Նիկողոս Սարաֆեան. Արդի Ժամանակներու Եւ Սփիւռքցի Հայուն Խոհուն Ու Գեղագէտ Երգիչը

Հայ ժո­ղո­վուր­դի մե­ծար­ժէք տա­ղանդ­նե­րէն Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան (1902-1972) 43 տա­րի ա­ռաջ հե­ռա­ցաւ այս կեան­քէն՝ հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն ա­ւանդ ու ժա­ռանգ կտա­կե­լով գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան խո­րա­խոր­հուրդ եւ գե­ղեց­կա­գոյն աշ­խարհ մը:

Աշ­խար­հին, կեան­քին եւ մարդ էա­կին խո­րա­սոյզ փի­լի­սո­փա­յու­թեամբ, այ­լեւ անս­պառ բա­րու­թեան եւ ազ­նուու­թեան զե­ղուն յոյ­զե­րով նա­յող ու պաշ­տող բա­նաս­տեղծն է Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան: Ար­դի ժա­մա­նակ­նե­րու եւ սփիւռք­ցի հա­յուն տա­րերքն ու նե­րաշ­խար­հը ի­մաս­տա­սի­րող, քննա­դա­տա­բար ու ճշմար­տու­թեան պաշ­տա­մուն­քով վեր­ծա­նող, այ­լեւ ո­գե­ղէն ու­ժով ջեր­մաց­նե­լու եւ մաք­րե­լու յոյ­զե­րուն անձ­նա­տուր եր­գիչն է Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան:

Ինչ­պէս որ Սուրբ Զա­տի­կին նուի­ր-ւած իր հռչա­կա­ւոր գրու­թեան մէջ դի­տել կու տայ, Սա­րա­ֆեան ամ­բողջ գրա­կա­նու­թիւն մը ստեղ­ծա­գոր­ծեց ինք­նա­հա­ւա­տար­մու­թեամբ, ան­խոնջ պատ­գա­մե­լով, որ՝

«Կը սպա­սենք բա­նի մը:

«Կը հաս­նինք քիչ-քիչ ի­մա­ցա­կա­նու­թե­նէն վեր ճշմար­տու­թեան մը: Կա­րե­լի չէ, ար­դա­րեւ, ա­ւե­լի մեծ ուժ մը գտնել, քան՝ գու­թը ա­նոր, որ կա­րեկ­ցու­թեամբ նա­յե­ցաւ իր խա­չին շուրջ դար­ձող զրա­հա­կիր ու յաղ­թի­րան ձիա­ւոր­նե­րուն, ի­րենք զի­րենք ի­մաս­տուն ու քաջ կար­ծող քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րուն եւ դա­տա­ւոր­նե­րուն, որ քար մը կը կրէին միայն սրտի տեղ: Քար մը, որ սա­կայն շու­տով կը փշրի:

«Կա­րե­լի չէ ա­ւե­լի զօ­րա­ւոր բան մը գտնել մար­դուն մէջ, քան՝ ազ­նուա­կան այդ ե­սա­սի­րու­թիւ­նը, որ կը մեր­ժէ գռե­հիկ անձ­նա­մո­լու­թիւնն ու ա­նար­դա­րու­թիւ­նը, նա­խանձն ու մա­խան­քը, բռնա­կա­լու­թիւնն ու դա­տո­ղու­թիւ­նը, մե­ծամ­տու­թիւնն ու վայ­րա­գու­թիւ­նը:

«Հա­յը ու­նի այս բո­լո­րը զգա­լու կա­րող սիր­տը, թէեւ այդ սիր­տը խոնջ է դա­րե­րով քա­րե­րուն զար­նուե­լով, թախ­ծոտ է եւ թա­փա­ռա­կան: Կը սպա­սէ այս բո­լո­րին: Գի­տենք, թէ չենք կրնար այ­լեւս բա­րու­թեամբ պա­տաս­խա­նել չա­րու­թեանց: Բայց այս բո­լո­րը մեր ե­րի­կա­մունք­նե­րը այ­րող կա­րօտ­ներն են:

«Գի­տենք, թէ կ՚անց­նին բո­լոր գե­ղե­ցիկ խօս­քե­րը: Բայց կը սի­րենք բո­լոր գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րը»:

Հայ գրո­ղի, մտա­ւո­րա­կա­նի եւ ի­մաս­տա­սէ­րի ինք­նա­տիպ հա­մադ­րում մը կը մարմ­նա­ւո­րէ Սա­րա­ֆեան, ո­րուն ստեղ­ծած մե­ծար­ժէք գրա­կա­նու­թիւ­նը որ­քան հա­րուստ ե­ղաւ խո­հա­կա­նու­թեամբ ու ի­րաւ ճշմար­տու­թեանց գե­ղե­ցիկ բխու­մով, նոյն­քան բա­բա­խուն ե­ղաւ զու­լալ ջու­րի պէս հո­սող ու ծա­րա­ւի հո­գի­նե­րուն պա­պա­կը յա­գեց­նող իր յու­զա­կա­նու­թեամբ:

Յա­ճախ մատ­նան­շուած է, որ Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան ի­րա­ւամբ կը հան­դի­սա­նայ սփիւռ­քա­հայ կեր­պա­րի առ­ջի­նեկ եւ ի­րաւ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն մէ­կը: Կ՚ար­ժէ նաեւ ա­ւելց­նել, որ Սա­րա­ֆեան ե­ղաւ եւ­րո­պա­ցի հա­յու ու­շագ­րաւ բնորդ մը, որ հա­յու իր ար­մատ­նե­րը եր­կա­րեց ու ամ­րապն­դեց եւ­րո­պա­կան քա­ղա­քակրթու­թեան հո­ղին մէջ՝ մշա­կու­թա­յին զար­գաց­ման եւ ինք­նադր­սե­ւոր­ման իւ­րա­յա­տուկ հա­մադրում մը մարմ­նա­ւո­րե­լով:

Պա­տա­նի տա­րի­քին ար­հա­ւիր­քը տե­սած, յե­տե­ղեռ­նեան Պոլ­սոյ մէջ հա­յու իր ազ­գա­յին կազ­մա­ւո­րու­մը ստա­ցած ու ե­րի­տա­սար­դու­թեան Փա­րիզ յայտ­նուած սե­րուն­դին ա­մե­նէն խո­հուն եւ գե­ղա­գէտ ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը հան­դի­սա­ցաւ Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան:

Ե­թէ «Փա­րի­զի տղա­քը»՝ Վազ­գէն Շու­շա­նեան, Շա­հան Շահ­նուր, Բիւ­զանդ Թո­փա­լեան, Շա­ւարշ Նար­դու­նի, Զա­րեհ Որ­բու­նի, Նշան Պէ­շիկ­թաշ­լեան եւ ըն­կեր­ներ, ի­րա­ւամբ հիմ­նա­դի­րը հան­դի­սա­ցան սփիւռ­քա­հայ գրա­կա­նու­թեան, ա­նոնց փա­ղան­գին մէջ ո­րո­շա­պէս Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեա­նի վի­ճա­կուե­ցաւ «Նոր ժա­մա­նակ­ներ»ու խո­րա­թա­փանց եր­գի­չը դառ­նա­լու ար­ժա­նա­ւոր յա­ռա­ջա­պա­հի դիր­քը:

Ինչ­պէս որ ա­ռի­թով մը Սա­րա­ֆեան խոս­տո­վա­նած է՝ «Լա­ւա­գոյն բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը այն է ին­ծի հա­մար, որ ար­տա­յայ­տու­թիւնն է ներ­քին մարդ­կա­յին ող­բեր­գա­կան լի­նե­լու­թեան մը՝ յա­ւի­տե­նա­կան մար­դուն մէջ»: Այդ զգայ­նու­թեամբ եւ խո­հա­կա­նու­թեամբ՝ բա­նաս­տեղծ ու ար­ձա­կա­գիր Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեա­նը ապ­րե­ցաւ իր ժա­մա­նա­կաշըր-ջա­նը, խո­րա­սու­զուե­ցաւ ու պե­ղեց մարդ­կա­յին կե­ցու­թեան նոր ժա­մա­նակ­նե­րու ըն­դեր­քին զար­գա­ցող խմո­րում­նե­րը եւ, գե­ղեց­կա­գոյն հա­յե­րէ­նի ճար­տա­րու­թեամբ մեր սե­րունդ­նե­րուն կտա­կեց բարձ­րա­րուեստ գրա­կա­նու­թիւն:

Սա­րա­ֆեան հե­ռու մնաց Շահ­նու­րի յու­զա­կան պոռթ­կում­նե­րու հե­ղե­ղէն, կամ՝ Շու­շա­նեա­նի մար­տու­նակ ու կրքոտ զե­ղում­նե­րէն: Ստեղ­ծեց խո­հա­կան գրա­կա­նու­թիւն մը, որ ըն­թեր­ցո­ղին առ­ջեւ բա­ցաւ սփիւռք­ցի հա­յուն ու­րոյն նե­րաշ­խար­հը՝ ա­նոր իւ­րա­յա­տուկ յոյ­զե­րուն եւ խո­հե­րուն գե­ղա­րուես­տա­կան վեր­ծա­նու­մո­վը յա­գե­ցած:

Այդ պատ­ճա­ռով ալ շատ ըն­թեր­ցող չու­նե­ցաւ թե­րեւս, բայց ան­վի­ճե­լիօ­րէն կեան­քի կո­չեց իր տե­սա­կի սփիւռ­քա­հայ ըն­թեր­ցո­ղը, որ Սա­րա­ֆեա­նի պրիս­մա­կով հա­ղոր­դուե­ցաւ նոր ժա­մա­նակ­նե­րու շուն­չով եւ սփիւռ­քա­հայ կե­ցու­թեան խոր­հուր­դով:

1939-ին լոյս տե­սած «Հայ գրա­գէտ­նե­րու բա­րե­կամ­ներ մա­տե­նա­շար»ի 11-րդ հա­տո­րին կեն­սագ­րա­կան հա­կիրճ տե­ղե­կան­քով՝ «Լճե­ցի ծնող­քի մը վեր­ջին զա­ւա­կը՝ Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան ծնած է 14 ապ­րիլ 1902-ին, նա­ւու մը մէջ, Պո­լիս-Վառ­նա գծին վրայ: Նա­խակր­թու­թիւ­նը կը ստա­նայ նախ Վառ­նա­յի Ճիէր­ճեան, յե­տոյ Ազ­գա­յին վար­ժա­րա­նին մէջ, շու­տով կ՚անց­նի Ֆրեր­նե­րու վար­ժա­րա­նը: Ընդ­հա­նուր պա­տե­րազ­մին մեծ եղ­բօր հետ կը մեկ­նի Ռու­մա­նիա, այ­նու­հե­տեւ կը սկսի թա­փա­ռա­կան կեանքի մը: Պուք­րէ­շէն Կա­լաց, յե­տոյ՝ Օ­տե­սա, Ռոս­տով, Նո­վո­րո­սիսկ, երբ կը պայ­թի ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը: Քա­լե­լով կը կտրէ Ռու­մա­նիան: Ծնող­քը կը գտնէ Վառ­նա­յի մէջ, բայց շու­տով կ՚անց­նի Պո­լիս, կը մտնէ Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նը, զոր կ՚ա­ւար­տէ 1922-ին եւ դար­ձեալ կ՚անց­նի Պուլ­կա­րիա, յե­տոյ՝ Ռու­մա­նիա: 1923-ին՝ Փա­րիզ:

«Գրած է ար­ձակ եւ ո­տա­նա­ւոր: Աշ­խա­տակ­ցած՝ «Հայ­րե­նիք», «Մենք», «Զուարթ­նոց», «Ա­նա­հիտ» պար­բե­րա­թեր­թե­րուն:

«Իր ա­ռա­ջին գործն է բա­նաս­տեղ­ծու­թեան հա­տոր մը՝ «Անջր­պե­տի մը գրա­ւու­մը» (Փա­րիզ, 1928), յե­տոյ «14»ը՝ քեր­թուած (Փա­րիզ, 1933), «Իշ­խա­նու­հին»՝ վի­պակ (Փա­րիզ, 1934): Հրա­տա­րա­կե­լի ու­նի «Խա­րիս­խէն հե­ռու» (վէպ), բա­նաս­տեղ­ծու­թեանց եր­կու հա­տոր­ներ՝ «Տե­ղա­տուու­թիւն», «Մա­կըն­թա­ցու­թիւն», եւ պար­բե­րա­թեր­թե­րու մէջ տպագ­րուած վի­պակ­նե­րէն կազ­մուե­լիք հա­տոր մը: Պատ­րաստ ու­նի նաեւ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը՝ «Զա­ռի­թա­փին վրայ»: Ծած­կա­նուն չէ գոր­ծա­ծած»:

«Տե­ղա­տուու­թիւն եւ մա­կըն­թա­ցու­թիւն»ը, գրուած՝ 1931-1938, մէկ հա­տո­րով հրա­տա­րա­կուե­ցաւ 1939-ին (200 օ­րի­նա­կով): Յա­ջոր­դեց «Միջ­նա­բերդ»ը, գրուած՝ 1940-46, որ հրա­տա­րա­կուե­ցաւ 1946-ին (500 օ­րի­նա­կով): Բա­նաս­տեղ­ծա­կան ար­ձա­կի իր լա­ւա­գոյն գոր­ծը՝ «Վեն­սե­նի ան­տա­ռը», որ հրա­տա­րա­կուած էր Ա. Ծա­ռու­կեա­նի «Նա­յի­րի» ամ­սագ­րի (Հա­լէպ) 1947-ի հա­մար­նե­րով, ա­ռան­ձին հա­տո­րով (խմբագ­րու­թեամբ Գ. Պըլ­տեա­նի) լոյս տե­սաւ Փա­րիզ, 1988-ին:

Իր ժա­ռան­գու­թեան մաս կը կազ­մեն նաեւ՝ «Մի­ջերկ­րա­կան»ը, հրա­տա­րա­կուած՝ 1971-ին, Գրի­գոր Շա­հի­նեա­նի խմբագ­րած «Ա­հե­կան» հան­դէ­սի է­ջե­րուն, Պէյ­րութ (ա­ռա­ջին տար­բե­րակ մը 1962-ին տպուած էր «Բա­գին»ի մէջ): «Տե­սա­րան­նե­րը, մար­դիկ եւ ես» (խմբ. Գ. Պըլ­տեան, Ե­րե­ւան, 1994), «Խա­րիս­խէն հե­ռու» («Հայ­րե­նիք» ամ­սա­գիր), «Մա­նուկ Դուի­նեան» («Նա­յի­րի» ամ­սա­գիր), «Ղու­կաս այ­պա­նե­լին» («Զուարթ­նոց» հան­դէ­սի է­ջե­րուն) եւ «Լոյ­սի ցա­ւեր կամ Մեծն Տիգ­րան եւ ամ­լու­թեան սա­տա­նան» («Ա­կօս» հան­դէս, Պէյ­րութ):

Սա­րա­ֆեա­նի գրա­կան կազ­մա­ւոր­ման վրայ ի­րենց բա­րե­րար ազ­դե­ցու­թիւ­նը ու­նե­ցան Պոլ­սոյ Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նի իր զոյգ ու­սու­ցիչ­նե­րը՝ Յա­կոբ Օ­շա­կան ու Վա­հան Թէ­քէեան: Յատ­կա­պէս Օ­շա­կան միշտ մօ­տէն հե­տե­ւե­ցաւ իր նախ­կին ա­շա­կեր­տին գրա­կան յա­ռա­ջըն­թա­ցին եւ հա­ւատ­քով սպա­սեց ա­նոր նուա­ճում­նե­րուն, ո­րոնք ըստ ար­ժան­ւոյն ի­րա­կա­նա­ցան:

Սա­րա­ֆեան ամ­բողջ կեանք մը գրա­շա­րու­թեամբ ապ­րե­ցաւ, նոյ­նիսկ իր գիր­քե­րէն ո­մանք, ո­րոնց տպա­քա­նա­կը 500-ը չան­ցաւ ընդ­հան­րա­պէս, անձ­նա­պէս ինք շա­րեց: Բայց հա­մեստ ու ժուժ­կալ իր կեան­քը հարս­տա­ցուց՝ ստեղ­ծե­լով ժա­մա­նա­կի մա­շու­մին դի­մա­ցող բարձ­րա­րուեստ գրա­կա­նու­թիւն մը, ո­րուն հա­մար հա­յոց սե­րունդ­նե­րը միշտ վառ պի­տի պա­հեն ա­նոր ան­մեռ յի­շա­տա­կը:

Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեան իւ­րո­վի ապ­րե­ցաւ սփիւռ­քեան կե­ցու­թե­նէն բխող մար­դու եւ հա­յու մեծ Խռով­քը: Իւ­րո­վի ըն­կա­լեց յատ­կա­պէս սփիւռ­քա­հա­յուն «ո­գե­ղէն հայ­րե­նիք»ը, որ ազ­գա­յին իր ինք­նա­ճա­նաչ­ման խա­րիս­խը ե­ղաւ եւ ներշնչ­ման աղ­բիւր ծա­ռա­յեց յու­զա­կան եւ խո­հա­կան այն­պի­սի՜ խոս­տո­վա­նու­թեանց, ինչ­պի­սին է «Մեր Գրա­կա­նու­թեան թշնա­մի­նե­րը» խո­րագ­րեալ իր յօդուա­ծէն ար­տատ­պուած հե­տե­ւեալ խոր­հուր­դը հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն.

«Ի­րա­կան պի­տի ըլ­լար հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը այն ա­տեն միայն, երբ ան տա­ռա­պէր՝ ինչ­պէս կը տա­ռա­պին սի­րե­լի հի­ւան­դի մը քով, ա­ռանց մեծ լա­ւա­տե­սու­թեան, ա­ռանց ա­նոր մա­հը ա­րա­գաց­նե­լու ոճ­րա­գոր­ծու­թեան: Հայ­րե­նա­սէ­րը պի­տի դո­ղար իր ազ­գին մեն մի վայր­կեա­նին վրայ, որ­պէս­զի մաս­նիկ մը ան­գամ չկոր­սուի ան­կէ»:

Ն. ՊԷՐ­ՊԷ­ՐԵԱՆ