ՈՉ ԵՒՍ Է ՉԵԹԻՆ ԱԼԹԱՆ

Թուր­քիա ե­րէկ կորսն­ցուց իր մտա­ւո­րա­կան աշ­խար­հի ե­զա­կի դէմ­քե­րէն մին։ Ոչ եւս է Չե­թին Ալ­թան, որ 88 տա­րե­կան հա­սա­կին աչ­քե­րը փա­կեց կեան­քին։ Չե­թին Ալ­թան մա­հա­ցաւ մի­ջո­ցէ մը ի վեր դար­մա­նուած հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ եւ իր յու­ղար­կա­ւո­րու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցաւ ար­դէն այ­սօր կէ­սօ­րուան ժա­մե­րուն Թէշ­վի­քիէի մզկի­թին մէջ։

Չե­թին Ալ­թա­նի մա­հը իս­կա­պէս ան­փո­խա­րի­նե­լի կո­րուստ մը կը հա­մա­րուի Թուր­քիոյ տե­սա­կէ­տէ։ Ան ե­ղած է լրագ­րող-հրա­պա­րա­կա­գիր, քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ, գրող, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ եւ այդ բո­լո­րէն վեր, ան­տա­րա­կոյս, երկ­րին տե­սա­կէ­տէ միշտ խորհր­դան­շած է փա­րո­սի մը կեր­պա­րը։ Թուր­քիոյ ար­դի պատ­մու­թեան մէջ հա­սած ա­մե­նա­կար­կա­ռուն եւ ինք­նու­րոյն մտա­ւո­րա­կան­նե­րէն մին ե­ղած է Չե­թին Ալ­թան, որ երկ­րի հա­սա­րա­կու­թեան կող­մէ ըն­կա­լուած է որ­պէս պայ­քա­րի մարդ, որ­պէս դա­տի մարդ՝ ան­ցած ըլ­լա­լով ինչ-ինչ փոր­ձու­թիւն­նե­րէ եւ ի վեր­ջոյ այդ փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րուն լոյ­սին տակ ձե­ւա­ւո­րած է կեան­քի ու­րոյն փի­լի­սո­փա­յու­թիւն մը. իս­կա­պէս ներշն­չող, իս­կա­պէս օ­րի­նա­կե­լի։ Չե­թին Ալ­թա­նի գրած­նե­րը թարգ­մա­նուած էին բա­զում լե­զու­նե­րու։ Չե­թին Ալ­թան աշ­խար­հի վրայ ե­ղած էր այն սա­կա­ւա­թիւ սիւ­նա­կա­գիր­նե­րէն մին, որ մրցան­շա­յին քա­նա­կու­թեամբ յօ­դուած­ներ ստո­րագ­րած էր իր աշ­խա­տակ­ցած զա­նա­զան թեր­թե­րուն մէջ։

Չե­թին Ալ­թան 1927 թուա­կա­նին ծնած էր Իս­թան­պու­լի մէջ։ Իր սե­րած ըն­տա­նի­քին ար­մատ­նե­րը կը հաս­նէին մին­չեւ Խրիմ։ Ա­ւար­տած էր Կա­լա­թա­սա­րայ լի­սէն եւ Ան­գա­րա­յի հա­մալ­սա­րա­նի Ի­րա­ւա­բա­նու­թեան ֆա­քիւլ­թէն։ Բազ­մա­թիւ թեր­թե­րու եւ պար­բե­րա­կան­նե­րու մէջ ստո­րագ­րած էր յօ­դուած­ներ, գրած էր վէ­պեր։ 1965-1969 շրջա­նին ե­րես­փո­խան ընտ­րուած էր Թուր­քիոյ Բա­նուո­րա­կան կու­սակ­ցու­թե­նէն։  Խորհր­դա­րա­նի տա­րի­նե­րը, ընդ­հան­րա­պէս իր քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ա­լե­կո­ծում­նե­րով լե­ցուն շրջան­ներ բե­րած էին թէ՛ ի­րեն եւ թէ իր ըն­տա­նի­քին հա­մար։ «Ֆա­թիհ» հա­մալ­սա­րա­նի Բժշկա­կան ֆա­քիւլ­թէի հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ ե­րէկ մահ­կա­նա­ցուն կնքած Չե­թին Ալ­թան եր­կար տաս­նա­մեակ­ներ ե­ղած էր երկ­րի ձա­խա­կող­մեան շրջա­նակ­նե­րու «կուռք»ե­րէն մին։ Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան իս­կա­կան գա­ղա­փա­րա­պաշտ մըն էր եւ բարձր մտա­ւո­րա­կա­նի ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րով կը հար­ցաքն­նէր ա­մէն տե­սակ կա­ղա­պար, կան­խա­կալ կար­ծիք։

Չե­թին Ալ­թա­նի հա­րա­զատ­ներն ալ այ­սօր հան­րա­յին կար­ծի­քին մօ­տէն ծա­նօթ դէմ­քեր կը հան­դի­սա­նան։ Այս­պէս, իր որ­դի­ներն են գրող Ահ­մէտ Ալ­թան եւ տնտե­սա­գէտ Մեհ­մէտ Ալ­թան։ Իր թոռ­նու­հին է հրա­պա­րա­կա­գիր Սա­նեմ Ալ­թան։

Իր սե­րուն­դի բո­լոր յա­ռա­ջա­տար մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն նման Չե­թին Ալ­թանն ալ ու­նե­ցած էր ծա­նօ­թու­թիւն եւ բա­րե­կա­մու­թիւն աշ­խար­հահռ­չակ լու­սան­կա­րիչ Ա­րա Կիւ­լէ­րին հետ։ Իր յա­րա­բե­րա­բար ա­ւե­լի ե­րի­տա­սարդ տա­րի­նե­րուն Չե­թին Ալ­թան զա­նա­զան ա­ռիթ­նե­րով հա­ւա­քոյթ­նե­րու ալ մաս­նակ­ցած էր իս­թան­պու­լա­հայ հա­մայն­քի միու­թիւն­նե­րու մէջ։