ՄԱՐԿՕ ԵՒ ՍԱՊՐԻՆԱ

Վեր­ջերս նո­րո­գու­մէ ետք, նո­րա­ցուած ցու­ցադ­րու­թեամբ Ե­րե­ւա­նի մէջ իր դռնե­րը բա­ցաւ ինք­նա­տիպ ու իւ­րօ­րի­նակ թան­գա­րան մը՝ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի թան­գա­րա­նը:

Թան­գա­րա­նը կը գոր­ծէ Ե­ղի­շէ Չա­րեն­ցի ա­նուան գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րուես­տի թան­գա­րա­նի շէն­քին մէջ, Ա­րա­մի 1 հաս­ցէով եւ ու­նի ե­րեք ցու­ցաս­րահ­ներ, ո­րոնց մէջ ներ­կա­յա­ցուած է սփիւռ­քա­հայ ծա­նօթ ա­րուես­տա­գէտ Մար­կոս Գրի­գո­րեա­նի՝ Մար­կո­յի բա­ցա­ռիկ հա­ւա­քա­ծոն, ո­ր ան 1993 թուա­կա­նին նուի­րած է Հա­յաս­տա­նին: Այդ հա­ւա­քա­ծոն կազ­մուած է հայ­կա­կան, եւ­րո­պա­կան կի­րա­ռա­կան ա­րուես­տի նմոյշ­նե­րէ, գե­ղան­կար­նե­րէ, գոր­գե­րէ, հո­ղան­կար­նե­րէ, Նախ­քան Քրիս­տո­ս 4-րդ հա­զա­րա­մեա­կէն մին­չեւ 20-րդ դա­րը ընդգր­կող ա­րուես­տի շուրջ եր­կու հա­զար հինգ հա­րիւր ցու­ցան­մոյշ­նե­րէ: Հա­ւա­քա­ծո­յին մէջ կը գե­րակշ­ռեն Ի­րա­նի զա­նա­զան նա­հանգ­նե­րու մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­ներ, զրա­հա­դաշ­տա­կան պաշ­տա­մուն­քա­յին ա­ռար­կա­ներ, Է­լա­մի խե­ցե­ղէ­նի, վաղ պրոն­զէ դա­րու խե­ցե­ղէ­նի, իս­լա­մա­կան միջ­նա­դա­րեան ա­րուես­տի բա­ցա­ռիկ նմոյշ­ներ, ի­րա­նա­կան եւ հայ­կա­կան հնա­գի­տա­կան ի­րեր, միջ­նա­դա­րեան ձե­ռագ­րեր, ի­րա­նա­կան ման­րան­կար­չու­թիւն, ուշ միջ­նա­դա­րեան ղա­ջա­րա­կան կեր­պա­րուես­տի նմոյշ­ներ, ազ­գագ­րա­կան ի­րեր, հո­ղով շի­նուած նկար­չու­թեան հա­զուա­գիւտ կտաւ­ներ, ո­րոնց հե­ղի­նա­կը ինքն է՝ Մար­կոս Գրի­գո­րեան:

Մար­կօ իր այս հա­ւա­քա­ծո­յի զգա­լի մա­սը ձեռք բե­րած է Ի­րա­նի մէջ ապ­րած տա­րի­նե­րուն եւ 1993 թուա­կա­նին զայն տե­ղա­փո­խած է Հա­յաս­տան: Ար­դէն քսա­նե­րեք տա­րի Չա­րեն­ցի ա­նուան գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րուես­տի թան­գա­րա­նը իր յար­կին տակ հիւ­րըն­կա­լած է Մար­կոս Գրի­գո­րեա­նի բա­ցա­ռիկ հա­ւա­քա­ծոն: Փաս­տօ­րէն, թան­գա­րա­նի ներ­սը ստեղ­ծուած է այլ թան­գա­րան մը, եւ չնա­յած այս հա­ւա­քա­ծո­յի նուի­րա­բեր­ման ժա­մա­նակ ա­րուես­տա­գէ­տին խոս­տում տրուած էր, որ ա­ռան­ձին շէն­քով մը պի­տի ցու­ցադ­րուի հա­ւա­քա­ծոն, սա­կայն ան կրկին մնա­ցած է նոյն շէն­քին մէջ, եւ սրահ­նե­րը նո­րո­գուե­լէ ետք թան­գա­րա­նը մեծ շու­քով բա­ցուե­ցաւ նոյն վայ­րէն ներս:

Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի թան­գա­րա­նի վե­րա­նո­րո­գուած բա­ցու­մը ա­ռիթ դար­ձաւ ան­գամ մը եւս հա­յեացք մը նե­տե­լու մեծ ա­րուես­տա­գէտ Մար­կո­յի ա­րուես­տին եւ ա­նոր հա­ւա­քա­ծո­յի հի­ման վրայ ստեղ­ծուած բա­ցա­ռիկ թան­գա­րա­նին: Ա­նոր ա­րուես­տը իւ­րօ­րի­նակ դպրոց մըն է զա­նա­զան քա­ղա­քակր­թու­թիւն­ներ ներ­կա­յաց­նող ա­րուես­տա­գէտ­նե­րու հա­մար եւ մինչ օրս տա­կա­ւին կը մնայ լիո­վին չու­սում­նա­սի­րուած: Ան կը նկա­տուի Ի­րա­նի ար­դի ա­րուես­տի հիմ­նա­դի­րը:

Մար­կոս Գրի­գո­րեան ծնած է 5 Դեկ­տեմ­բեր 1925 թուա­կա­նին՝ Հիւ­սի­սա­յին Կով­կա­սի Քրո­փոտ­քին քա­ղա­քը, ըն­տա­նի­քի մը մէջ, որ Քրո­փոտ­քին տե­ղա­փո­խուած է Կար­սէն: 1930 թուա­կա­նին ըն­տա­նի­քը Քրո­փոթ­քի­նէն փո­խադ­րուած է Ի­րան, սկզբնա­կան շրջա­նին բնա­կած է Թաւ­րիզ, այ­նու­հե­տեւ՝ Թեհ­րան: Իր նախ­նա­կան կրթու­թիւ­նը Մար­կոս Գրի­գո­րեան ստա­ցած է Ի­րան: 1950 թուա­կա­նին ու­սա­նած է Հռո­մի Գե­ղա­րուեստ­ից կա­ճա­ռին մէջ: 1954 թուա­կա­նին, կա­ճա­ռը ա­ւար­տե­լէ յե­տոյ վե­րա­դար­ձած է Ի­րան, բա­ցած է գե­ղա­գի­տա­կան պատ­կե­րաս­րահ: 1958 թուա­կա­նին հայ ա­րուես­տա­գէ­տը Ի­րա­նի Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թեան հո­վա­նիի ներ­քոյ կազ­մա­կեր­պած է Թեհ­րա­նի մէջ ա­ռա­ջին պիէ­նա­լէն: Մար­կոս Գրի­գո­րեան դա­սա­ւան­դած է Ի­րա­նի Գե­ղա­րուես­տից կա­ճա­ռին մէջ:

Շատ են թի­ւը այն եր­կիր­նե­րու, ուր զա­նա­զան քա­ղա­քակր­թու­թիւն­ներ եւ զա­նա­զան սե­րունդ­ներ ներ­կա­յաց­նող բազ­մա­թիւ ար­ուես­տա­գէտ­ներ զի­րենք կը նկա­տեն ա­շա­կերտ­ներն ու հե­տե­ւորդ­նե­րը հա­յազ­գի նկա­րիչ Մար­կոս Գրի­գո­րեա­նի, ո­րու ա­րուես­տը ար­դէն կէս դար է՝ ինչ որ հա­մաշ­խար­հա­յին ա­րուես­տի ի­րո­ղու­թիւն է։ Մար­կո­յի ա­րուես­տը ներ­կա­յա­ցուած է Նիւ Եոր­քի Ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի թան­գա­րա­նի, Ռոք­ֆել­լըր կեդ­րո­նի հա­ւա­քա­ծո­նե­րու մէջ, Հռո­մի, Թեհ­րա­նի պատ­կե­րաս­րահ­նե­րէն ներս եւ այլ նշա­նա­ւոր վայ­րե­րու մէջ: Իր վրձնած գե­ղան­կար­նե­րը կը գտնուին հա­րուստ հա­ւա­քորդ­նե­րու հա­ւա­քա­ծո­նե­րու մէջ, անձ­նա­կան տու­նե­րու եւ գրա­սե­նեա­կե­նե­րու պա­տեր կը զար­դա­րեն:

