ՇԱՀԵԿԱՆ ԲԱՆԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ

Մար­սէյ­լի մէջ, Պոլ­սա­հայ մշա­կու­թա­յին միու­թեան եւ «Սա­հակ-Մես­րոպ» մշա­կու­թա­յին կեդ­րո­նի հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ ան­ցեալ շա­բա­թա­վեր­ջին տե­ղի ու­նե­ցաւ յատ­կան­շա­կան ե­րե­կոյթ մը։ Մար­սէյ­լի Սրբոց Թարգ­ման­չաց մայր տա­ճա­րին յա­րա­կից հաստա­տուած «Սա­հակ-Մես­րոպ» մշա­կու­թա­յին կեդ­րո­նի եր­դի­քին տակ կազ­մակեր­պուած շա­հե­կան բա­նա­խօ­սու­թիւն մըն էր այս մէ­կը, ո­րու ա­տե­նա­խօսն էր ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի խմբագ­րա­կազ­մէն պատ­մա­բան Տքթ. Այ­լին Գօ­չու­նեան։ «Մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան մը վե­րար­ժե­ւո­րու­մը հա­րիւր տա­րի անց» խո­րագ­րեալ ե­րե­կոյ­թը ար­ժա­նա­ցաւ տեղ­ւոյն հայ­կա­կան շրջա­նակ­նե­րու մօ­տիկ ու­շադ­րու­թեան։ Ձեռնար­կի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րուն ա­նու­նով բաց­ման խօսք մը ար­տա­սա­նեց յայտ­նի խմբա­վար Խա­չիկ Եըլ­մա­զեան՝ ջեր­մօ­րէն ող­ջու­նե­լով ներ­կա­յու­թիւ­նը Այ­լին Գօ­չու­նեա­նի, որ այս առ­թիւ յատ­կա­պէս հրա­ւի­րուած էր Մար­սէյլ։

Այ­լին Գօ­չու­նեան օ­րուան նիւ­թը մեկ­նա­բա­նեց ման­րամասն հա­մայ­նա­պատ­կե­րի մը վրայ։ Ան ընդգծեց, որ թէեւ ձեռ­նար­կի ըն­թաց­քին մի միայն հայ մտա­ւո­րա­կաննե­րու մա­սին կը խօ­սի, սա­կայն իր փո­խան­ցած­նե­րը խոր­քին մէջ շատ ա­ւե­լի լայն հե­տա­զօ­տու­թեան մը տարրե­րը կը հան­դի­սա­նան՝ պատ­կե­րաց­նե­լու հա­մար, թէ Օս­մա­նեան բազ­մազգ կայս­րու­թե­նէն ներս ի­րա­ւունքն ու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ինչ­պէ՛ս կը խմո­րուէին, Եւ­րո­պա­յէն հա­սած ի­րա­ւուն­քի միտ­քը ինչ­պէ՛ս կը հա­մադ­րուէր կայս­րու­թեան տե­ղա­կան ի­րա­ւուն­քի մշա­կոյ­թին հետ, ի­րա­ւուն­քի հաս­կա­ցու­թիւ­նը բազ­մազգ կայս­րու­թեան մը մէջ ինչ­պի­սի՛ տար­բեր ըն­կա­լում­ներ կ՚ու­նե­նար ե­ւայլն։ Իր զե­կուց­ման մէջ Այ­լին Գօ­չու­նեան կեդ­րո­նա­ցաւ Գրի­գոր Զօհ­րա­պի, Զա­պէլ Ե­սա­յեա­նի, Ե­րու­խա­նի, Ռու­բէն Զար­դա­րեա­նի եւ Ե­րուանդ Օ­տեա­նի նման հայ տի­րա­կան մտա­ւո­րա­կան­նե­րու մտքի աշ­խար­հին վրայ։ Նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ ա­նոնք ու­նե­ցած էին վիթ­խա­րի ար­տադ­րու­թիւն մը՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան ի­րենց մտքի աշ­խար­հը մեկ­նա­բա­նեց՝ ա­նոնց մտա­ւո­րա­կան ժա­ռան­գու­թեան ա­ւե­լի քան դար մը ա­ռաջ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թին բե­րած աշ­խա­տակ­ցու­թեան սահ­մա­նու­մով։ Ակն­յայտ է, որ ա­տե­նա­խօ­սը ու­շադ­րու­թեամբ կա­տա­րած էր այդ ընտ­րու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ իր ընտ­րած մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն մէկ մա­սը նա­հա­տա­կուած էին 1915-ին, իսկ միւս մա­սը՝ ոչ։ Այ­լին Գօ­չու­նեան վե­րո­յի­շեալ մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն կող­մէ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի սիւ­նակ­նե­րուն մէջ կա­տա­րուած ար­տադ­րու­թիւ­նը մեկ­նա­կէտ ու­նե­նա­լու հան­գա­ման­քին զու­գա­հեռ՝ բա­նա­խօ­սու­թեան ըն­թաց­քին անդ­րա­դար­ձաւ նաեւ թեր­թիս հիմ­նա­դիր Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի 1908-1913 թուա­կան­նե­րու հրա­պա­րա­կա­խօ­սա­կան գոր­ծե­րու «Օ­րուան մտա­ծում­ներ» խո­րագ­րեալ ժո­ղո­վա­ծո­յին, որ եր­կու տա­րի ա­ռաջ լոյս տե­սած էր՝ մաս կազ­մե­լով հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թեան վե­րա­բե­րեալ աշ­խա­տանք­նե­րու շար­քին։ Այս հան­գա­ման­քը ան յատ­կա­պէս մատ­նաշ­նեց՝ ընդգ­ծե­լով, որ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը շա­րու­նա­կած է հրա­տա­րա­կուիլ 1915-էն վերջ եւ այ­սօր որ­պէս վե­րապ­րած օ­րա­թերթ կը ջա­նայ այդ շրջա­նին նա­հա­տա­կուած իր ան­ցեա­լի հե­ղի­նակ­նե­րու ժա­ռան­գու­թիւ­նը վե­րար­ժե­ւո­րել յար­գան­քով։

