ՍՈՒՐԻՈՅ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ԿԱՅԾԵՐԸ ՍԿՍԱՆ ԵՐԵՒԻԼ ԹՈՒՐՔԻՈՅ ՄԷՋ

Չո­րեք­շաբ­թի ե­րե­կոյ Ան­գա­րան ցնցած պայ­թու­մը բա­ւա­կան կա­րե­ւոր հար­ցադ­րում­նե­րու դուռ բա­ցաւ: Մայ­րա­քա­ղաք Ան­գա­րան ցնցուած է բո­լոր ա­ռում­նե­րով եւ այս անս­պա­սե­լի պայ­թու­մին դի­մաց ե­րե­ւե­լի է նաեւ, որ Սու­րիա-Թուր­քիա սահ­մա­նա­յին գօ­տիին վրայ վեր­ջին տասն օ­րե­րուն ե­ղած լա­րուա­ծու­թիւ­նը կրնայ նոր հու­նի մը մէջ մտնել: Թուր­քիոյ հա­մար կա­րե­ւո­րա­գոյն օ­րա­կարգն է, որ քրդա­կան ԵՓԿ-ի ջո­կատ­նե­րը ի­րենց տի­րա­պե­տու­թեան տակ չառ­նեն Թուր­քիոյ հան­դի­պա­կաց Ա­զէ­զի հա­տուա­ծը: Այս մա­սին ա­մե­նէն վառ յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը ը­րած է Վար­չա­պետ Ահ­մէտ Տա­վու­տօղ­լու, ո­րուն հա­ւաստ­մամբ՝ Թուր­քիա ա­մէն ճիգ պի­տի գոր­ծադ­րէ, որ­պէս­զի այդ շրջա­նին մէջ քրդա­կան նոր «ամ­րո­ց» մը չկա­ռու­ցուի: Գաղտ­նիք ալ չէ, որ հա­կա­ռակ ե­ղած բո­լոր հեր­քում­նե­րուն, քրդա­կան եր­կու ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­ւո­րում­նե­րը՝ ՓՔՔ-ն եւ ԵՓԿ-ն, ա­մէն տե­սա­կի գոր­ծակ­ցու­թեան մէջ են: Ռու­սա­կան հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ կա­րե­ւոր դիր­քեր վեր­ցու­ցած ԵՓԿ-ն այ­սօր դար­ձած է կա­րե­ւոր գոր­ծօն մը սու­րիա­կան պա­տե­րազ­մի օ­րագ­րու­թեան մէջ: Թէ­պէ­տեւ յստակ ալ չէ, որ այդ գոր­ծօ­նը մին­չեւ ո՛ւր կրնայ ծա­ռա­յել Մոս­կուա­յի շա­հե­րուն, սա­կայն յատ­կա­պէս այս վեր­ջին հանգ­րուա­նին սու­րիա­կան բա­նա­կին եւ ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­ւոր­ման մի­ջեւ կայ սերտ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն մը: Վե­րա­դառ­նա­լով Ան­գա­րան ցնցած պայ­թու­մին՝ կա­րե­ւոր է նաեւ շեշ­տադ­րել, որ պայ­թու­մէն ետք քրդա­կան շրջա­նակ­նե­րուն մօտ ո­րոշ շփոթ մը ե­րե­ւե­լի էր: Մինչ ՓՔՔ-ն կտրա­կա­նա­պէս կը հեր­քէր պայ­թու­մին հետ ո­րե­ւէ ա­ռըն­չու­թիւն ու­նե­նա­լը, ան­դին Թուր­քիոյ վար­չա­պե­տը կ­­՚ամ­բաս­տա­նէր Սու­րիոյ մէջ գե­տին շա­հած ԵՓԿ-ն՝ ն­ման ա­հա­բեկ­չու­թիւն մը կա­տա­րե­լու հա­մար: Այս տուեալ­նե­րուն վրայ կ­­՚ա­ւել­նար այն կա­րե­ւոր տե­ղե­կու­թիւ­նը ըստ ո­րուն, պայ­թու­մը ի­րա­կա­նաց­նող մա­հա­պար­տը սու­րիա­ցի մըն էր ՝ Սա­լէհ Նաժ­ժար ա­նու­նով, որ Թուր­քիա ժա­մա­նած էր Տար­հա քա­ղա­քի Ա­մու­տա շրջա­նէն:

