ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ԱՐՔ. ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ (1846-1934)

Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յովա­կի­մեան ի­րա­պէս բա­ցա­ռիկ հո­գե­ւո­րա­կա­նի մը տի­պա­րը ե­ղած է։ Ծնած է Նի­կո­մի­դիոյ Տաղ գիւ­ղը՝ ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Սու­րէն։

Ան ըն­դու­նուած է նախ Ար­մա­շի Դպրե­վանք, եւ սա­կայն եր­կար չէ մնա­ցած հոն եւ ան­ցած է Զմիւռ­նիա, եւ ա­ւե­լի վերջ՝ Կ. Պո­լիս, ուր ա­շա­կեր­տած է Խաս­գիւ­ղի Նու­պար-Շահ­նա­զա­րեան վար­ժա­րա­նին։

Ա­պա, 1873 թուա­կա­նին վար­դա­պետ ձեռ­նադ­րուած է Նի­կո­մի­դիոյ Ա­ռաջ­նորդ Ներ­սէս Ե­պիս­կո­պոս Վար­ժա­պե­տեա­նէն։ Երբ Կ. Պոլ­սոյ Պատ­րիարք ընտ­րուե­ցաւ Ներ­սէս Ե­պիս­կո­պոս Վար­ժա­պե­տեան 1876 թուա­կա­նին, ի­րեն յա­ջոր­դեց Ստե­փան­նոս Վար­դա­պետ։ Իսկ Ներ­սէս Ե­պիս­կո­պոս Վար­ժա­պե­տեան յա­ջոր­դեց Մկրտիչ Պատ­րիարք Խրի­մեա­նին։

Ստե­փան­նոս Վար­դա­պետ Յո­վա­կի­մեան Նի­կո­մի­դիոյ ա­ռաջ­նորդ ընտ­րուե­ցաւ 1880 թուա­կա­նին, եւ ե­պիս­կո­պոս ձեռ­նադ­րուե­ցաւ Տ.Տ. Մա­կար Ա. Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սէն՝ 1886 թուա­կա­նին, Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի մէջ։

Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեան ե­ղած է ի­րաւ հո­գե­ւո­րա­կան մը՝ կո­րո­վի եւ շի­նա­րար Ա­ռաջ­նորդ մը, ճշ­­մա­րիտ եւ տի­պար հո­վիւ մը իր հօ­տին մին­չեւ վերջ։ Թե­մէն ներս մեծ թի­ւով քա­հա­նա­ներ ձեռ­նադ­րած է, ո­րոնց­մէ մին է նաեւ Թով­մա Ա. Քա­հա­նայ Շի­կա­հե­րը՝ հայ­րը մեր սի­րե­լի բա­րե­կամ Տքթ. Վարդ Շի­կա­հե­րին։

Ստե­փան­նոս Սրբա­զան եր­կու ա­ռիթ­նե­րով՝ 1909 եւ 1910 թուա­կան­նե­րուն, Ար­մա­շի Դպրե­վանք հրա­ւի­րուած է վա­նա­հայր Տ. Մես­րոպ Վար­դա­պետ Նա­րո­յեա­նի կող­մէ եւ կա­տա­րած՝ եօթ­նե­րորդ եւ ու­թե­րորդ դա­սա­րան­նե­րու շրջա­նա­ւարտ­նե­րու ձեռ­նադ­րու­թիւ­նը, նկա­տի ու­նե­նա­լով որ Ար­մա­շի մէջ նոյն տա­րի­նե­րուն ե­պիս­կո­պոս չկար։

Ձեռ­նադ­րեալ­ներն էին Սու­րէն Վար­դա­պետ Գա­լէ­մեան, Վահ­րամ Վար­դա­պետ Նա­զա­րէ­թեան, Գե­ղամ Վար­դա­պետ Թէ­վէ­քէեան, Հմա­յեակ Վար­դա­պետ Պաղ­տա­սա­րեան, Հրանդ Վար­դա­պետ Յո­վա­սա­փեան եւ Հա­մա­զաստ Վար­դա­պետ Ե­ղի­սէեան։ Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս ա­ւե­լի ա­ռաջ իր թե­մէն ներս ձեռ­նադ­րած էր նաեւ եր­կու վար­դա­պետ­ներ՝ Մկրտիչ Ար­քե­պիս­կո­պոս Ա­ղաւ­նու­նի եւ Կա­րա­պետ Ար­քե­պիս­կո­պոս Մազ­լը­մեան, ո­րոնք յե­տա­գա­յին թե­մա­կալ ա­ռաջ­նորդ­ներ ե­ղան՝ ա­ռա­ջի­նը Ե­գիպ­տա­հայ թե­մին, իսկ երկ­րոր­դը՝ Յուն­ա­հայ թե­մի­ն։

Ս­տե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեան, իր եր­կա­րա­մեայ ա­ռաջ­նոր­դու­թեան շրջա­նին կա­ռու­ցա­նել եւ հաս­տա­տել տուած է բազ­մա­թիւ ե­կե­ղե­ցի­ներ, դպրոց­ներ եւ նոյ­նիսկ գիւ­ղեր, ո­րոնց տուած է յա­տուկ ա­նուն­ներ, ինչ­պէս՝ «Գե­ղամ գիւղ», «Ա­րազ գիւղ», «Մա­նու­շակ գիւղ», «Հո­վիւ գիւղ», «Ար­մա­ւիր գիւղ»։

