​ԱՆՑԵԱԼԻ ՅՈՒՇԵՐՈՎ ԼԻԱՆԱԼ

Յա­ճախ կը կրկնենք, թէ կեան­քը միայն ներ­կայ ապ­րում­նե­րը եւ ա­պա­գա­յի մա­սին յոյ­սե­րը չէ, այլ կա՛յ նաեւ ան­ցեալ մը՝ որ ե­րե­քը միա­սին կը կազ­մեն կեան­քը։ Մարդ երբ կ՚ապ­րի ներ­կան, չի կրնար ու­րա­նալ նաեւ «ան­ցեալ» ժա­մա­նա­կի մը գո­յու­թիւ­նը, ո­րուն ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րը, թո­ղած հետ­քե­րը ան­տե­սել կա­րե­լի չէ, քա­նի որ ներ­կան պատ­րաս­տո­ղը ան­ցեա՛լն է, իր բո­լոր ե­րե­սակ­նե­րով կամ դի­մա­յե­ղում­նե­րով։ Ներ­կան ան­ցեա­լի հի­մե­րուն վրայ հաս­տա­տուած ա­պա­գա­յի յոյ­սե­րով շա­ղա­խուած շէնք մըն է։ Եւ ա­մէն շէն­քի հա­մար անհ­րա­ժեշտ պայ­մա՛ն է՝ հաս­տա­տուած ըլ­լալ ա­մուր, հաս­տա­տուն եւ տո­կուն հի՛­մե­րու վրայ։ Եւ դար­ձեալ, պէ՛տք է ճանչ­նալ, գիտ­նալ շէն­քին հի­մը, թէ ո՛ր­քան հաս­տա­տուն է եւ ստո՛յգ ու ա­պա­հով է, շէն­քին ամ­բողջ ծան­րու­թիւ­նը կրե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը եւ տա­րո­ղու­թիւ­նը ու­նի՞, թէ ոչ։ Ը­նկե­րա­յին կեան­քի մէջ ալ պա­րա­գան նո՛յնն է, ան­ցեա­լը պէտք է լաւ գիտ­նալ՝ որ­պէս­զի ներ­կան ու ա­պա­գան ա­պա­հով ըլ­լայ…։

Ա­պա ու­րեմն այս մտա­ծո­ղու­թեամբ կ՚եր­թանք մին­չեւ 1911 թուա­կան, եւ կը շրջինք Հայ Մա­մու­լի է­ջե­րուն մէջ։ Տես­նենք, թէ ի՜նչ դէպ­քեր, ի՜նչ ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ կը դի­մա­ւո­րեն մեզ՝ ո­րոնք կեր­պով մը ներ­կա­յի նա­խա­պատ­րաս­տա­կան շար­ժա­ռիթ­ներն են ընդ­հան­րա­պէս։ Չէ՞ որ պատ­մու­թիւ­նը ամ­բողջ՝ բնօ­րի­նա­կի մը վրայ, կրկնօ­րի­նակ դէպ­քե­րու մշտա­կան ու յա­րա­տեւ ըն­թացքն է։ Եւ դար­ձեալ կ՚ը­սուի, որ պատ­մու­թիւ­նը 100 կամ 200 տա­րի­ներ վերջ միշտ կը կրկնուի, եւ նոյ­նա­տիպ ե­րե­ւոյթ­նե­րով հան­դէս կու գայ։ Ու­րեմն ան­ցեալ դէպ­քե­րէն դաս առ­նել եւ ե­թէ կան սխալ­ներ՝ սրբագ­րել զա­նոնք, պատ­մու­թեան մե­զի ըն­ծա­յած ա­մե­նաօգ­տա­կար ա­ռիթն է։

Ա­հա­ւա­սիկ 1911 թուա­կա­նէն լու­րեր։

«Սա­մա­թիոյ Ազ­գա­յին Վար­ժա­րա­նին Տնօ­րէն Մի­սաք Սու­րեան ար­տաք­սուեր է իր պաշ­տօ­նէն՝ ան­չա­փա­հաս ա­շա­կեր­տու­հի­նե­րու հան­դէպ գոր­ծած ան­բա­րո­յա­կան ա­րարք­նե­րուն հա­մար։

«Թա­ղե­ցիք, վեր­ջին ծայր յու­զուած այս ան­լուր գայ­թակ­ղու­թիւն­նե­րէն, այս դէպ­քին վրայ, նա­մակ գրած են Սկիւ­տար, Ի­ճա­տիէի ընտ­րող­նե­րուն՝ որ ե­րես­փո­խա­նու­թե­նէ վտա­րեն Մի­սաք Սու­րեա­նը, որ նոյն թա­ղին Ազ­գա­յին ե­րես­փո­խան­նե­րէն մէկն է։