Պայ­թու­մին վայ­րը, բե­մագ­րու­թիւ­նը, ձե­ւն ու ո­ճը կը մատ­նէին այն մա­սին, թէ ե­ղած ա­հա­բեկ­չու­թիւ­նը ար­դիւնք է բա­ւա­կան եր­կար եւ ու­սում­նա­սի­րուած աշ­խա­տան­քի:

Քա­ղա­քա­կան սուր տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րու եւ երկ­խօ­սու­թեան ճի­գե­րուն բա­ցա­կա­յու­թեան հետ նման ոճ­րա­յին պայ­թում մը կը մի­տի խա­ղա­քար­տե­րը խառ­նել: Մինչ սիւն­նի աշ­խար­հը Ռիա­տի ղե­կա­վա­րու­թեամբ կը շա­րու­նա­կէ հան­դէս գալ բա­ւա­կան ան­զի­ջող դիր­քե­րով, ան­դին Ա­րեւ­մուտքն ու Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­ր սպա­սո­ղա­կան դիր­քե­րէ մեկ­նե­լով զբա­ղած են Սու­րիոյ մէջ մար­դա­սի­րա­կան օ­ժան­դա­կու­թիւն­ներ հաս­ցնե­լու օ­րա­կար­գով: Այս ծի­րին մէջ դրա­կան ար­դիւնք­ներ կը գրան­ցէ Սու­րիոյ հար­ցով ՄԱԿ-ի յա­տուկ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սթե­ֆան տէ Միս­թու­րա, ո­րուն դէ­պի պա­շա­րուած շրջան­նե­րը մար­դա­սի­րա­կան օգ­նու­թիւն­ներ փու­թաց­նե­լու ծրագ­րե­րը կը պսա­կուին յա­ջո­ղու­թեամբ:

Գետ­նի վրայ ռու­սա­կան օ­դու­ժը նոյն ո­ճով կը շա­րու­նա­կէ կրա­կէ օ­ղա­կի տակ պա­հել Հա­լէ­պի մերձ գտնուող զի­նեալ բո­լոր խմբա­ւո­րում­նե­րը, ո­րոնք այս ծանր ճնշում­նե­րուն տակ կը հա­րուա­ծեն Հա­լէ­պի խա­ղաղ բնակ­չու­թեան շրջան­նե­րը, ո­րոնց կար­գին նաեւ՝ հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սե­րը:

Պա­տեր­զա­մա­կան գետ­նի վրայ Սու­րիոյ իշ­խա­նու­թեանց մերձ ե­ղող վեր­լու­ծա­կան աղ­բիւր­ներ սկսած են յա­ճա­խա­կի կեր­պով խօ­սիլ Ռաք­քա­յի ճա­կա­տա­մար­տի մօ­տա­լուտ ըլ­լա­լուն մա­սին: «Ի­րաք-Շա­մի իս­լա­մա­կան պե­տու­թիւն»ի (Ի­ՇԻՊ) գլխա­ւոր կեդ­րո­նա­տե­ղին հա­մա­րուած Ռաք­քան խմբա­ւոր­ման հա­մար դար­ձած է ան­հան­գիստ վայր մը: Վեր­ջին ա­միս­նե­րուն ռու­սա­կան ծանր հա­րուած­նե­րը յա­ջո­ղած են Ռաք­քա­յէն վերց­նել մօ­տիկ ան­ցեա­լին «ա­հա­բե­կիչ­նե­րու դրախ­տ­»ը ըլ­լա­լու բո­լոր կա­րե­ւոր տուեալ­նե­րը: Ռաք­քա­յի մա­սին ե­ղած վեր­ջին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը նաեւ կ­­՚ը­սեն, որ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը մտա­հոգ ըլ­լա­լով ընդ­հա­նուր ի­րա­վի­ճա­կով՝ կա­րե­լի ե­ղա­ծին չափ կը փոր­ձեն ի­րենց շրջա­գա­յու­թիւ­նը նուա­զա­գոյ­նի ի­ջեց­նել: Ի դէպ,  աս­կէ շա­բաթ­ներ ա­ռաջ էր, որ հա­մա­ցան­ցա­յին լրա­հո­սին մէջ տե­ղե­կու­թիւն­ներ շրջան կ­­՚ը­նէին ցայ­սօր Ռաք­քա մնա­ցող սու­րիա­հա­յե­րու մա­սին: Հա­լէպ ապ­րող հա­յե­րը տար­բեր աղ­բիւր­նե­րով ա­նոնց հետ կա­պի մէջ ըլ­լա­լով նոյն­պէս կը հա­ղոր­դեն, որ մեր հայ­ե­րը ստի­պուած կ­­՚ըլ­լան ծայ­րա­յե­ղա­կան­նե­րուն են­թար­կուիլ եւ ա­մէ­նօ­րեայ դրու­թեամբ «շե­րի­ա­թ­»ի պար­տա­դիր դա­սեր առ­նել: Ար­գի­լուած է քա­ղա­քին մէջ ա­զատ շրջա­գա­յու­թիւ­նը, իսկ ի­գա­կան սե­ռի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ պար­տա­ւոր են ի­րենց թե­ւե­րը մին­չեւ վերջ փա­կել: Ըստ վեր­ջին տուեալ­նե­րուն, Ռաք­քա­յի մէջ կը շա­րու­նա­կեն ապ­րիլ շուրջ ե­րե­սուն հա­յեր, ո­րոնց մէջ կա­րե­ւոր տո­կոս կը կազ­մէ ինք­նա­շարժ­ներ եւ կառ­քեր նո­րո­գե­լու ու­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող ու­նե­ցող­նե­րուն թի­ւը, ո­րոնց­մէ շա­տե­ր տա­կա­ւին ի­րենց մօտ կը պա­հեն ի­րենց ըն­տա­նիք­նե­րը:

Վե­րա­դառ­նա­լով Ռաք­քա­յի դէմ նոր ճա­կատ մը բա­նա­լու հնա­րա­ւո­րու­թեան՝ լի­բա­նա­նեան «Ալ Սա­ֆի­ր» օ­րա­թեր­թը կը գրէ, որ սու­րիա­կան բա­նա­կի շուրջ տասն­վեց հա­զար զի­նուոր­ներ հա­սած են Աթ­րի­պա-Խա­նա­սէր ճա­նա­պար­հին մօտ եւ կը կար­ծուի, որ դէ­պի Ռաք­քա յա­ջորդ ճա­կա­տու­մին գլխա­ւոր ա­ռանց­քը պի­տի դառ­նայ: Կան նաեւ լուրջ մտա­վա­խու­թիւն­ներ, թէ Ի­ՇԻՊ փոխվ­րէ­ժի սկզբուն­քով շար­ժե­լով կը փոր­ձէ  հա­կագ­րոհ մը ը­նել դէ­պի Հա­լէ­պի հիւ­սի­սը գտնուող Ալ Նըպ­պոլ եւ Ալ Զահ­րա ա­ւան­նե­րը, ո­րոնք ամ­բող­ջու­թեամբ շիի են եւ միայն վեր­ջին շա­բաթ­նե­րուն ան­ցան բա­նա­կին տի­րա­պե­տու­թեան տակ:

Ա­մէն պա­րա­գա­յի եւ հա­կա­ռակ ա­նոր, որ Ռաք­քա­յի ճա­կա­տա­մար­տին մա­սին խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը սկսած են դառ­նալ յա­ճա­խա­կի, պարզ է նաեւ, որ այդ գրո­հին ճիշդ «թայ­մին­կ­»ը տա­կա­ւին յստակ չէ: Այդ ճա­կա­տու­մին ազ­դան­շա­նը կրնայ տրուիլ միայն այն ա­տեն, երբ Հա­լէպ քա­ղա­քը ամ­բող­ջու­թեամբ անց­նի սու­րիա­կան ու­ժե­րու տի­րա­պե­տու­թեան տակ:

Սու­րիա­կան պա­տե­րազ­մի այս հանգ­րուա­նը նոր օ­ղա­կում­նե­րու հանգ­րուան մըն է: Սու­րիոյ մէջ ռու­սա­կան ու­ժե­րու մի­ջամ­տու­թիւ­նը բնա­կան է, որ լա­րուա­ծու­թիւն մը բե­րէր շրջան եւ տագ­նա­պին ա­ռանց­քին ե­ղող Ռիատ եւ Ան­գա­րա ան­հան­գիստ աչ­քե­րով պի­տի ըն­կա­լէին այս մի­ջամ­տու­թիւ­նը: Ռու­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հա­մար Սու­րիա ան­փո­խա­րի­նե­լի տա­րածք է ու ա­տոր հա­մար է նաեւ Ան­գա­րա-Մոս­կուա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կը սրուէին: Մա­նա­ւանդ ռու­սա­կան կոր­ծա­նի­չի խոց­ման դէպ­քէն ետք այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը փա­կու­ղի մտան: Ու հա­կա­ռակ ա­նոր, որ օ­դա­նա­ւի խնդի­րը մին­չեւ այս պա­հը տար­բեր մա­կար­դա­կի քննար­կում­նե­րու նիւթ է, սա­կայն այս բո­լո­րը կա­րե­ւոր չեն, ո­րով­հե­տեւ առ­կայ լա­րուա­ծու­թիւ­նը եւ եր­կու տէ­րու­թիւն­նե­րու ղե­կա­վար­նե­րուն կող­մէ հնչած փոխ­մե­ղադ­րանք­նե­րը ա­ւե­լի մեծ շրջա­նա­գիծ մը ստեղ­ծե­ցին, քան ին­քը օ­դա­նա­ւի խոց­ման դէպ­քը: Այս­տեղ պէտք չէ մոռ­նալ կոր­ծա­նի­չի դէպ­քէն ետք հնչած սպառ­նա­լիք­նե­րը՝ ուղ­ղուած Թուր­քիոյ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն: Այդ օ­րե­րուն էր նաե­ւ, որ մէ­կէ ա­ւե­լի վեր­լու­ծող­ներ կը խօ­սէին քրդա­կան գոր­ծօ­նի մը մա­սին, ո­րուն աշ­խու­ժու­թեան դի­մաց Թուր­քիան կրնար ծանր վնաս­ներ կրել:

Այ­սօր կը գտնուինք այդ հանգ­րուա­նին մէջ: Այս ը­սել չէ, որ Մոս­կուա ան­մի­ջա­կան կապ մը ու­նի Թուր­քիան ցնցող դէպ­քե­րուն հետ, բայց եւ այն­պէս ա­հա­բեկ­չա­կան վա­րա­գոյ­րի ե­տին պա­հուած ծանր դէպ­քերն ու այդ դէպ­քե­րուն հե­ղի­նակ­նե­րը պի­տի մնան ան­յայ­տին մէջ:

Սու­րիոյ տագ­նա­պը իր սուր ճան­կե­րը կ­­՚եր­կա­րէ եւ ե­րե­ւե­լի կը դառ­նայ Թուր­քիոյ մէջ։ Բան մը, որ լուրջ սպառ­նա­լիք է ո՛չ միայն իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն, այլ նաեւ կա­րե­ւոր փոր­ձա­քար Թուր­քիոյ ընդ­հա­նուր խճան­կա­րին: Ար­դեօք Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­կան կեան­քին բաղ­կա­ցու­ցիչ տար­րե­րը պի­տի հասկ­նա՞ն այս սպառ­նա­լիք­նե­րուն խո­րու­թիւ­նը: Կամ ար­դեօք ա­նոնք պատ­րա՞ստ են ներ­քին ամ­րու­թեամբ մը դէմ դնել երկ­րի անվ­տան­գու­թեան դէմ բարձ­րա­ցած այս ա­լի­քին: Այս հար­ցադ­րում­նե­րը բնա­կա­նա­բար ծա­գե­ցան Ան­գա­րա­յի պայ­թու­մէն ան­մի­ջա­պէս ետք ու այ­սօր ա­ւե­լի քան ո­րե­ւէ ժա­մա­նակ Թուր­քիան յայտ­նուած է Սու­րիոյ պա­տե­րազ­մին ա­մե­նէն վտան­գա­ւոր յետցն­ցու­մա­յին գօ­տին դառ­նա­լու վտան­գին առ­ջեւ: Շրջա­նին մէջ նոր հանգ­րուան մը կը բա­ցուի ու այդ հանգ­րուա­նի կա­րե­ւո­րա­գոյն խա­ղա­ցող­նե­րը մին­չեւ այս պա­հը Սու­րիոյ տագ­նա­պի լուծ­ման հա­մար լուրջ ծրա­գիր­ներ չու­նին:

Հիմ­նա­կան հար­ցադ­րու­մը հե­տե­ւեալն է, ե­թէ Սու­րիոյ կա­ցու­թեան այս պատ­կե­րը ձեռն­տու է ի­րենց կամ­քը թե­լադ­րող գե­րու­ժե­րուն հա­մար, ա­պա ար­դեօք Սու­րիոյ տագ­նա­պին կրակ­նե­րը Թուր­քիա փո­խադ­րե­լը այ­սօր դար­ձած է ռազ­մա­վա­րա­կան նոր մօ­տե­ցո՞ւմ։

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան