ԿԻՒՐՃԻԵՒԻ 150-ԱՄԵԱԿԸ

Կիւմրիի մէջ գործող գողտրիկ պանդոկը՝ «Վիլլա Կարս»ը զուտ պանդոկ չէ, այլ ան դարձած է մշակութային նշանաւոր կեդրոն մը, ուր յաճախ կը համախմբուին արուեստասէրներ, հայ եւ համաշխարհային մշակոյթի կարեւորագոյն իրադարձութիւնները քննարկելու, հայ արուեստասէրին զանոնք ծանօթացնելու նպատակով: «Վիլլա Կարս»ի մէջ կը գործէ Կիւրճիեւեան կեդրոնը, որ հիմնադրած է նոյն պանդոկի հիմնադիր, Հայաստանի մօտ Իտալիոյ պատուոյ հիւպատոս սենիէօր Անթոնիօ Մոնթալտօ, որ հայ ժողովուրդի մեծ բարեկամ է:

Կիւրճիեւեան կեդրոնը կը կրէ հայ մեծ իմաստասէր, ճանապարհորդ, երաժշտահան եւ մտածող Կէորկի Կիւրճիեւի անունը: Կիւրճիեւեան շունչը կրող այդ կեդրոնին մէջ յաճախ կը նշուին հայ մեծ իմաստունի, համաշխարհային համբաւ ունեցող մտածողի տարեդարձը, սակայն այս տարուան տարեդարձի ձեռնարկները, որոնք տեղի ունեցան Յունուարի 15-16 թուականներուն, յոբելենական էին: Այս տարի լրացաւ Կէորկի Կիւրճիեւի ծննդեան 150-ամեակը: Անոր անունը կրող կեդրոնի մէջ դասախօսութեամբ, շարժանկարի ցուցադրութեամբ, համերգով, քննակումներով, նոր հայեացքով ներկայացաւ հոգեւոր ուսուցիչ, իմաստասէր, համաշխարհային հայ մտածող հռչակուած Կէորկի Իվանովիչ Կիւրճիեւ:

Կիւմրին պատահական վայր մը չէ, ուր սովորաբար տեղի կ՚ունենան կիւրճիեւեան ձեռնարկները: Աշ­խար­հահռ­չակ հա­յազ­գի խորհր­դա­պաշտ ի­մաս­տա­սէր Կիւրճիեւ Կիւմրի ծնած է 13 Յունուար 1866 թուականին, երբ քաղաքը տակաւին կը կոչուէր Ալեքսանտրապոլ: Ան որդին է յոյն գուսան ուստա Ատաշի եւ կիւմրեցի հայուհիի մը: Նախնական ուսումը Կիւրճիեւ ստացած է իր ծննդավայրի դպրոցին մէջ. հետագային, ծնողքի ուղեկցութեամբ փոխադրուելով Կարս, կրթութիւնը շարունակած է տեղւոյն վարժարանին մէջ: Կարսի մէջ ան իւրացուցած է տեղւոյն բնակիչներու սովորոյթները՝ Կարսը ըլլալով բազմամշակութային համակեցութեան բնակավայր մը, հնարաւորութիւն տուած է Կիւրճիեւին, որպէսզի ան սորվի ռուսերէն, յունարէն, թրքերէն ու հայերէն, եւ այդ լեզուները հետագային ազատօրէն կիրառած է իր ուսմունքները ձեւակերպելու ժամանակ:

Իր առաջին ուսումնառութեան տարիներուն՝ Ալեքսանտրապոլի ծխական եկեղեցիին կից դպրոցի մէջ Կիւրճիեւ եղած է բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեանի դասընկերը, իսկ հետագային, երբ Իսահակեան Փարիզ կը մնար, ան յաճախ Փարիզի մէջ կը հիւրընկալուէր բանաստեղծին կողմէ: Որոշ ռուս կիւրճիեւագէտներ կը նշեն, որ ան եղած է նաեւ Սթալինի դասընկերը՝ Վրաստանի Հոգեւոր դպրանոցին մէջ ուսանելու ժամանակ:

Ժամանակակիցներու վկայութեամբ՝ ե­րի­տա­սարդ Կիւրճիեւի վրայ խոր ազդեցութիւն գործած են իր հայրը եւ Ռուսաստանի զինուորականութեան մայր եկեղեցւոյ հոգեւոր տեսուչ՝ Հ. Պորշը: Անոնք իր մէջ արթնցուցած են, ինչպէս ինք գրած է՝ «անփոխարինելի ճգնութիւնն ու ոգորումը ըմբռնելու համար երկրի վրայ մարդկային կեանքի ընթացքին իմաստը եւ անոր նպատակը»:

Իր ամբողջ իմաստասիրութեան նպատակը եղած է տալ պատասխանները այն հարցումներուն, թէ՝ ո՞վ է ինք, ինչո՞ւ ծնած է եւ արդեօք մահով կ՚աւարտի՞ կեանքը, թէ կայ այլ աշխարհ մը: Այս հար­ցե­րուն պա­տաս­խան­նե­րը գտնե­լու մտա­հո­գու­թեամբ, ու­սում­նա­տենչ Կիւր­ճիեւ սեր­տած է ռուս գրա­կա­նու­թեան գի­տա­կան, ի­մաս­տա­սի­րա­կան, հո­գե­բա­նա­կան, կրօ­նա­կան այ­լե­ւայլ եր­կա­սի­րու­թիւն­ներ եւ հա­սած է այն եզ­րա­կա­ցու­թեան, թէ գո­յու­թիւն ու­նի «պա­հուած ու քօ­ղար­կուած ճշմար­տու­թիւն մը», որ կա­րե­լի չէ գտնել գի­տու­թեան ու գլխա­ւոր կրօն­նե­րու մէջ: Կիւր­ճիեւ հա­մո­զում կը գո­յաց­նէ, որ իր հար­ցում­նե­րուն պա­տաս­խան­նե­րը միայն կա­րե­լի է ստա­նալ հնա­մե­նի ա­ւան­դու­թեանց ու հնա­դա­ւան գաղտ­նի ըն­կե­րակ­ցու­թիւն­նե­րու ու­սու­ցում­նե­րուն մէջ: Բոլոր այս հարցումներուն պատասխանները ան փնտռած է իր ճամբորդութիւններու ընթացքին՝ ուսումնասիրելով զանազան ազգերու մշակոյթը, կրօնը, գիտութիւնը, հոգեբանութիւնը, իմաստասիրութիւնը, երաժշտութիւնը, պալէն եւ ստեղծած է իր սեփական ճշմարտութիւնը: Ան իր ճշմարտութիւնը բխեցուցած է հնագոյն արուեստներու ընդմէջէն, ճամբորդած է աշխարհի ամենէն հին երկիրները, ծանօթացած է ամենէն հին ազգերու հետ, տեսակցած է հոգեւոր հայրերու, խորհրդապաշտ եւ ծիսական կեանքով ապրող մարդոց, ապրած է անոնց հետ եւ անոնցմէ սորված է անոնց դաւանած վարդապետութիւններուն գաղտնիքները: Կիւրճիեւ ճամբորդած է Ասիա, Եգիպտոս, Հնդկաստան, Թիպէթ, Հռոմ: Ճամբորդական իր նօթերը ան գրառած է «Արտակարգ մարդերու հետ հանդիպումներ» խորագրեալ հատորով, որ հետագային վերածուած է նաեւ շարժանկարի:

«Ճշմարտու­թիւ­նը ո­րո­նող­ներ» ար­տա­կարգ այս անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րը բաժ­նած է ե­րեք դա­սա­կար­գի հա­մա­ձայն ա­նոնց ու­նե­ցած «խորհր­դան­շա­կան» նկա­րագ­րին, այլ խօս­քով՝

ա.- Ի­րենց ֆի­զի­քա­կա­նին վրայ կեդ­րո­նա­ցած ան­ձեր,

բ.- Ի­րենց զգայ­նու­թեան վրայ կեդ­րո­նա­ցած ան­ձեր,

գ.- Ի­րենց միտ­քին վրայ կեդ­րո­նա­ցած ան­ձեր:

Ար­դա­րեւ, այս տե­սու­թեան վրայ ա­նի­կա կա­ռու­ցած է իր ի­մաս­տա­սի­րու­թեան ան­սահ­մա­նե­լի ներ­գոր­ծու­թիւ­նը:

Գաղտ­նի վար­դա­պե­տու­թիւն­նե­րու եւ սրբա­զան ա­ւան­դու­թիւն­նե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ Կիւր­ճիեւ կը հաս­տա­տէ, որ ներ­կայ ըն­կե­րա­յին պայ­ման­նե­րու ներ­քեւ, մարդ էա­կը դադ­րած է ներ­դաշ­նա­կօ­րէն իր դե­րը կա­տա­րելէ: Ներ­դաշ­նակ կեան­քի ապ­րե­լա­կերպ ու­նե­նա­լու հա­մար կա­րե­ւոր է ինք­նաշ­խա­տու­թեամբ նոր յատ­կու­թիւն­ներ իւ­րաց­նել: Կիւր­ճիե­ւի հա­մա­ձայն, այս ուս­մուն­քը կա­րե­լի է կի­րար­կել գրա­կան տե­ղե­կու­թեամբ, ե­րաժշ­տու­թեամբ եւ շարժ­մուն­քով, ո­րոնք կը հա­մա­պա­տաս­խա­նեն մար­դու մտքին, զգայ­նու­թեան ու ֆի­զի­քա­կան մար­մի­նին:

Կիւր­ճիեւ սեր­տե­լով Ֆա­քիր­նե­րու, վա­նա­կան­նե­րու եւ Եո­կի­նե­րու ուղ­ղու­թիւն­նե­րը, թե­րի գտած է զա­նոնք հաս­նե­լու հա­մար ինք­նաըմբռ­նու­մի եւ գի­տակ­ցու­թեան բարձ­րա­գոյն վի­ճա­կի:  Այս յատ­կու­թիւն­նե­րը փնտռող ան­հատ­նե­րու հա­մար, ան ա­ռա­ջար­կած է թա­քուն «աշ­խա­տանք­ներ» (ա­րարք­ներ) զայն ա­նուա­նե­լով միս­տի­քա­կան «չոր­րորդ ճա­նա­պար­հը»:

 1912 թուականին Կիւրճիեւ Սէն Փեթերսպուրկի մէջ կ՚ամուսնանայ լեհացի Ժիւլիա Օսթըրոսքայի հետ, ապրած է Թիֆլիզ, ապա՝ Պոլիս, վերջապէս մնայուն բնակավայր ընտրած է Ֆրանսան:

1924 թուականէն սկսեալ բազում ճամբորդութիւններ կատարած է դէպի Եւրոպա, Ամերիկայի Միացեալ նահանգներ ու Գանատա՝ «Մարդու ներդաշնակ զարգացումի Հաստատութիւն» անուան տակ հիմնարկներ հաստատած եւ աշակերտներ ունենալով՝ տարածած է իր իմաստասիրութիւնը: Կիւրճիեւ կը սորվեցնէր, թէ ինչպէ՛ս կարելի է հասնիլ գիտակցութեան աւելի բարձր վիճակի, իրագործելով հոգեւոր ողջ կարողութիւնները, այն պարագային, երբ մարդոց մեծամասնութիւնը չի տիրապետեր մտքի ու մարմնի միասնական գիտակցութեան՝ ապրելով կեանքը ինչպէս «արթուն նինջ»:

Տա­րուէ տա­րի կ­՚ա­ւել­նայ Կիւր­ճիե­ւի հե­տե­ւորդ­նե­րուն թի­ւը: «Մար­դու ներ­դաշ­նակ զար­գա­ցու­մի հաս­տա­տու­թիւն» հիմ­նար­կին մէջ, Կիւր­ճիեւ ա­շա­կերտ­նե­րուն կը սոր­վեց­նէ ու ցոյց կու տայ հնար­քը, որ ե­րաժշ­տու­թեան, պա­րի ու ձե­ռա­յին աշ­խա­տանք­նե­րու ճամ­բով կա­րե­լի է ներ­դաշ­նա­կօ­րէն զար­գաց­նել ան­հա­տին ֆի­զի­քա­կան, զգայ­նա­կան ու հո­գե­կան աշ­խար­հը:

Կիւր­ճիեւ քա­ջա­լե­րուած ձեռք ձգած յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րէն մտա­ծած է ընդ­հան­րաց­նել «Աշ­խա­տան­քի» դրու­թեան «չոր­րորդ ճա­նա­պար­հը», ո­ր ի­րա­պէս կա­րե­ւոր ազ­դակ է զար­գաց­նե­լու եւ կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու մար­դու գի­տակ­ցու­թիւ­նը:

Նոյնիսկ իր ողջ եղած ժամանակ մեծ եղած է Կէորկի Կիւրճիեւի հետեւորդներուն թիւը եւ այսօր ալ, իր մահէն վաթսունեօթ տարի ետք, տարուէ տարի կ՚աւելնայ անոր ուսմունքներով հետաքրքրուած մարդոց քանակութիւնը, զանազան երկիրներու մէջ կը գործեն կիւրճիեւեան ուսմունքի կեդրոններ, որոնք կը շարունակեն պարի, կրօնի, գրականութեան, երաժշտութեան եւ այլ հնագոյն գիտութիւններու եւ ուսմունքներու միջոցով մարդոց ինքնաճանաչումն ու զարգացումը:

Իր կենդանութեան օրօք Կիւրճիեւը անուանած են առեղծուածային մարդ: Անկասկած, հայազգի Կէորկի Կիւրճիեւ 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարու սկզբի ամենէն մեծ դէմքերէն մին է։ Բացի իմաստասէր ըլլալէ, Կիւրճիեւ նաեւ երաժշտահան էր, 1920-ականներուն ան սկսած է գործակցիլ ռուս երաժշտահան Թոմաս տէ Հարթմանի հետ։ Արդիւնքին՝ ստեղծուած է հրաշալի երաժշտութիւն՝ համեմուած կովկասեան, արեւելեան եւ ռուսական ազգային տարրերով։ Որոշ ստեղծագործութիւններ մինչեւ հիմա ալ կը շարունակեն մշակել ժամանակակից երաժշտահաններ, ինչպէս օրինակ՝ Քէյթ Ճարէթ եւ Տիգրան Համասեան:

Ահաւասիկ, այս առեղծուածային մարդն ալ, ութսուներեք տարեկան հասակին, 29 Հոկտեմբեր 1949 թուականին մահացած է Ֆրանսա եւ անոր մարմինը ամփոփուած է Fontainbleu Avon-ի գերեզմանատունը:

ԿԻՒՐ­ՃԻԵ­ՒԻ Ա­ՆՈՒԱՆ ՆՈՒԱ­ԳԱ­ԽՈՒՄ­ԲԸ

Միւս կողմէ, Կուր­ճիե­ւի ա­նուան ժո­ղո-վըր­դա­կան նուա­գա­րան­նե­րու խում­բին ձայ­նաս­կա­ւա­ռա­կը ա­ռա­ջադ­րուած է աշ­խար­հի ա­մե­նա­հե­ղի­նա­կա­ւոր մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թիւն­նե­րէն մէ­կուն՝  հո­լան­տա­կան «Edison Award»ի «Լա­ւա­գոյն ժո­ղովր­դա­կան ալ­պոմ» ա­նուա­նա­կար­գին եւ ճան­չ-ցըւած՝ ա­նուա­նա­կար­գի յաղ­թող ե­րաժըշ-տա­կան նա­խա­գիծ:

Մրցա­նա­կը ան­նա­խա­դէպ յաղ­թա­նակ է, քա­նի որ «Edison Award»ը կը հան­դի­սա­նայ աշ­խար­հի չորս ա­մե­նէն հե­ղի­նա­կա­ւոր մըր-ցա­նա­կա­բաշ­խու­թիւն­նե­րէն մէ­կը եւ իր հե­ղի­նա­կու­թեամբ ու կա­րե­ւո­րու­թեամբ կը հա­մե­մա­տուի ա­մե­րի­կեան «Grammy Award», գեր­մա­նա­կան «Preis der Schal-lplayyenkritik» եւ Ֆրան­սա­կան «Victoire» ե­րաժշ­տա­կան մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թիւն­նե­րու հետ: Այս մա­սին կը վկա­յէ թէ­կուզ այն փաս­տը, որ 1960 թուա­կա­նին ստեղ­ծուած այդ մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թեան պա­տուոյ կո­չում­նե­րուն ար­ժա­նա­ցած են այն­պի­սի հե­ղի­նա­կա­ւոր ստեղ­ծա­գոր­ծող­ներ, օրինակ՝ հա­մաշ­խար­հա­յին ե­րաժշ­տա­րուե­ստի պսակ հան­դի­սա­ցող ա­րուես­տա­գէտ­ներ Շարլ Ազ­նա­ւուր, Մայ­քըլ Տէյ­վիս, Է­մի­լոու Հար­րիս, Է­րիք Քլեփ­թըն, Պոպ Ճէյմս, Ֆիլ Քո­լինս, Ռայ Քու­տըր, Սթի­ւի Ո­ւոն­տըր, Ռո­պի Ուի­լիըմզ, Վա­լե­րի Կեր­կիեւ, Եւ­կե­նի Կի­սին, Կլաու­տիօ Ա­րաու, Փիէռ Պու­լէզ եւ ու­րիշ­ներ: Մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թիւ­նը կ՚ա­ռաջ­նորդուի ա­մե­նա­բարձր չա­փա­նիշ­նե­րով՝ մրցա­նակ­ներ շնոր­հե­լով միայն «բա­ցա­ռիկ ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող ձայ­նաս­կա­ւա­ռակ»նե­րու:

Մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թիւ­նը տե­ղի ու­նե­ցած է Հո­լան­տա­յի Այնտ­հո­վըն քա­ղա­քի «Ֆի­լիփս» հա­մեր­գաս­րա­հին մէջ, ուր ալ մրցա­նա­կը յանձ­նուած է Կիւր­ճիե­ւի ա­նուան ժո­ղովր­դա­կան նուա­գա­րան­նե­րու հա­մոյ­թի հիմ­նա­դիր եւ գե­ղա­րուես­տա­կան ղե­կա­վար Լե­ւոն Իս­կե­նեա­նին:

Յաղ­թա­նա­կած ձայ­նաս­կա­ւա­ռա­կը, որ կը ներ­կա­յաց­նէ հա­յազ­գի փի­լի­սո­փայ, ե­րա­ժիշտ, պա­րու­սոյց, գրող Կէոր­կի Կիւր­ճիե­ւի ե­րաժշ­տու­թեան ժո­ղովր­դա­կան գոր­ծիք­նե­րու հա­մար կա­տա­րուած մշա­կում­ներ, թո­ղար­կուած է 2011-ի Յու­լի­սին՝ գեր­մա­նա­կան հե­ղի­նա­կա­ւոր «ECM Records» ըն­կե­րու­թեան կող­մէ:

Է­տի­սը­նի մրցա­նա­կը հրա­տա­րա­կու­թեան միակ յա­ջո­ղու­թիւ­նը չէ, քան­զի թո­ղարկ­ման օ­րուը­նէ ան բազ­միցս ար­ժա­նա­ցած է տար­բեր մրցա­նակ­նե­րու, ե­րաժշ­տա­կան աշ­խար­հի ջերմ ըն­դու­նե­լու­թեան, ինչ­պէս նաեւ հա­մաշ­խար­հա­յին մա­մու­լի ա­մե­նա­բարձր գնա­հա­տան­քին:

Այս­պէս, 2012 թուա­կա­նին Հա­յաս­տա­նի «Ազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թեան» ալ­պո­մը ճան­չուե­ցաւ իբ­րեւ տա­րուան լա­ւա­գոյն ժո­ղովր­դա­կան ալ­պոմ, իսկ հրա­տա­րա­կու­թեան մա­սին ակ­նարկ­ներ եւ յօ­դուած­ներ յայտ­նուե­ցան հե­ղի­նա­կա­ւոր պար­բե­րա­կան­նե­րու է­ջե­րուն մէջ, օ­րի­նակ՝ «BBC Music Magazine», «The Guar-dian», «The Financial Times», «The Independent», «USA National Public Radio», «NPR Music», «Mitteldeutsche Zeitung», «L’Unita», «LA LIBERT», «The Wire»: Ա­ւե­լի՛ն, Աւստ­րա­լիոյ Պե­տա­կան ձայ­նաս­փիւ­ռը՝ «ABC»ն ձայ­նաս­կա­ւա­ռա­կը ճանչ­ցաւ շա­բա­թուան լա­ւա­գոյն ալ­պոմ, իսկ ա­մե­րի­կեան «Q2»  դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թեան ռա­տիօ ըն­կե­րու­թիւ­նը զայն ա­նուա­նեց շա­բա­թուան լա­ւա­գոյն  CD-ալ­պոմ:

Ձայ­նաս­կա­ւա­ռա­կին մէջ Կիւր­ճիե­ւի մե­ղե­դի­նե­րը կը հնչեն կա­տա­րու­մով Կիւր­ճիե­ւի ա­նուան ժո­ղովր­դա­կան նուա­գա­րան­նե­րու խում­բին, որ հիմ­նադ­րուած է 2008-ին Լե­ւոն Իս­կե­նեա­նի կող­մէ: Խում­բին մէջ ընդգր­կուած են Հա­յաս­տա­նի լա­ւա­գոյն ե­րի­տա­սարդ կա­տա­րող­ներ: Հա­մոյ­թը բազ­մա­թիւ ե­լոյթ­նե­րով շրջա­գա­յած է աշ­խար­հի տար­բեր եր­կիր­նե­րով՝ հան­դէս գա­լով Զուի­ցե­րիոյ, Ի­տա­լիոյ, Գեր­մա­նիոյ, Ռու­սաս­տա­նի, Պել­ժի­ոյ, Լե­հաս­տա­նի ա­մե­նա­հե­ղի­նա­կա­ւոր բե­մա­հար­թակ­նե­րուն եւ փա­ռա­տօն­նե­րուն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