«Թա­ղա­յին Խոր­հուրդն ու Կրթա­կան Տե­սուչ Քա­լան­թա­րեան է­ֆէն­տի, մի առ մի հար­ցաքն­նած են ա­շա­կեր­տու­հի­նե­րը, եւ զար­հու­րե­լի յայտ­նու­թիւն­ներ ե­րե­ւան ե­լած են։ Կը լսուի, թէ Ու­սում­նա­կան Խոր­հուր­դը Կրթա­կան Նա­խա­րա­րու­թեան պի­տի դի­մէ՝ որ Սու­րեա­նի ձեռ­քը գտնուած վար­ժա­րա­նի ար­տօ­նա­գի­րը ետ առ­նուի» (14 Մա­յիս 1911)։

***

«Վա­տի­կան, Կա­թո­լիկ բա­րե­պաշտ­նե­րու հա­մար ար­գի­լուած գիր­քե­րու ցան­կին (էն­տէքս) մէջ ան­ցու­ցեր է Մա­ղա­քիա Ար­քե­պիս­կո­պոս Օր­մա­նեա­նի ֆրան­սե­րէն վեր­ջին գոր­ծը՝ L’Eglise Arménienne, Son Histoire, Sa Littérature։

«Ու­րա­խու­թեամբ կ՚ի­մա­նանք, թէ Նո­րին Սրբազ­նու­թիւնն ա­ւար­տած է այդ կա­րե­ւոր գոր­ծին հա­յե­րէն թարգ­մա­նու­թեան շքեղ տպագ­րու­թիւ­նը, որ հրա­տա­րա­կուե­ցաւ շաբ­թուս» (14 Մա­յիս 1911)։

***

«Զի­նուո­րագ­րու­թեան եւ կրթա­կան խընդ-րոց վրայ հինգ Պատ­րիար­քա­րան­նե­րու (Յու­նաց, Հա­յոց, Հայ-Հռո­մէա­կա­նաց, Պուլ­կա­րաց եւ Քաղ­դէաց­ւոց) մի­ջեւ հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը գո­յա­ցած է. Կա­ռա­վա­րու­թեան ըլ­լա­լիք դի­մում­նե­րուն վրայ, եւ իւ­րա­քան­չիւ­րին կող­մէ հա­մի­մաստ «Թագ­րիր»ներ մա­տու­ցուած են Բ. Դրան։ «Սի­նին» (նախ­կին «Թա­նին»), որ հա­մա­կիր ո­գիով չի դի­տեր այդ հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը, թէեւ գրած էր, որ հո­ղա­յին խնդիրն ալ մէկն է հա­մա­ձայ­նու­թիւն գո­յա­ցած կէ­տե­րէն, բայց խօսքն ան­գամ չկայ ա­տոր։ Միայն զի­նուո­րագ­րու­թեան եւ կրթա­կան հար­ցերն ե­ղած են խորհր­դակ­ցու­թեան ա­ռար­կայ, մա­տու­ցուած «Թագ­րիր»նե­րով յայտ­նուած են այն բաղ­ձանք­նե­րը եւ պա­հանջ­նե­րը, թէ՛ կրթա­կան եւ թէ զի­նուո­րագ­րա­կան խնդրոց մա­սին, ո­րոնց վրայ յա­ճախ խօ­սուած է Ազ­գա­յին թեր­թե­րուն մէջ» (Մա­յիս 1911)։

***

(Ծա­նօ­թագ­րու­թիւն.- «Թագ­րիր» կամ «թաք­րիր» կը նշա­նա­կէ՝ խնդրա­գիր, զե­կու­ցում. ըստ Մար­տի­րոս Յա­րու­թիւ­նեան­ցի «Բա­ցատ­րա­կան բառ­գիրք-օ­տա­րազ­գի բա­ռե­րի եւ օ­տա­րա­գիր բա­ռե­րի ու դար­ձուածք­նե­րի - 1912» բա­ռա­րա­նի)։

***

(Ծա­նօ­թագ­րու­թիւն.- ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ եւ «Թա­նին» թեր­թե­րու բա­նա­վէ­ճի շուրջ - 1908-1913,  կար­դալ՝ «Քա­սիմ» Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի «Օ­րուան մտա­ծում­նե­րը. 1908-1913» գիր­քը»)։