Այ­լին Գօ­չու­նեան ե­րե­կոյ­թի ըն­թաց­քին բա­ցատ­րեց, որ 19-րդ դա­րը Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան տե­սա­կէ­տէ բա­րե­փո­խում­նե­րու դա­րաշր­ջան մըն էր։ Կայս­րու­թեան բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, մահ­մե­տա­կան կամ ոչ, օ­րէն­քի առ­ջեւ հռչա­կուած էին հա­ւա­սար եւ այդ բո­լոր ի­րա­ւա­կան բա­րե­փո­խում­նե­րը բիւ­րե­ղա­ցած էին 1876 թը-ւա­կա­նին հռչա­կուած Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նով։ Այդ ա­ռա­ջին Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը առ­կա­խուած էր Ապ­տիւլ­հա­մի­տի կող­մէ եւ ե­րե­սուն տա­րուան բռնաճն­շում­նե­րու ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծէ մը վերջ կա­րե­լի ե­ղած էր միայն 1908 թուա­կա­նին վե­րահռ­չա­կել Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը։ Այ­լին Գօ­չու­նեան ներ­կա­նե­րու նկա­տառ­ման յանձ­նեց սահ­մա­նադ­րա­կան եր­կու շրջան­նե­րու տար­բե­րու­թիւն­ներն ու նմա­նու­թիւն­նե­րը։ Իր խօս­քե­րով, ա­ռա­ջին Սահ­մա­նադ­րու­թեան շրջա­նին օս­մա­նա­հա­յու­թեան մօտ շատ ա­ւե­լի լա­ւա­տես մթնո­լորտ մը ստեղ­ծուած էր, սա­կայն երկ­րորդ Սահ­մա­նադ­րու­թեան շրջա­նին հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն մօտ գե­րակ­շիռ էր յու­սա­հա­տու­թիւնն ու յո­ռե­տե­սու­թիւ­նը։ Ար­դա­րեւ, թէեւ Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը հռչա­կ-ւած էր, սա­կայն կ՚ապ­րուէին բազ­մա­թիւ դէպ­քեր, ո­րոնք խո­տոր կը հա­մե­մա­տէին այդ Սահ­մա­նադ­րու­թեան ո­գիին ու տար­րին հետ։ Որ­պէս երկ­րորդ Սահ­մա­նադ­րու­թեան շրջա­նի ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան նշեց, թէ այդ ժա­մա­նակ ի­գա­կան սե­ռը ա­ւե­լի ներգ­րա­ւուած էր քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մէջ, ա­ռա­ջին շրջա­նին բաղ­դատ­մամբ։ Կա­նայք բա­րե­սի­րա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն­նե­րու սահ­մա­նը հա­տե­լով սկսած էին զբա­ղիլ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ եւ այս ե­րե­ւոյ­թի ա­մե­նա­վառ կեր­պա­րը հան­դի­սա­ցած էր Զա­պէլ Ե­սա­յեան։

Բաց աս­տի, որ­պէս եր­կու սահ­մա­նադ­րա­կան շրջան­նե­րու հա­սա­րա­կաց հան­գա­մանք՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան նշեց, թէ հա­յե­րէ­նի յա­տուկ, ա­նոր բնո­րոշ ի­րա­ւա­կան լե­զու մը զար­գա­ցած էր այդ հանգ­րուան­նե­րուն։ Ան որ­պէս օրի­նակ մէջ­բե­րեց «սահ­մա­նադ­րու­թիւն», «ի­րա­ւազր­կու­թիւն», «ի­րա­ւա­հա­ւա­սա­րու­թիւն» եւ նման զա­նա­զան բա­ռե­րը կամ եզ­րե­րը։ Ան շեշ­տեց, որ այլ լե­զու­նե­րու մէջ այս բո­լո­րը չու­նին ի­րենց հո­մա­նիշ­նե­րը եւ այդ ե­րե­ւոյթ­նե­րը չեն բա­ցատ­րուիր միայն մէկ բա­ռով։ Իսկ հա­յե­րէ­նի պա­րա­գա­յին այդ բարդ բա­ռե­րուն ար­տադ­րուած ըլ­լա­լը կը բիւ­րե­ղաց­նէ այն ի­րադ­րու­թիւ­նը, ո­րու պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ բազ­մա­թիւ ի­րա­ւունք­նե­րէ զրկուած կ՚ապ­րէր ժո­ղո­վուր­դը։

Այ­լին Գօ­չու­նեան միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ընդգ­ծեց, թէ Օս­մա­նեան կայս­րու­թե­նէն ներս հա­յե­րը որ­պէս զու­գա­հեռ կամ զի­րար ամ­բող­ջաց­նող գոր­ծըն­թաց­ներ կ՚ըն­կա­լէին՝ կայս­րու­թեան Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը եւ ի­րենց հա­մայն­քա­յին՝ Ազ­գա­յին Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը։ Օս­մա­նա­հա­յե­րը այդ եր­կու­քին մի­ջեւ հա­կա­սու­թիւն չէին նկա­տեր ու կը հա­ւա­տա­յին, թէ երբ կայս­րու­թիւ­նը սահ­մա­նադ­րու­թեան տէր դառ­նար, ա­պա ի­րենց հա­մայն­քա­յին դաշտն ալ պի­տի դառ­նար ա­ւե­լի ա­զատ ու պի­տի զար­գա­նար։ Օս­մա­նա­հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րը իւ­րա­ցու­ցած էին Ա­րեւ­մուտ­քի քա­ղա­քակր­թու­թեան բա­նա­ձե­ւում­նե­րը եւ յաչս ի­րենց սահ­մա­նադ­րու­թեան մը տէր ըլ­լա­լը հա­մա­զօր էր քա­ղա­քակր­թու­թեան։

Բա­նա­խօ­սու­թեան տե­ւո­ղու­թեան Այ­լին Գօ­չու­նեան ման­րա­մաս­նեց Զա­պէլ Ե­սա­յեա­նի, Գրի­գոր Զօհ­րա­պի, Ե­րուանդ Սրմա­քէշ­խան­լեա­նի, Ռու­բէն Զար­դա­րեա­նի եւ Ե­րուանդ Օ­տեա­նի մօ­տե­ցում­նե­րը այդ շրջա­նի օ­րա­կար­գին շուրջ՝ միշտ մէջ­բե­րե­լով ա­նոնց կող­մէ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի մէջ գրուած­նե­րը։

Ե­լոյ­թի ա­ւար­տին ան պա­տաս­խա­նեց նաեւ ներ­կա­նե­րու հար­ցում­նե­րուն։ Նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ ե­րե­կոյ­թի մաս­նա­կից­նե­րու շար­քին կը գտնուէր նաեւ ֆրան­սա­հայ հե­ղի­նա­կա­ւոր մտա­ւո­րա­կան­նե­րէն Փրոֆ. Ռո­պէր Տէր-Մեր­կե­րեան՝ ձեռ­նար­կի այս հանգ­րուանն ալ ան­ցաւ ա­ռանձ­նա­պէս ճոխ։ Ար­դա­րեւ, օ­րուան բա­նա­խօ­սի ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րուն լոյ­սին տակ Ռո­պէր Տէր-Մեր­կե­րեան հան­դէս ե­կաւ յա­ւե­լեալ խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րով եւ իր կող­մէ կա­տա­րուած հար­ցադ­րում­նե­րը, ա­նոնց կա­պակ­ցու­թեամբ Այ­լին Գօ­չու­նեա­նի փո­խան­ցած պա­տաս­խան­նե­րը՝ ա­ռիթ հան­դի­սա­ցան, որ­պէս­զի ա­ռա­ւել կա­տա­րեալ պատ­կե­րա­ցում մը ստեղ­ծուի ունկն­դիր­նե­րու մտքին մէջ։

Ձեռ­նար­կի ա­ւար­տին սար­քուե­ցաւ ըն­դու­նե­լու­թիւն մը, ո­րու ըն­թաց­քին ներ­կա­նե­րը ջեր­մօ­րէն ու գնա­հա­տան­քով շրջա­պա­տե­ցին Այ­լին Գօ­չու­նեա­նը, ո­րու հետ զրոյցը շա­րու­նա­կուե­ցաւ ան­մի­ջա­կան մթնո­լոր­տի մը մէջ։

​