«Օ­ՏԱ­ՐԱ­ԽՕՍ ՀԱ­ՅԵ­ՐԸ»

«Օ­տա­րա­խօս հա­յե­րը» վեր­նա­գի­րը, Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեա­նի «Հայ բար­բա­ռա­գի­տու­թիւն - Ու­րուա­գիծ եւ դա­սա­ւո­րու­թիւն հայ բար­բառ­նե­րի» (1911) ըն­դար­ձակ աշ­խա­տա­սի­րու­թեան են­թա­բա­ժա­նում­նե­րէն մէ­կուն խո­րա­գիրն է։ Ար­դա­րեւ, հա­յուն հա­յե­րէն չխօ­սի­լը ընդ­հան­րա­պէս զբա­ղե­ցու­ցած է միտ­քեր՝ ո­րոնք այս հա­կա­սու­թեան պատ­ճա­ռը ու­զած են հասկ­նալ։ Մի­թէ «հա­կա­սու­թիւն» չէ՞ «հայ» ըլ­լալ, բայց «հա­յե­րէն» չգոր­ծա­ծել, հա­յե­րէն չխօ­սիլ, չգրել եւ չկար­դա՛լ։ Ես ին­ծի միշտ հար­ցու­ցած եմ, թէ կա՞յ ար­դեօք աշ­խար­հի վրայ ու­րիշ ժո­ղո­վուրդ մը՝ որ ըն­տե­լա­ցած չըլ­լայ իր սե­փա­կան լե­զուին եւ չգոր­ծա­ծէ զայն, եր­բեմն նոյ­նիսկ յա­մառ ու կա­մա­պաշտ կե­ցուածք մը ցոյց տա­լով՝ չգոր­ծա­ծե­լու իր սե­փա­կան լե­զուն…։

Մշա­կոյ­թի ամ­սուան առ­թիւ երբ կը թղթա­տէի գրա­դա­րա­նիս գիր­քե­րը՝ հան­դի­պե­ցայ Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեա­նի վե­րո­յի­շեալ գիր­քին։ Կար­դա­ցի եւ մեծ մա­սամբ պա­տաս­խան գտայ հար­ցու­միս։ Ուս­տի փա­փա­քե­ցայ հա­տուած մը բաժ­նել գիր­քէն իմ սի­րե­լի ըն­թեր­ցող բա­րե­կամ­նե­րու հետ։

Օ­ՏԱ­ՐԱ­ԽՕՍ ՀԱ­ՅԵ­ՐԸ

Հա­յե­րէ­նը, թէեւ հա­յու­թեան ա­մե­նա­մեծ մա­սին խօ­սած լե­զուն է, բայց հա­յոց­մէ շա­տե­րը մոռ­ցած են զայն եւ տի­րող ազ­գե­րու ազ­դե­ցու­թեամբ՝ իւ­րա­ցու­ցած են օ­տար լե­զու­նե­րը։ Օ­տա­րա­խօս հա­յե­րը գլխա­ւո­րա­պէս կը գտնուին Հա­յաս­տա­նի եւ ա­նոր սահ­մա­նէն դուրս՝ զա­նա­զան օ­տար եր­կիր­նե­րու մէջ. սա­կայն բուն Հա­յաս­տա­նի ծայ­րա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ ալ կան տե­ղեր, ուր հա­յե­րէ­նը օ­տար լե­զու­նե­րուն տե­ղի տուած է։ Ընդ­հա­կա­ռա­կը ամ­բողջ գաղ­թա­կան հա­յերն ալ մոռ­ցած չեն հա­յե­րէ­նը, եւ շատ տե­ղեր, ինչ­պէս Նոր-Ջու­ղա, Աստ­րա­խան, Զմիւռ­նիա, Նի­կո­մի­դիա, Պո­լիս, Սու­չա­վա եւ այլն կը խօ­սին ա­ւե­լի մա­քուր հա­յե­րէն բար­բառ­նե­րը, քան թէ բուն Հա­յաս­տա­նի հա­յե­րէն ո­մանք։

Սա­կայն շեշ­տե­լու է այն հան­գա­ման­քը, որ ա­մէն տեղ ալ հա­յը (նոյն իսկ Հա­յաս­տա­նի մէջ), ե­թէ իր մայ­րե­նի լե­զուն կորսն­ցու­ցած չէ, առ նուազն եր­կու լե­զու գի­տէ, հա­յե­րէ­նի հետ թուր­քե­րէն կամ քրդե­րէն կամ պարս­կե­րէն կամ ռու­սե­րէն։ Ի­գա­կան սեռն է որ այս մա­սին կը կա­ղայ եւ առ­հա­սա­րակ ա­ւե­լի հա­ւա­տա­րիմ է իր մայ­րե­նի լե­զուին, քան ա­րա­կան սե­ռը։ Հա­յոց այս երկ­լե­զուու­թիւ­նը՝ որ յա­ռա­ջա­ցած է ի­րեն բնա­կա­կից եւ թուով գրե­թէ հա­ւա­սար օ­տար ժո­ղո­վուրդ­նե­րէն, մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցած է եւ ու­նի հա­յե­րէն լե­զուի վրայ։

Օ­տա­րա­խօս հա­յոց իւ­րա­ցու­ցած լե­զու­նե­րը հե­տե­ւեալ­ներն են.

Ա.- Թուր­քե­րէն՝ իր եր­կու մեծ բար­բառ­նե­րով, այն է՝ ա­րեւմ­տեան թուր­քե­րէն եւ օս­մա­նե­րէն եւ ա­րե­ւե­լեան թուր­քե­րէն կամ Ա­զէր­պայ­ճա­նի։ Այս լե­զուն տա­րա­ծուած է

1.- գրե­թէ ամ­բողջ Ա­րեւմ­տեան Փոքր-Ա­սիոյ մէջ՝ սկսեալ Քաս­թա­մու­նիի քո­վե­րէն մին­չեւ Զի­լէ, աս­կէ հա­րաւ մին­չեւ Կե­սա­րիա եւ Կե­սա­րիա­յէն հա­րաւ-ա­րե­ւելք՝ Սի­սի ու Այն­թա­պի վրա­յով մին­չեւ Եփ­րատ։ Այս սահ­մա­նագ­ծէն ա­րեւ­մուտք մին­չեւ Մար­մա­րա­յի, Ար­շի­պե­ղա­գո­սի եւ Մի­ջերկ­րա­կա­նի ծո­վե­զերք­նե­րը գտնուող բո­լոր հա­յե­րը թրքա­խօս են։

Բա­ցա­ռու­թիւն կը կազ­մեն միայն Պոլ­սոյ, Նի­կո­մի­դիոյ եւ Զմիւռ­նիոյ շրջա­նին հա­յե­րը, նոյն­պէս Էն­կիւ­րիի եւ Այ­տը­նի գիւ­ղե­րէն մէկ քա­նի հա­տը, ո­րոնք են՝ Սթա­նօզ, Նալ­լը­հան, Սիվ­րի­հի­սար, Էօ­տէ­միշ, Պուր­տուր։ Լսած եմ թէ Եոզ­ղա­տի գիւ­ղե­րէն մէկ քա­նին ալ հա­յա­խօս են, բայց ա­նոնց ա­նուն­նե­րը յայտ­նի չեն ինձ։

2.- Նիք­սար, Եւ­դո­կիոյ հիւ­սի­սա­յին ա­րե­ւե­լեան կող­մը, որ թրքա­խօս հա­յոց կղզեակ մը կը ներ­կա­յաց­նէ։

3.- Կիպ­րոս կղզին. ա­սոր հին գաղ­թա­կա­նու­թիւ­նը թրքա­խօս է, բայց նոր գաղ­թա­կա­նու­թիւ­նը հա­յա­խօս է։

4.- Թրքա­խօս հա­յոց. շրջան մ՚է նմա­նա­պէս Եւ­րո­պա­կան Թուր­քիա, Պուլ­ղա­րիա եւ Ա­րե­ւե­լեան Ռու­մէ­լի՝ սկսեալ Մար­մա­րա­յի միւս ե­րե­սէն։ Բա­ցա­ռու­թիւն կը կազ­մեն միայն Ռո­տոս­թօ եւ Մալ­կա­րա։ Միւս հա­յաբ­նակ քա­ղաք­նե­րը՝ ինչ­պէս Կէ­լի­պօ­լու, Սի­լիվ­րի, Չօր­լու, Է­րէյ­լի, Չա­թալ­ճա, Ադ­րիա­նու­պո­լիս, Տի­մի­թո­քա, Կիւ­միւլ­ճի­նա եւ Տէ­տէ-Ա­ղաճ թրքա­խօս են։ Պուլ­ղա­րիոյ եւ Ա­րե­ւե­լեան Ռու­մէ­լիի հին գաղ­թա­կա­նու­թիւ­նը ամ­բող­ջո­վին թրքա­խօս էր, բայց ա­ւե­լի վեր­ջի շրջան­նե­րուն հոն գաղ­թող հա­յե­րը պատ­ճառ ե­ղան վե­րա­կանգ­նե­լու մոռ­ցուած հա­յե­րէ­նը, ի հար­կէ միայն այն քա­ղաք­նե­րուն մէջ՝ ուր ա­նոնք տե­ղա­ւո­րուե­ցան մեծ բազ­մու­թեամբ, ինչ­պէս Ֆի­լիպ­պէ, Պուր­կաս, Վառ­նա, Թրնո­վա, Ռուս­ճուք, եւ այլն։

Միւս քա­ղաք­նե­րը՝ ինչ­պէս Սի­լիստ­րէ, Ռազկ­րատ, Շում­լա, Սլի­վէն, Այ­թօս, Քար­նա­պատ, Եամ­պօ­լի, Էս­կի-Զաղ­րա, Խաս­քով եւ այլն կը մնան թրքա­խօս։

5.- Ռու­մա­նիոյ հա­յաբ­նակ քա­ղաք­նե­րէն ա­նոնք որ նա­խա­պէս Պուլ­ղա­րիա­յէն գաղ­թեր են, ինչ­պէս Պա­պա­տաղ, Թուլ­չա, Սու­լի­նա։ Հոս ալ հա­յե­րը վե­րա­կեն­դա­նա­ցու­ցին հա­յե­րէ­նը, ինչ­պէս՝ Կա­լա­ցի, Իպ­րա­յի­լի եւ Քէօս­թէն­ճէի մէջ։

6.- Բե­սա­րա­բիա, նա­խա­պէս Ռու­մա­նիոյ պատ­կա­նե­լուն հա­մար թրքա­խօս է, ինչ­պէս՝ Իս­մա­յիլ, Բել­ցի, Բէն­դէր, Քիշ­նեւ, Աք­քիր­ման։ Նոյն­պէս բե­սա­րա­բիա­ցի հա­յոց գաղ­թա­վայ­րե­րը՝ ինչ­պէս Գի­րի­գո­րու­պո­լիս, Օ­դե­սա ու Քեր­սոն թրքա­խօս են։

7.- Տրա­պի­զո­նի ա­րե­ւե­լեան կող­մը գտնուած այն հա­յե­րը՝ որ թուր­քե­րու մէջ ցրուած են։

8.- Ա­խալ­քա­լա­քի ա­րեւմ­տեան կող­մի գիւ­ղե­րէն չոր­սը՝ ո­րոնք են Բաւ­րա, Խուլ­գու­մա, Կար­տի­կար եւ Տուրս, թրքա­խօս են։

9.- Օլ­թիի շրջա­նին մէջ Օլ­թիէն 45 վերստ (=ճա­նա­պար­հի չափ՝ 1067 մեթր) հե­ռու գտնուած Կալ­կոս գիւ­ղը՝ 25 տուն թրքա­խօս է։

10.- Ուր­միոյ լճին հա­րա­ւա­յին ա­փե­րը, յատ­կա­պէս Սա­վուշ­բու­լա­ղի եւ Միան­դա­բի կամ մէկ բա­ռով Պարս­կա­կան շրջա­նի մը սա­կա­ւա­թիւ հա­յու­թիւ­նը թրքա­խօս է։

Ինչ­պէս կը տես­նուի, թրքա­խօս հա­յու­թիւ­նը ստուար թիւ մը կը կազ­մէ. բայց բա­րե­բախ­տա­բար այս թի­ւը օ­րէ օր պակ­սե­լու վրայ է. ամ­բողջ Ա­նա­տօ­լուի գլխա­ւոր քա­ղաք­նե­րուն, ինչ­պէս Պրու­սա­յի, Կե­սա­րիա­յի, Եոզ­ղա­տի նոր սե­րուն­դը՝ շնոր­հիւ դպրոց­նե­րու եւ Պո­լիս պանդխ­տե­լու՝ ար­դէն հա­յա­խօս դար­ձած է։ Կիպ­րո­սի, Ա­րե­ւե­լեան Ռու­մէ­լիի եւ Պուլ­ղա­րիոյ հա­յու­թեան մեծ մա­սը հա­յա­խօս դար­ձաւ նոր գաղ­թա­կան­նե­րուն շնոր­հիւ։ Օս­մա­նեան Կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը՝ ներ­կա­յա­պէս մտադ­րու­թիւն չու­նի հա­յե­րէ­նը ջնջե­լու եւ թուր­քե­րէ­նը տի­րող լե­զու դարձ­նե­լու։ Բե­սա­րա­բիոյ մէջ թուր­քե­րէ­նի տեղ ռու­սե­րէնն է որ կը տա­րա­ծուի հի­մա. ար­դէն բո­լոր ժո­ղո­վուր­դը ռու­սե­րէն գի­տէ եւ թուր­քե­րէ­նը բո­լո­րո­վին վեր­նա­լու վտան­գին մէջ է կարճ ժա­մա­նա­կի մը մէջ։

Բ.- Վրա­ցե­րէն՝ այս լե­զուն կը խօ­սուի գրե­թէ բո­լոր վրա­հա­յոց մէջ. բա­ցա­ռու­թիւն կը կազ­մեն Թիֆ­լի­սը եւ Սեւ ծո­վի ե­զեր­քի քա­ղաք­նե­րը, ինչ­պէս՝ Բա­թում, Փօ­թի, Սո­խում եւ այլն։

Վրա­ցա­խօս են Սղնտխի, Թե­լա­ւի, Գո­րիի, Քու­թա­յի­սի եւ շրջա­կայ տե­ղե­րու հա­յե­րը։ Ա­խալ­քա­լա­քի գիւ­ղե­րէն՝ եր­կու­քը՝ Վար­գաւ եւ Խզա­բաւ­րա նոյն­պէս վրա­ցա­խօս են։ Վլա­դի­կաւ­կա­զի հա­յե­րը մե­ծաւ մա­սամբ Վրաս­տա­նէն գաղ­թած ըլ­լա­լով՝ նո՛յն­պէս վրա­ցա­խօս են։

Գ.- Պարս­կե­րէն՝ կը խօ­սուի շատ փոքր սահ­մա­նի մը մէջ, այն է Շա­մա­խիի մօտ Մադ­րա­սա, եւ Ղու­բա­յի մօտ Քիլ­վան եւ Խաչ­մաս գիւ­ղե­րուն մէջ։ Մա­կար Վրդ. Բար­խու­դա­րեանց եւ Մես­րոպ Եպս. Սմա­տեան ի­րենց տե­ղե­կագ­րու­թեանց մէջ այս գիւ­ղե­րուն լե­զուն կո­չած են «լահ­ճե­րէն» եւ «թա­թե­րէն» ա­նուն­նե­րով. բայց այս տե­սակ ա­նուն­նե­րով շփո­թե­լու պէտք չկայ, ո­րով­հե­տեւ յի­շեալ լե­զուն պարս­կե­րէ­նի շատ մա­քուր եւ դիւ­րա­հասկ­նա­լի բար­բառ մ՚է։

Դ.- Չեր­քէ­զե­րէն՝ կը խօ­սուի մի՛­միայն Ար­մա­ւի­րի մէջ՝ որ Քու­բա­նեան շրջա­նին մէջ հա­յաբ­նակ գիւղ մ՚է։ Ար­մա­ւի­րի հա­յե­րը գաղ­թե­ցին Չեր­քէ­զիս­տա­նէն եւ հիմ­նե­ցին այս գիւ­ղը 1830 թուին։

