նին թի­թե­ղա­պա­տուած է տա­նի­քը եւ վե­րա­շի­նուած՝ գմբէ­թը, սա­կայն ա­ռատ ձիւ­նի սահ­քէն կրկին քան­դուած է։ Ա­հա­ւա­սիկ, նո­րաօծ խա­չի տե­ղադր­մամբ ե­կե­ղե­ցին՝ Ժա­մը, նոր շունչ մը ա­ռաւ: Գիւ­ղա­ցի­նե­րը, որ ներ­կայ էին խա­չի օծ­ման ու տե­ղադր­մա­ն, ո­գե­ւո­րուած էին, որ վեր­ջա­պէս գիւ­ղին մէջ կ՚ու­նե­նան ա­ղօ­թա­վայր եւ ըն­տա­նե­կան ա­ռիթ­նե­րը ա­ւան­դա­կա­նօ­րէն, Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցւոյ ծէ­սով նշե­լու վայր մը: Ա­նոնք բո­լո­րը շնոր­հա­կա­լու­թեան եւ գո­հու­նա­կու­թեան խօս­քեր յայտ­նե­ցին խա­չի բա­րե­րա­րին՝ Համ­լէթ Մար­գա­րեա­նին, որ հա­մա­գիւ­ղա­ցի մըն էր: Համ­լէթ Մար­գա­րեան նաեւ Վա­յոց ձո­րի Ար­տա­բոյնք գիւ­ղի ե­կե­ղե­ցիի խա­չի բա­րե­րարն էր. այդ գիւ­ղի ե­կե­ղե­ցիի խա­չը նոյն­պէս օ­ծուե­ցաւ այդ օ­րը եւ տա­րուե­ցաւ Ար­տա­բոյնք:

Խա­չիկ գիւ­ղի մօ­տա­կայ­քը նաեւ Քա­րա­կոփ կամ Խո­տա­կե­րաց վան­քը կը գտնուի, որ Հա­յաս­տա­նի նշա­նա­ւոր վան­քե­րէն մին է, եւ ո­ր նո­րո­գուած է վեր­ջին տա­րի­նե­րուն: Ան նոյն­պէս խա­չիկ­ցի­նե­րու այ­ցե­լա­վայ­րե­րէն մին է:

Գիւ­ղի մշա­կոյ­թի կեդ­րո­նի բա­կը տե­ղի ու­նե­ցած տօ­նա­կա­տա­րու­թեան ժա­մա­նակ մայ­րա­քա­ղա­ք Ե­րե­ւա­նէն, զա­նա­զան վայ­րե­րէ ժա­մա­նած հիւ­րե­րուն ներ­կա­յա­ցուե­ցաւ Խա­չիկ գիւ­ղի պատ­մու­թիւ­նը: Այժ­մեան գիւ­ղա­տե­ղիէն 1.5 քի­լօ­մեթր դէ­պի ա­րեւ­մուտք գտնուած է քար մը, ո­րուն վրայ գրուած է. «Հիմ­նադ­րե­ցի գիւ­ղը եւ զայն իմ ա­նու­նով կո­չե­ցի Խա­չիկ։ Յի­շե­ցէք Խա­չիկ Վար­դա­պե­տը»։

1828 թուա­կա­նին, երբ Հա­յաս­տա­նը կը միա­նայ Ռու­սաս­տա­նին, զա­նա­զան վայ­րե­րէ կ­­ու գան եւ կը բնա­կին Խա­չի­կի մէջ։ 1896 թուա­կա­նի մար­դա­հա­մա­րով գիւ­ղը ու­նե­ցած է 600 ծուխ եւ 1350 բնա­կիչ։ Այ­սօր գիւ­ղին մէջ 250 ըն­տա­նիք կայ եւ 600 բնա­կիչ: Ցա­ւօք, վեր­ջին տա­րի­նե­րու ար­տա­գաղ­թը զգա­լի դար­ձած է այս գիւ­ղին մէջ: Գա­թա­յի փա­ռա­տօ­նին նպա­տակն ալ այն է, որ ու­շադ­րու­թիւն հրա­ւի­րուի գիւ­ղին վրայ, որ ան դառ­նայ գրա­ւիչ վայր մը, որ­պէս­զի մար­դիկ գան այս գիւ­ղը, եւ ոչ թէ լքեն զայն:

Խա­չիկ­ցի­նե­րը հիւ­րա­սէր մար­դիկ են: Գիւ­ղա­մէ­ջի ճամ­բուն ա­նոնք փռած են ամ­բողջ տա­րուան ըն­թաց­քին ի­րենց ստեղ­ծած բերքն ու բա­րի­քը՝ պտուղ­ներ, բան­ջա­րե­ղէն, ա­նուշ­ներ, չի­րեր, կաթ­նամ­թերք, ճա­շեր, հա­ցի տե­սակ­ներ, պտղա­հիւ­թեր, զորս ա­ռա­տօ­րէն կը հիւ­րա­սի­րէին գիւղ ե­կած հայ եւ օ­տար հիւ­րե­րուն: Իսկ շուր­ջի սե­ղան­նե­րու վրայ օ­րուան «թա­գու­հի­ն» էր՝ հա­յոց ա­ւան­դա­կան գա­թան։

ԳԱ­ԹԱ­ՅԻ ՕՐՀ­ՆՈՒ­ԹԻՒՆ

Խա­չի օ­ծու­մէն ետք նոյն վայ­րին մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ Գա­թա­յի օրհ­նու­թիւն: Վա­յոց ձո­րի Թե­մի Ա­ռաջ­նորդ Տ. Աբ­րա­համ Ար­քե­պիս­կո­պոս Մկրտչեա­ն օրհ­նեց նաեւ հայ­կա­կան գա­թան: Գա­թան՝ հայ ըն­տա­նիք­նե­րու տի­րա­կան ա­նու­շե­ղէ­նը, դա­րե­րու պատ­մու­թիւն ու­նի:

Դա­րեր ա­ռաջ մար­դիկ ա­մէն ինչ կը կա­տա­րէին տիե­զե­րա­կան խոր­հուր­դով: Նոյ­նիսկ խմո­րե­ղէ­նին մեր նախ­նի­նե­րը աստ­ղի կամ քա­ռա­կու­սիի տեսք կու տա­յին: Աստ­ղը կը խորհր­դան­շէր մար­դը, քա­ռա­կու­սին՝ աշ­խար­հի չորս կող­մե­րը: Իսկ կլո­րը ուղղուած էր ըն­տա­նի­քին փո­խան­ցե­լու ա­րե­ւուն ջեր­մու­թիւ­նը:

Հայ ըն­տա­նիք­նե­րը կրօ­նա­կան տօ­նե­րը կը դի­մա­ւո­րէին կլոր գա­թա­նե­րով: Տեա­ռըն­դա­ռա­ջին գա­թան կը թխուէր յա­տուկ ա­րա­րո­ղու­թեամբ մը: Մեծ կա­րե­ւո­րու­թիւն կը տրուէր խմո­րի հունց­մա­ն, թո­նի­րը վա­ռե­լուն: Ա­տոր կը մաս­նակ­ցէին ոչ միայն տու­նի, այ­լեւ՝ ամ­բողջ բա­կի եւ նոյ­նիսկ գիւ­ղի կի­նե­րը: Կնոջ մը գա­թայ թխել գիտ­նա­լը հին Հա­յաս­տա­նի մէջ անհ­րա­ժեշտ նա­խա­պայ­ման մըն էր: Ա­նոնք կը փոր­ձէին գա­թա­յին հա­ղոր­դել ըն­տա­նի­քի հան­դէպ տա­ծած սէրն ու ջեր­մու­թիւ­նը, որ­պէս­զի ամ­բողջ տա­րին ի­րենց տու­նին մէջ խա­ղա­ղու­թիւն եւ յա­ջո­ղու­թիւն տի­րէր:

Հին ժա­մա­նակ կլոր գա­թա­յի մէջ լու­բիա­յի հա­տիկ­ներ դրած են: Այդ մէ­կը ե­ղած է ըն­տա­նի­քի խորհր­դա­նի­շը: Լու­բիան գոց է, ըն­տա­նիքն ալ գոց հա­մա­կարգ է՝ իր ներ­սը ու­նե­նա­լով տու­նին ան­դամ­նե­րը: Լուբիա­յի հա­տիկ­նե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րը ըն­տա­նի­քին մէկ ան­դա­մը կը խորհր­դան­շէր։ Ի դէպ, հա­յոց մէջ ե­ղած է ժա­մա­նակ մը, երբ գա­թան կը կտրէին տու­նի ա­րու զաւ­կի կռնա­կին վրայ: Այդ մէ­կը սէրն ու խա­ղա­ղու­թիւ­նը տուն հրա­ւի­րե­լու իւ­րօ­րի­նակ տար­բե­րակ մըն էր…

Մեր մա­միկ­նե­րու այս գլուխ գոր­ծո­ցը՝ գա­թան, տա­ճար­նե­րու պէս հին է, լի՝ ի­մաս­տու­թեամբ: Ան այ­սօր ալ մեր կեն­ցա­ղի մէկ մաս­նիկն է՝ ներծ­ծուած հար­սա­նիք­նե­րու ու տօ­նե­րու բերկ­րան­քով: Դժուար է այ­սօր պատ­կե­րաց­նել ըն­տա­նե­կան կամ ազ­գա­յին ա­ռիթ մը, ուր գա­թան ներ­կայ չըլ­լայ: Ան Կա­ղան­դի, Զա­տի­կի, ծննդեան, կնուն­քի սե­ղա­նի զարդն է, ինչ­պէս նաեւ մեծ տեղ կը գրա­ւէ հա­յոց ու­տես­տա­յին մշա­կոյ­թը օ­տա­րին ներ­կա­յաց­նե­լու ժա­մա­նակ: Շատ օ­տար­ներ գա­թան կը պատ­կե­րաց­նեն իբ­րեւ Հա­յաս­տա­նի ապ­րան­քա­նիշ, Հա­յաս­տա­նը կը ճանչ­նան նաեւ՝ գա­թա­յով: Հա­յե­րը հա­մո­զուած են, որ ինչ­պէս ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ն լա­ւաշն ու հա­րի­սան հռչա­կեց հայ­կա­կան, այն­պէս ալ օր պի­տի գայ, որ նոյն կա­ռոյ­ցը նաեւ հայ­կա­կան գա­թան հռչա­կէ մարդ­կու­թեան նիւ­թա­կան գան­ձե­րէն մին:

Գա­թայ բա­ռա­ցի կը նշա­նա­կէ «շեր­տ»: Այս բա­ռով եր­բեմն կը բնո­րո­շեն հայ­կա­կան խո­հա­նո­ցը, քա­նի որ հայ­կա­կան ու­տեստ­նե­րը ա­րագ պատ­րաս­տուող ու­տեստ­ներ չեն, ա­նոնք կը պատ­րաս­տուին փու­լե­րով եւ շեր­տե­րով:

Հայ­կա­կան գա­թա­նե­րը կ՚ա­ռան­ձա­նան ի­րենց զար­դա­նախ­շե­րով, ո­րոնք կը կրեն հի­նէն ե­կած ի­մաս­տա­յին բնոյթ: Գա­թա­նե­րը նախ­շած են գա­թա­նախ­շիչ­նե­րով, ո­րոնք ու­նե­ցած են ի­րենց ու­րոյն դե­րը՝ հայ­կա­կան փայ­տա­րուես­տի մէջ, ա­մէն մէկ ըն­տա­նիք ու­նե­ցած է իր ա­ռան­ձին զար­դա­նախ­շը...

Խա­չիկ գիւ­ղը հի­նէն ի վեր նշա­նա­ւոր ե­ղած է թո­նի­րի մէջ պատ­րաս­տուող գա­թա­յով: Պա­տա­հա­կան չէ, որ Հա­յաս­տա­նի՝ վեր­ջին շրջա­նի ու­տե­լի­քա­յին փա­ռա­տօ­նե­րու մէջ Խա­չիկ գիւղն ալ ընտ­րուած է Գա­թա­յի փա­ռա­տօ­նի ի­րա­կա­նաց­ման վայ­րը: Խա­չիկ­ցի կի­նե­րը հիւ­րե­րը հիւ­րա­սի­րե­լով ի­րենց թխած գա­թան, կը նշեն, որ զայն կը հուն­ցեն կա­թով եւ ան­պայ­ման կաթ­նա­սեր կ՚ա­ւենց­նեն խմո­րին: Ա­նոնք հա­մո­զուած են, որ Հա­յաս­տա­նի զա­նա­զան վայ­րե­րու մէջ պատ­րաս­տուող գա­թա­նե­րէն ա­մե­նէն հա­մո­վը Խա­չիկ գիւ­ղի գա­թան է, ո­րով­հե­տեւ ա­ռանձ­նա­յա­տուկ է ոչ միայն խմո­րը, այ­լեւ՝ խո­րի­զը: Խա­չիկ­ցի­նե­րը խո­րի­զի մէջ կը դնեն ըն­կոյզ, քուն­ջութ, իսկ գա­թա­յի վրայ մը հո­սեց­նեն մեղ­րա­ջուր:

Ա­ՄԵ­ՆԷՆ ՄԵԾ ԳԱ­ԹԱՆ՝ ԽԱ­ՉԻԿ ԳԻՒ­ՂԻ ՄԷՋ

Գա­թա­յի փա­ռա­տօ­նի առ­թիւ Խա­չիկ գիւ­ղին մէջ պատ­րաս­տուած էր մին­չեւ հի­մա թխուած ա­մե­նէն մեծ գա­թան: Ա­րե­ւու տեսք ու­նե­ցող գա­թան 2,5 մեթր էր, կը կշռէր 70 քի­լօկ­րամ, խա­չիկ­ցի վար­պետ-գա­թա­գործ­նե­րը զայն պատ­րաս­տե­լու հա­մար գոր­ծա­ծած էին 120 հաւ­կիթ, 40 քի­լօկ­րամ ալ­իւր, 15 քի­լօկ­րամ շա­քա­րա­ւազ, 2 քի­լօկ­րամ բու­սա­կան, 7 քի­լօկ­րամ տ­­նա­կան իւղ, քուն­ջութ եւ մեղ­րա­ջուր: Ա­մե­նէն մեծ գա­թան հա­տուե­ցաւ փա­ռա­տօ­նի ա­ւար­տին եւ նախ բաժ­նուե­ցաւ տօ­նա­կա­տա­րու­թեա­ն ներ­կայ զի­նուոր­նե­րուն, Խա­չի­կի սահ­մա­նա­պահ­նե­րուն, այ­նու­հե­տեւ՝ հիւ­րե­րուն եւ ներ­կա­նե­րուն: Գա­թա­գործ­նե­րը ո­րո­շե­ցին՝ յա­ջորդ տա­րի, ար­դէն ա­ւան­դա­կան դար­ձած փա­ռա­տօ­նին պատ­րաս­տել ա­ւե­լի մեծ չա­փով գա­թայ, որ կը գե­րա­զան­ցէ այս տա­րուան չա­փը եւ ա­ւե­լի շատ թի­ւով մար­դիկ կրնան համ­տե­սել հա­յոց ա­նու­շա­բոյր այս հրաշ­քը:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