Մար­կո­յի հա­ւա­քա­ծո­յի հի­ման վրայ վե­րա­բա­ցուած թան­գա­րա­նը վեր­ջերս այ­ցե­լեց նաեւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեան եւ ծա­նօ­թա­ցաւ «Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ա­րուեստ. Մար­կոս-Սապ­րի­նա Գրի­գո­րեան­նե­րու հա­ւա­քա­ծո­յ» խո­րա­գի­րը կրող ցու­ցա­հան­դէ­սին:

Հա­ւա­քա­ծոն, որ տա­կա­ւին կը ցու­ցադ­րուի թան­գա­րա­նին մէջ, ոչ միայն Մար­կոս Գրի­գո­րեա­նի ա­նու­նը կը կրէ, այլ նաեւ իր դստեր՝ վա­ղա­մե­ռիկ ա­րուես­տա­գի­տու­հի, դե­րա­սա­նու­հի, լրագ­րող, ա­րուես­տի գոր­ծիչ Սապ­րի­նա Գրի­գո­րեա­նի, ո­րու ա­նու­նը նոյն­պէս միան­գա­մընդ­միշտ կա­պուած է այս թան­գա­րա­նին:

Եւ կան տուեալ­ներ, որ Մար­կօ իր հա­րուստ հա­ւա­քա­ծոն հա­ւա­քած եւ հարս­տա­ցու­ցած է իր ա­րուես­տա­գի­տու­հի դստեր հա­մար, սա­կայն դստեր կեան­քէն անս­պա­սե­լի հե­ռա­նա­լը մղած է ա­րուես­տա­գէ­տը՝ հա­ւա­քա­ծոն նուի­րել հայ­րե­նի­քին:

Սապ­րի­նա Գրի­գո­րեան ծնած է Հռո­մի մէջ, այն տա­րի­նե­րուն, երբ Մար­կոս Գրի­գո­րեան ա­րուես­տա­գէ­տի գոր­ծու­նէու­թեամբ իր տիկ­նոջ՝ Ֆլո­րա Ա­դա­մեա­նին հետ Հռոմ կը գտնուէր: Մեծ ե­ղած է Մար­կո­յի ազ­դե­ցու­թիւ­նը Սապ­րի­նա­յի վրայ, ան միշտ հե­տե­ւած է դստեր գոր­ծու­նէու­թեա­ն եւ ա­ջակ­ցած է ա­նոր: Սապ­րի­նա իր նախ­նա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­ցած է Թեհ­րա­նի մէջ, իսկ միջ­նա­կար­գը՝ Նիւ Եորք, ու­սա­նած է նաեւ Զուի­ցե­րիա: Վե­րա­դառ­նա­լով Թեհ­րան՝ ծա­նօ­թա­ցած է Թեհ­րա­նի «Դի­մակ­նե­ր» թա­տե­րա­խում­բի գե­ղա­րուես­տա­կան ղե­կա­վար Պատ­րի­սա Զի­քիի հետ եւ սկսած է մաս­նակ­ցիլ «Դի­մակ­նե­ր­»ու ներ­կա­յա­ցում­նե­րուն: Ա­ռա­ջին ան­գամ ան բեմ ե­լած է Թեհ­րա­նի հայ­կա­կան «Ա­րա­րա­տ» ինք­նա­գործ թա­տե­րա­խում­բին հետ՝ Ո­ւիլ­իըմ Սա­րո­յեա­նի «Իմ սիր­տը լեռ­նե­րու մէ­ջ է» թատ­րեր­գու­թեան մէջ՝ հան­դէս գա­լով Ճո­նիի դե­րա­կա­տար­մամբ: Այդ բե­մադ­րու­թիւ­նը իր ժա­մա­նա­կին նկա­տուած է ա­մե­նէն նշա­նա­կա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը՝ թեհ­րա­նա­հայ հա­մայն­քի թա­տե­րա­կան կեան­քին մէջ:

Իր կրթու­թիւ­նը ա­րուես­տի մէջ հիմ­նա­ւոր դարձ­նե­լու հա­մար Սապ­րի­նան մեկ­նած է Լոն­տոն, ու­սա­նած է ե­րաժշ­տու­թիւն, թատ­րոն, ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի հի­մունք­ներ, ու­սում­նա­ռու­թեան տա­րի­նե­րուն ճամ­բոր­դած է եւ­րո­պա­կան ա­րուես­տի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րով: Հե­տա­գա­յին տա­ղան­դա­ւոր այս հա­յու­հին աշ­խա­տած է նաեւ հե­ռա­տե­սի­լի բնա­գա­ւա­ռէն ներս, Նիւ Եոր­քի NBC հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թեան մէջ, հե­ղի­նա­կած է ե­րաժշ­տա­կան-թա­տե­րա­կան յօ­դուած­ներ, գրած եւ բե­մադ­րած է հե­ռուս­տա­տե­սա­յին թա­տե­րա­խա­ղեր: Սապ­րի­նա Գրի­գո­րեա­նի յօ­դուած­նե­րը լոյս տե­սած են նաեւ Delta SKy Magazine, Ladies Home Journal, Division Magazine եւ այլ պար­բե­րա­կան­նե­րու մէջ:

1986 թուա­կա­նին, տա­կա­ւին չլրա­ցած ա­նոր ե­րե­սուն տա­րի­քը, Սապ­րի­նան Նիւ Եոր­քի մէջ յան­կար­ծա­մահ ե­ղած է, եւ ա­նոր անս­պա­սե­լի մա­հը ցնցած է ծնող­քը, հա­րա­զատ­նե­րը, երկր­պա­գու­նե­րը: Շատ էին ե­րի­տա­սարդ աղջ­կան ա­րուես­տի երկր­պա­գու­նե­րը, ո­րոնք կը հե­տե­ւէին Սապ­րի­նա­յի գոր­ծու­նէու­թեան: Իր վիշ­տը փա­րա­տե­լու հա­մար հայ­րը՝ Մար­կօ Գրի­գո­րեան դստեր ա­նու­նով կո­չած է իր ա­րուես­տի հա­ւա­քա­ծոն եւ հե­տա­գա­յին ո­րո­շած՝ իբ­րեւ յի­շա­տակ նուի­րել Հա­յաս­տա­նին:

Դժուար կեանք մը ու­նե­ցած է Մար­կօ Գրի­գո­րեան: Ան Հա­յաս­տա­նի ընդ­հա­նուր ա­րուես­տի դաշ­տին մէջ մնաց այդ­պէս ալ չգնա­հա­տուած մէ­կը, ո­րու հան­դէպ հա­ւա­նա­բար ան­տար­բեր էին թէ՛ ա­րուես­տի աշ­խար­հը տնօ­րի­նող­նե­րը, թէ՛ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը: Ան, սա­կայն ապ­րե­ցաւ իր կեան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րը Հա­յաս­տա­նի մէջ՝ այն յոյ­սով, որ իր օ­րի­նա­կին կը հե­տե­ւին բազ­մա­թիւ հայ հա­ւա­քորդ­ներ ու ա­րուես­տի նուի­րեալ­ներ ու ի­րենց հա­ւա­քա­ծո­նե­րը օ­տար եր­կիր­նե­րէն կը տե­ղա­փո­խեն Հա­յաս­տան: Ան նոյ­նիսկ խօսք տուած էր, որ թան­գա­րա­նի շէնք ու­նե­նա­լու պա­րա­գա­յին կը հա­ւա­քէ նաեւ աշ­խար­հի այլ եր­կիր­նե­րու մէջ գտնուող իր գոր­ծե­րը եւ Հա­յաս­տան կը փո­խադ­րէ, բայց այդ մէ­կը տե­ղի չու­նե­ցաւ: Հա­յաս­տան տե­ղա­փո­խուե­լէն տա­րի­ներ ետք՝ 2007 թուա­կա­նին Մար­կօ Գրի­գո­րեան են­թար­կուե­ցաւ դա­ժան յար­ձա­կու­մի եւ կո­ղո­պու­տի. յան­ցա­գործ­նե­րը, գիտ­նա­լով, որ Մար­կոն վա­ճա­ռած է Գառ­նիի իր ա­ռանձ­նա­տու­նը եւ իր մօտ է վա­ճառ­քի հա­մար ստա­ցած կան­խավ­ճա­րը, մուտք գոր­ծած են Ե­րե­ւա­նի կեդ­րո­նը գտնուող ա­նոր բնա­կա­րա­նը, դա­ժա­նօ­րէն ծե­ծած ար­դէն ծե­րու­թեան սե­մին գտնուող ա­րուես­տա­գէ­տը, կո­ղոպ­տած տու­նը, իսկ Մար­կոն տե­ղա­փո­խուած է հի­ւան­դա­նոց, քիչ մը ա­պա­քի­նած է, բայց այդ դէպ­քէն ե­րեք շա­բաթ վերջ՝ մա­հա­ցած է, 27 Օ­գոս­տոս 2007 թուա­կա­նին: Հի­ւան­դա­նո­ցէն դուրս գա­լէն ետք Մար­կոն կը վախ­նար իր բնա­կա­րա­նը եր­թալ, ան կը բնա­կէր այլ տու­նի մը մէջ, որ­պէս­զի չգիտ­նան իր գտնուած վայ­րը, եւ կը մա­հա­նայ այդ տու­նին մէջ՝ ա­ռան­ձին ու տխուր: Նման ան­փա­ռու­նակ վախ­ճան կ՚ու­նե­նայ նշա­նա­ւոր ա­րուես­տա­գէ­տը՝ Ե­րե­ւա­նի պա­տուա­ւոր քա­ղա­քա­ցին, որ իր ամ­բողջ կեան­քը նուի­րած էր ա­րուես­տին, հայ­րե­նի­քին, իր հա­րուստ հա­ւա­քա­ծոն բե­րած Հա­յաս­տա­նին եւ մեծ փա­փաք ու­նէր օր մը ցու­ցադ­րուած տես­նել այդ բո­լո­րը: Իր կեն­դա­նու­թեան օ­րե­րուն Մար­կօ չտե­սաւ իր այդ­քան փա­փա­քած ցու­ցադ­րու­թիւ­նը, հա­կա­ռակ ա­նոր, որ մեծ ջան­քեր ներդ­րեց ա­տոր հա­մար, շատ խոս­տում­ներ ստա­ցաւ, բայց հե­ռա­ցաւ կեան­քէն՝ այդ նուի­րա­կան ե­րա­զը սիր­տին մէջ:

Այ­սօր, իր մա­հէն տա­րի­ներ ետք, երբ ա­նոր հա­ւա­քա­ծոն խնամ­քով ու ջեր­մու­թեամբ ցու­ցադ­րուած է Ա­րա­մի 1 հաս­ցէին գտնուող թան­գա­րա­նը, կա­րե­լի է նկա­տել, որ ան տուրք է ոչ միայն մեծ ա­րուես­տա­գէ­տին, նշա­նա­ւոր հա­ւա­քոր­դին եւ բա­րե­րա­րին, այլ նաեւ՝ յի­շա­տա­կի վկա­յու­թիւն է ա­նոր նոյն­քան տա­ղան­դա­ւոր վա­ղա­մե­ռիկ դստե­ր՝ Սապ­րի­նա­յին: Սապ­րի­նա Հա­յաս­տան չէ այ­ցե­լած, բայց թան­գա­րա­նի այս ցու­ցադ­րու­թեամբ ա­նոր ա­նու­նը ար­դէն մտած է Հա­յաս­տան ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի պատ­մու­թեան մէջ, իսկ իր մա­հէն ետք Մար­կօ հիմ­նած է դստեր յի­շա­տա­կին «Սապ­րի­նա Գրի­գո­րեան» ե­րաժշ­տու­թեան եւ թատ­րեր­գու­թեան մրցա­նա­կը, ո­ր կը տրուի Նիւ Եոր­քի, Լոն­տո­նի եւ Ե­րե­ւա­նի ե­րի­տա­սարդ ու շնոր­հա­լի ա­րուես­տա­գէտ­նե­րուն:

Ե­րե­ւա­նի մէջ նաեւ գիրք գրուած է Սապ­րի­նա­յի մա­սին, ո­րու հե­ղի­նա­կը թա­տե­րա­կան քննա­դատ Գէորգ Ա­բա­ջեանն է: Այ­սօր գիրքն ու թան­գա­րանն են, որ կը պատ­մեն այս եր­կու զար­մա­նա­լի ա­րուես­տա­գէտ­նե­րուն՝ հօր եւ դստեր մա­սին:

Մար­կօ եւ Սապ­րի­նա: Եր­կու ա­նուն: Եր­կու ճա­կա­տա­գիր:

ՄԷՋ­ԲԵ­ՐՈՒՄ­ՆԵՐ ՍԱՊ­ՐԻ­ՆԱ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐԵԱ­ՆԻ ՄԱ­ՍԻՆ

«Սապ­րի­նա, քաղց­րիկ աղ­ջիկս, ըն­դու­նէ իմ այս ան­զարդ տո­ղե­րը, եւ թող ա­նոնք Նաի­րեան ա­րե­ւով լե­ցուած վար­դե­րու հան­գոյն սփռեն քու շիր­մա­թում­բին, որ չմսիս օ­տա­րի պաղ հո­ղին մէջ, թող հա­յոց լեռ­նե­րէն քա­ղուած ալ­պեան մա­նու­շակ­նե­րու նման կու­տա­կուին քու գե­րեզ­մա­նին, բե­րե­լով հայ­րե­նի հո­վե­րու յա­րա­տեւ շնկշնկո­ցը, որ­պէս­զի ա­մէն գե­ղեց­կու­թիւն մոխ­րաց­նող ու տո­չո­րող հող­մերն ու սա­մում­նե­րը չկա­րո­ղա­նան խռո­վել քու յա­ւի­տե­նա­կան նին­ջը...»։

ԳԷՈՐԳ Ա­ԲԱ­ՋԵԱՆ

«Բա­ցա­ռիկ ու ար­տա­սո­վոր դե­րա­սա­նու­հի մըն է Սապ­րի­նան: Ես աշ­խա­տե­ցայ ա­նոր հետ մի քա­նի ա­մե­նա­տար­բեր բնոյ­թի ու ծա­ւա­լի կեր­պար­նե­րու շուրջ եւ զար­մա­ցած հիաց­մուն­քով տե­սայ, թէ ինչ­պի­սի բա­ցար­ձակ կեր­պա­րա­յին զգա­ցո­ղու­թիւն ու­նի, եւ ինչ­պի­սի ճկու­նու­թեամբ կը կա­րո­ղա­նայ ան­ցում կա­տա­րել դե­րէ դեր, կը ստեղ­ծէ ի­րա­րու չնմա­նող անկրկ­նե­լի կեր­պար­ներ: Ես շնոր­հա­կալ եմ իմ բախ­տին, որ աշ­խա­տած եմ ա­նոր հետ: Եր­ջա­նիկ կ՚ըլ­լայ այն, որ բե­մադ­րու­թիւն­նե­րուն կը մաս­նակ­ցի Սապ­րի­նան»:

*

«Սապ­րի­նան շող­շո­ղուն աստղ մըն էր, ո­րու լոյ­սը եր­բեք պի­տի չհան­գի մեր սրտե­րուն մէջ: Ան իմ ճանչ­ցած գրե­թէ միակ խան­դա­վառ ե­րի­տա­սար­դու­հին էր, վեհ հո­գի մը, ո­րու հետ ա­ռըն­չուող ա­մէն ոք կը սրբա­գոր­ծուէր, կը դառ­նար ա­ւե­լի լա­ւը»:

ՓԱԹ­ՐԻ­ՍԻԱ ԶԻ­ՔԻ

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