***

«Կրօ­նա­կան Ժո­ղո­վը այս Գշ­.ի (ե­րեք­շաբ­թի) նիս­տին մէջ հաս­տա­տեց Տ. Հրանտ Վ. Յո­վա­սա­փեա­նի քա­րոզ­չու­թիւ­նը՝ Պէ­շիք­թա­շի Ս. Աս­տուա­ծա­ծին ե­կե­ղեց­ւոյն, եւ Նառ­լը Գա­փուի քա­րո­զիչ կար­գեց Տ. Վար­դան Վրդ. Գաս­պա­րեա­նը» (1911)։

***

«Գու­րու Չէշ­մէի Ե­կե­ղեց­ւոյն Տ. Սու­քիաս Քհնյ. Պա­լըգ­ճեան, գո­հու­նա­կու­թեամբ կ՚ի-մա­նանք, թէ ա­ւա­գե­րէ­ցու­թիւն ստա­ցած է Կրօ­նա­կան Ժո­ղո­վոյ ո­րոշ­մամբ։ Մեր շնոր­հա­ւո­րու­թիւն­նե­րը» (1911)։

***

«Անգ­լիոյ թա­գա­ւո­րին թա­գադ­րու­թեան հան­դէ­սին ներ­կայ գտնուե­լու հա­մար Եւ­րո­պա­յի Հա­յոց Ա­ռաջ­նոր­դը եւ Լոն­տո­նի Հո­գա­բար­ձու­թեան Դի­ւա­նը ներ­կա­յա­ցու­ցիչ նշա­նա­կուած ըլ­լա­լով, Պատ­րիար­քա­կան Փո­խա­նորդ Սրբա­զան Հայ­րը Անգ­լիա­կան Դես­պա­նա­տու­նը գնաց, ո­րո­շե­լու հա­մար հայ պատ­գա­մա­ւո­րու­թեան ներ­կա­յու­թեան պա­րա­գա­նե­րը։ Դես­պա­նը յա­ջորդ օ­րը պա­տաս­խան ղրկեր է, թէ մաս­նակ­ցող­նե­րուն ցան­կե­րը պատ­րաս­տուած են ար­դէն, բայց կը խոս­տա­նայ կար­գադ­րու­թիւն մ՚ը­նել» (14 Մա­յիս 1911)։

***

«Բե­րա­յի ա­ւա­գե­րէց Տ. Ներ­սէս Քա­հա­նա­յի վախ­ճան­մամբ նոյն պաշ­տօ­նը բաց մնա­ցած ըլ­լա­լով, քա­հա­նա­յից դա­սը ար­ժա­նա­ւոր ընտ­րու­թիւն մ՚ը­րած է, ի­րեն ա­ւա­գե­րէց նշա­նա­կե­լով Ազ­գա­յին Ե­րես­փո­խան եւ Կրօ­նա­կան Ժո­ղո­վոյ ան­դամ Տ. Խո­րէն Քհնյ.  Յա­րու­թիւ­նեա­նը՝ պար­կեշտ դէմ մը՝ հայ քա­հա­նա­յու­թեան մէջ։

«Ջեր­մա­պէս կը շնոր­հա­ւո­րենք իր պաշ­տօ­նը, եւ կար եւ կա­րո­ղու­թիւն կը մաղ­թենք» (14 Մա­յիս 1911)։

***

«Պայ­րա­մի ա­ռա­ջին օ­րը, Տե­ղա­պահ Սրբա­զան Հայ­րը միւս Հո­գե­ւոր Պե­տե­րուն հետ Կայ­սեր ներ­կա­յա­ցաւ։ Ն. Վե­հա­փա­ռու­թիւ­նը ժպտա­դէմ շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նած է Հո­գե­ւոր Պե­տե­րուն մաղ­թանք­նե­րուն հա­մար» (17 Սեպ­տեմ­բեր 1911)։

***

Ու­րեմն սի­րե­լի՜ ըն­թեր­ցող բա­րե­կամ­ներ, ո՜ր­քան հե­տաքրք­րա­կան է եւ շա­հե­կան, եր­բեմն թղթա­տել եւ ու­սում­նա­սի­րել Մա­մու­լի հին է­ջե­րը՝ ուր կը գտնենք ան­ցեա­լը եւ ա­ռի­թը կ՚ու­նե­նանք զայն բաղ­դա­տե­լու՝ ներ­կա­յին հետ, որ մեկ­նա­կէ­տը պի­տի ըլ­լայ ա­պա­գա՜­յին…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 22, 2015, Իս­թան­պուլ