ԿԻՐՔԵՐՈՒ ԱԶԴԵՑՈՒԹԻՒՆԸ

Յայտ­նի ի­րո­ղու­թիւն մըն է, թէ՝ կիր­քե­րը ազ­դե­ցու­թիւն կը գոր­ծեն մար­դուս ա­ռող­ջու­թեան վրայ։ Երբ կ՚ըն­դու­նինք կիր­քե­րու ազ­դե­ցու­թիւ­նը ա­ռող­ջու­թեան վրայ, ա­պա ու­րեմն ի՞նչ է «կիրք»ը։ Ա­մե­նա­պարզ բա­ցատ­րու­թեամբ՝ կիր­քը հո­գիին զօ­րեղ շար­ժո­ղու­թիւնն է։ Եւ երբ ո­րե­ւէ տպա­ւո­րու­թիւն, մար­դուս մէջ սաս­տիկ կեր­պով կ՚արթնց­նէ հա­մա­պա­տաս­խան զգաց­մունք­ներ՝ ո­րոնք մտքի ըն­թաց­քը յան­կար­ծա­կի կեր­պով կը փո­խեն, այդ ժա­մա­նակ նկա­տե­լի կ՚ըլ­լայ՝ «հո­գե­կան յու­զում», այ­սինքն՝ կի՛րք. (Կիրք=emotion, affect)։

Զ­գա­ցում մը, եւ կամ զգա­յու­թիւն մը շատ զօ­րա­նա­լով մար­դուս գի­տակ­ցու­թեան (=conscience) մէջ տի­րա­պե­տե­լու կը սկսի մի­միայն մի քա­նի գա­ղա­փար­նե­րու նեղ շրջան, իսկ միւս­նե­րը բո­լո­րո­վին կ՚ան­հե­տա­նան միտ­քէն՝ կ՚ը­սուի, թէ՝ մարդ կիր­քի ազ­դե­ցու­թեան տա՛կ է։

Զոր օ­րի­նակ, սաս­տիկ բար­կա­ցած մար­դուն գլխուն մէջ կայ միայն մէկ բան, որ իր բար­կու­թեան ա­ռար­կա­յին վնաս մը հասց­նէ խօս­քով կամ ֆի­զի­քա­կան հա­րուա­ծով։ Կեան­քի ընդ­հա­նուր փոր­ձա­ռու­թիւ­նը ցոյց կու տայ, թէ՝ աշ­խար­հա­սէր եւ ինք­նա­կեդ­րոն մար­դիկ ա­ւե­լի շատ կը տա­րուին ի­րենց կիր­քե­րէն, ը­սենք՝ գե­րին կը դառ­նան ի­րենց կիր­քին իբր թէ ան­կախ, ա­զատ ար­դա­րա­սէր­նե՜ր ըլ­լա­յին։ Զի­րենք կը վա­րէ ի­րենց կիր­քը եւ ո՛չ թէ բա­նա­կա­նու­թիւ­նը եւ միտ­քը՝ գի­տակ­ցու­թիւ­նը։

Ու­րիշ օ­րի­նակ մը՝ վախ­ցած մարդ մը կը կորսնց­նէ իր մտա­ծե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը բո­լո­րո­վին եւ «կը մտա­ծէ» միայն մէկ բա­նի մա­սին, ե­թէ «մտա­ծում» կա­րե­լի է կո­չել այդ ան­գի­տա­կից ա­րար­քը։ Ու­րեմն տես­նենք կիր­քե­րու տե­սակ­նե­րը մարդ­կա­յին կեան­քի մէջ։

Կիր­քե­րը ընդ­հան­րա­պէս եր­կու ընդ­դի­մա­դիր ձե­ւով կ՚ար­տա­յայ­տուին. կա՛մ հա­ճո­յա­կան՝ ու­րա­խա­կան, եւ կամ տհաճ՝ ան­բա­ւա­կան զգա­ցում­նե­րով, կա՛մ սաս­տիկ ձգտու­մով, զոր օ­րի­նակ՝ սէր, բաղ­ձանք, ե­ւայլն, կա՛մ սաս­տիկ տխրու­թիւ­նով եւ խոր­շու­մով, օ­րի­նա­կի հա­մար՝ բար­կու­թիւն, ա­տե­լու­թիւն, եր­կիւղ, ե­ւայլն։ Այս ընդ­հա­նուր բա­ժա­նու­մը կա­րե­լի է մաս­նա­ւո­րել երկ­րոր­դա­պէս՝

1.- Ստո­րին՝ բնազ­դա­կան, մեր սկզբնա­կան կեն­դա­նա­կան «Ես»ին վե­րա­բե­րեալ կիր­քե­րու.

ա.- ու­րա­խու­թիւն, անձ­նա­սի­րու­թիւն, մեր սե­ռի պաշտ­պա­նու­թեան վե­րա­բե­րեալ կիր­քեր,

բ.- բար­կու­թիւն, ցա­սում, վախ, ե­ւայլն։

2.- Բարձր՝ կամ մտա­ւոր զար­գա­ցու­մով յա­ռա­ջա­ցած մեր մարդ­կա­յին «Ես»ին վե­րա­բե­րեալ կիր­քեր.

ա.- ի­տէա­լա­կան սէ­րը, ըն­տա­նե­կան կիր­քե­րը, հայ­րե­նա­սի­րու­թեան չա­փա­զանց ու ծայ­րա­յեղ կիր­քե­րը,

բ.- բար­կու­թիւն ա­նի­րա­ւու­թեան դէմ, ո­խա­կա­լու­թիւն, վրէժխնդ­րու­թիւն ա­նի­րա­ւու­թեան դէմ, ե­ւայլն։

Ու­րիշ մէկ տե­սա­կէ­տէն նա­յե­լով՝ կիր­քե­րը կա­րե­լի է դա­սա­ւո­րել հե­տե­ւեալ կեր­պով։ Այս բա­ժա­նու­մը կը պատ­կա­նի Գանթ-ի, որ իր զա­նա­զան հո­գե­բա­նա­կան գրուածք­նե­րուն մէջ ար­տա­յայ­տուած է։

Ա.- Կիր­քեր՝ որ չա­փա­զանց կը գրգռեն ու կ՚արթնց­նեն մարդ­կա­յին կազ­մուած­քի զօ­րու­թիւն­նե­րը։

Բ.- Կիր­քեր՝ որ ընդ­հա­կա­ռա­կը այդ ա­ռա­ջին դա­սա­ւոր­ման, ընկ­ճող եւ թու­լաց­նող ազ­դե­ցու­թիւն ու­նին։

Այս դա­սա­ւոր­ման հա­մա­ձայն՝

Ու­րա­խու­թեան եւ ցնծու­թեան կիր­քեր, ինք­նա­հա­ւա­նու­թեան ու ինք­նա­սի­րու­թեան կիր­քեր, հիա­ցում, բար­կու­թեան եւ քա­ջու­թեան կիր­քեր, ո­գե­ւո­րու­թիւն, նա­խանձ, խէթ, ո­խա­կա­լու­թեան եւ վրէժխնդ­րու­թեան կիր­քեր կը պատ­կա­նին (Ա.) խում­բին։

Իսկ յան­կար­ծա­կի տխրու­թեան, տրտմու­թեան, դժգո­հու­թեան կիր­քեր, ա­մօթ­խա­ծու­թիւն եւ չա­փա­զանց հա­մես­տու­թիւն, շուա­րում, փոք­րո­գու­թեան եւ երկ­չո­տու­թեան կիր­քեր, վախ ու սար­սափ, յու­սա­բե­կու­թեան, յու­սալ­քու­թեան եւ ա­պա­շա­ւու­թեան կիր­քեր կը պատ­կա­նին (Բ.) խում­բին այս դա­սա­ւոր­ման մէջ։

Եւ այս բո­լոր կիր­քե­րը կա­րե­ւոր եւ զգա­լի ազ­դե­ցու­թիւն ու­նին մարդ­կա­յին զա­նա­զան գոր­ծա­րան­նե­րու եւ ընդ­հան­րա­պէս ա­ռող­ջու­թեան վրայ։

Կիր­քե­րը, նախ եւ ա­ռաջ, սրտի ու ե­րակ­նե­րու՝ ա­րեան շրջա­նի վրայ ազ­դե­ցու­թիւն կը գոր­ծեն։

Ժո­ղո­վուր­դի դա­րա­ւոր դի­տո­ղու­թեան հե­տե­ւանք՝ հա­ւաս­տում­նե­րը եւ գիտ­նա­կան­նե­րու մաս­նա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թեան ար­դիւնք՝ նկա­տած հաս­տատ դի­պուած­ներ ցոյց կու տան, թէ ո՛ր­քան կ՚ազ­դեն կիր­քե­րը մարդ­կա­յին կազ­մու­թեան եւ ա­ռող­ջու­թեան վրայ։

Գիտ­նա­կան­նե­րու կա­տա­րած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ ցոյց կու տան այս ի­րո­ղու­թիւ­նը եւ շատ ա­ւե­լի դիւ­րըմբռ­նե­լի կ՚ը­նեն զայն։ Ու­րեմն գի­տա­կան ցու­ցում­նե­րու լոյ­սին տակ տես­նենք, թէ զա­նա­զան կիր­քեր ինչ­պէ՛ս կ՚ազ­դեն մարդ­կա­յին ամ­բողջ կազ­մու­թեան վրայ։

Կեան­քի մէջ ա­մե­նէն շատ պա­տա­հած կիր­քե­րը՝ ու­րա­խու­թեան եւ տրտմու­թեան կի՛րքն է ան­տա­րա­կոյս։ Մար­դիկ ա­մէն օր կ՚ապ­րին ու­րա­խու­թիւն­ներ եւ տրտմու­թիւն­ներ եւ ան­շուշտ ա­նոնք կ՚ազ­դեն ա­նոնց բնա­խօ­սա­կան կազ­մու­թեան վրայ, ինչ­պէս նաեւ հո­գե­վի­ճակ­նե­րու վրայ, տրա­մադ­րու­թեան փո­փո­խու­թիւն­ներ ստեղ­ծե­լով։

Ժո­ղո­վուր­դի մէջ սո­վո­րա­կան ոճ է՝ «Ու­րա­խու­թե­նէս սիրտս կը թռթռայ»։ Սր­տի շար­ժու­մը նման­ցուած է՝ բռնուած թռչնի­կի շար­ժում­նե­րուն։ Նոյն­պէս յա­ճախ լսուած է. «վա­խէս սիրտս թռաւ», այ­սինքն՝ սրտի յան­կար­ծա­կի մէկ մեծ զար­կը եւ յե­տոյ սո­վո­րա­կա­նէն ա­ւե­լի կանգ առ­նե­լը։

«Բաղ­ձանք­նե­րէս սիրտս դող­դո­ղալ սկսաւ»՝ շատ լսուած խօսք մըն է, ինչ­պէս՝ «տխրու­թե­նէս սիրտս ճմլուած է», եւ շատ մը այս­պի­սի մօ­տա­ւո­րա­պէս դիւ­րըմբռ­նե­լի բնա­խօ­սա­կան նկա­տո­ղու­թիւն­ներ ցոյց կու տան կիր­քե­րու ազ­դե­ցու­թիւ­նը մարդ­կա­յին ներ­քին կազ­մու­թեան վրայ։ Այս ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րը կը հաս­նին նոյ­նիսկ ու­ղե­ղը եւ ամ­բողջ կազ­մուած­քը վտան­գի են­թար­կե­լու աս­տի­ճա­նին՝ ո­րոնց հա­մար ժո­ղո­վուր­դի գի­տակ­ցա­կան ի­մա­ցա­կա­նու­թեան մէջ բա­ւա­կան ա­պա­ցոյց­ներ կա­րե­լի է գտնել։

Զոր օ­րի­նակ՝ ի՛նչ կը նշա­նա­կէ ժո­ղովր­դա­կան սա խօս­քը՝ մէ­կու մը կամ միւ­սի մը ու­րա­խու­թեան աս­տի­ճա­նը նկա­րագ­րե­լու հա­մար. «Քիչ մնաց որ ան ու­րա­խու­թե­նէն պի­տի խեն­թե­նար»։ Մի­թէ այս խօս­քը լիա­կա­տար ա­պա­ցոյց չէ՞ այն ի­րո­ղու­թեան թէ՝ ժո­ղո­վուր­դի մէջ հի­նէն ի վեր կան դէպ­քեր պա­տա­հած երբ չա­փա­զանց ու­րա­խու­թե­նէ մարդ կը խե­լա­գա­րի…։

Կեան­քի փոր­ձա­ռու­թեամբ տես­նուած է, որ եր­կար տա­րի­ներ վերջ երբ յան­կարծ վե­րա­դառ­նայ ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րէն մին՝ այդ անս­պա­սե­լի ու­րա­խու­թիւ­նը յան­կար­ծա­կի մա­հուան իսկ պատ­ճառ կ՚ըլ­լայ ըն­տա­նի­քի միւս ան­դամ­նե­րէն մէ­կուն։ Ուս­տի անս­պա­սե­լի եւ մեծ ու­րա­խու­թիւն­ներ զգու­շու­թեամբ պէտք է դի­մա­ւո­րուի՝ ո­րոնք յան­կար­ծա­կի մա­հուան պատ­ճառ կրնան դառ­նալ։ Եւ այս իսկ պատ­ճա­ռաւ մա­հուան բօթն ալ պէտք է մեծ զգու­շու­թեամբ հա­ղոր­դել, քա­նի որ յայտ­նի են դէպ­քեր նոյ­նիսկ մեր ի­ւա­քան­չիւ­րին կեան­քին մէջ, երբ անսպա­սե­լի մա­հուան բօթ մը, մեր­ձա­ւոր­նե­րէն եր­կար ժա­մա­նակ թաք­ցուած է՝ որ­պէս­զի ա­նոնք սա­կաւ առ սա­կաւ նա­խա­պատ­րաս­տուին եւ փոքր առ փոքր ինքն ի­րենց հասկ­նան ի­րո­ղու­թիւ­նը։

Ար­դա­րեւ գի­տու­թիւնն ալ ժո­ղովր­դա­կան նման փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րը եւ ապ­րում­նե­րը բո­լո­րո­վին չ՚ան­տե­սեր, մա­նա­ւանդ որ ա­նոնք դա­րե­րու ըն­թաց­քին ընդ­հան­րա­ցած են ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։ Գի­տու­թիւ­նը հո­գե­ճա­նա­չու­թեան մէջ կը հաս­տա­տէ զա­նոնք…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Դեկ­տեմ­բեր 1, 2015, Իս­թան­պուլ