Ե.- Քրդե­րէն՝ հա­րա­ւա­յին հո­ղա­մա­սե­րուն մէջ շատ տա­րա­ծուած լե­զու մ՚է, բայց մայ­րե­նի լե­զու դար­ձած է փոքր սահ­մա­նի մը մէջ. այն է՝ Խի­զա­նի գիւ­ղե­րը, Բա­ղէ­շի կու­սա­կա­լու­թեան մէջ Խար­զան եւ Շիր­վան գա­ւա­ռակ­նե­րը, Տիգ­րա­նա­կեր­տի կու­սա­կա­լու­թեան մէջ Մու­ֆար­ղին կամ Սլի­վան, Պշէ­րիէ, Պոհ­տան գա­ւա­ռակ­նե­րը, Կի­լի­կիոյ մէջ Սամ­սատ (հին Սա­մու­սատ) ընդ ա­մէ­նը 100 գիւ­ղէ ա­ւե­լի։

Զ.- Ա­րա­բե­րէն՝ մայ­րե­նի լե­զու դար­ձած է Սիւ­րիոյ, Պա­ղես­տի­նի, Մի­ջա­գետ­քի, Ա­սո­րես­տա­նի հա­յոց մէջ։ Հա­լէ­պի, Դա­մաս­կո­սի, Պէյ­րու­թի, Մէր­տի­նի, Մու­սու­լի, Քէր­քիւ­քի եւ Հա­յաս­տա­նի մէջ ալ Սղեր­դի հա­յե­րը ա­րա­բա­խօս են։

Է.- Ռու­մա­նե­րէն՝ մայ­րե­նի լե­զու դար­ձած է ռու­մա­նա­հայ գաղ­թա­կա­նու­թեան մե­ծա­գոյն մա­սին մէջ եւ մաս մ՚ալ Պու­քո­վի­նա­յի հա­յու­թեան մէջ. միայն Ռու­մա­նիոյ ա­րե­ւե­լեան ծո­վե­զե­րեայ մա­սե­րը մին­չեւ Կա­լաց թրքա­խօս՝ կամ նոր հայ գաղ­թա­կան­նե­րու շնոր­հիւ հա­յա­խօս են։

Ը.- Լե­հե­րէն՝ տա­րա­ծուած է գրե­թէ բո­լոր լե­հա­հա­յոց մէջ, բա­ցի Գու­թե­րէն, որ հա­յա­խօս է։

Լե­հաս­տա­նի հա­յե­րը ար­դէն ազ­գո­վին կոր­սուած կրնան հա­մա­րուիլ։

Թ.- Հուն­գա­րե­րէն՝ իբ­րեւ մայ­րե­նի լե­զու կը խօ­սուի բո­վան­դակ Հուն­գա­րիոյ եւ Թրան­սիլ­վա­նիոյ մէջ ցրուած հա­յե­րու մէջ, բա­ցի Սա­մո­շույ­վար կամ Հա­յա­քա­ղաք եւ Կեռ­լա կամ Ե­ղի­սա­բե­թու­պո­լիս քա­ղաք­նե­րէն, ո­րոնք հա­յա­խօս են։

Ժ.- Անգ­լիե­րէն՝ կը խօ­սուի հնդկա­հայ գաղ­թա­կա­նու­թեան մէջ, մինչ­դեռ Անգ­լիոյ հա­յե­րը տա­կա­ւին նոր գա­ղութ մ՚ըլ­լա­լով՝ հա­յա­խօս են։

ՀՐԱ­ՉԵԱՅ Ա­ՃԱ­ՌԵԱՆ (1911)

Երբ կը խորհր­դա­ծենք հա­յա­խօս ըլ­լա­լու մա­սին, կամ ո՛չ, պէտք է ու­րեմն նկա­տի ու­նե­նանք պատ­մա­կան եւ ըն­կե­րա­յին ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը։ Եւ դար­ձեալ երբ կը կար­դանք Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեա­նի վե­րո­յի­շեալ աշ­խա­տա­սի­րու­թիւ­նը, պէտք է նկա­տի ու­նե­նանք թուա­կա­նը եւ ըստ այնմ ար­ժե­ւո­րենք վկա­յու­թիւն­նե­րը…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 23, 2015, Իս­թան­պուլ