«Պար­տի­զակն ու Պար­տի­զակ­ցին» հա­տո­րին մէջ յատ­կան­շա­կան պա­րա­գայ մը գրուած է, շատ պարզ, որ ինք­նին դա՛ս մըն է հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան, երբ Ստե­փան­նոս Սրբա­զան Հայր, ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նին եւ գրա­սե­նեա­կին պա­տու­հա­նէն կը նկա­տէր փոք­րիկ տղայ մը՝ որ դպրո­ցէն տուն կը ճամ­բուէր, կը կան­չէր զինք եւ փոք­րիկ ա­շա­կեր­տը կ՚ը­սէր, թէ հարկ ե­ղած եւ պա­հան­ջուած դրա­մը չէր բե­րած եւ ու­սու­ցի­չը զինք տուն կը ճամ­բէր…։ Կը հարց­նէր՝ որ­քան դրամ պէտք էր եւ գրպա­նէն «ղրուշ»նե­րը տա­լով փոք­րիկ տղուն, զինք կը վե­րա­դարձ­նէր դա­սա­րան։ Ի­րաւ եւ տի­պար հո­գե­ւո­րա­կա­նի կե­ցուածք մը ա­հա­ւա­սի՛կ։

Եւ ու­րիշ օր մըն ալ, դար­ձեալ, փոք­րիկ տղայ մը նոյն կա­ցու­թեան մատ­նուե­լով նոյն կեր­պով կը կան­չուէր Սրբա­զա­նէն որ վե­րա­դառ­նար, եւ այս ան­գամ պա­հան­ջուած գու­մա­րը Սրբա­զան Հայ­րը իր գրպա­նը չգտնե­լով, կ՚ը­սէր. այս­քա­նը տո՛ւր եւ ը­սէ, թէ Սրբա­զա­նը մնա­ցեա­լը վա­ղը կու տայ։ Եւ ա­հա­ւա­սիկ, հո­գե­ւո­րա­կա­նի ազ­նուու­թիւն եւ վե­հանձ­նու­թի՛ւն։

Ա­հա­ւա­սիկ իս­կա­կա՛ն նուի­րու­մը՝ ո­րուն մէջ դրա­մը ո՛չ մէկ ար­ժէք ու­նի…։

10 Մարտ 1934 թուա­կա­նին, այս պատ­կա­ռե­լի հո­գե­ւո­րա­կա­նը՝ Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեան կը վախ­ճա­նէր պաշ­տօ­նի վրայ՝ Պուլ­կա­րիոյ Սո­ֆիա մայ­րա­քա­ղա­քը իր 88 յա­ռա­ջա­ցեալ տա­րի­քին, 62 տա­րի­նե­րու ան­խոնջ, խի­զախ, ան­նա­հանջ եւ նուի­րեալ ծա­ռա­յու­թե­նէ ետք։

Յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան կը նա­խա­գա­հէր եւ վեր­ջին օ­ծու­մը կը կա­տա­րէր Ե­րուանդ Ար­քե­պիս­կո­պոս Փեր­տահ­ճեան՝ Ար­մա­շա­կան հո­գե­ւո­րա­կա­նը եւ կը կար­դար Խո­րէն Ա. Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի ցա­ւակ­ցա­կան գի­րը յա­նուն Մայր Ա­թո­ռի միա­բա­նու­թեան եւ Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցիին։

Իր մեծ վաս­տա­կով Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեան կը հան­դի­սա­նար հնօ­րեայ ա­ւան­դա­պահ եւ բա­րե­պաշտ բա­ցա­ռիկ հայ ե­կե­ղե­ցա­կա­նը, վա­րե­լով Նի­կո­մի­դիոյ (=Իզ­միտ) թե­մին ա­ռաջ­նոր­դու­թիւ­նը 35 եր­կար ան­նա­խըն­թաց տա­րի­ներ՝ մին­չեւ իր ընտ­րու­թիւ­նը Պուլ­կա­րա­հայ թե­մին ա­ռաջ­նորդ, ի­րեն օգ­նա­կան ու­նե­նա­լով Ար­մա­շա­կան Ե­րուանդ Ե­պիս­կո­պոս Փեր­տահ­ճեա­նը։ Ան կը հան­դի­սա­նար հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րուն մէջ ա­մե­նէն ե­րէ­ցը, մնա­լով միշտ իր հօ­տին գլու­խը մին­չեւ Պուլ­կա­րիա՝ ուր ան­հա­ւա­տա­լիօ­րէն ի նո­րոյ կը վա­րէր թե­մին ա­ռաջ­նոր­դու­թիւ­նը հա­կա­ռակ իր տա­րի­քին՝ ցմա՛հ։

Իր վախ­ճա­նու­մին ա­ռի­թով իր հիաց­ման ար­ժա­նի դար­ձու­ցած է «ՍԻՈՆ»ի գրա­գէտ ու ի­մաս­տուն խմբա­գի­րը՝ Ե­րու­սա­ղէ­մի Տ. Թոր­գոմ Պատ­րիարք Գու­շա­կեան՝ որ սա­պէս գրած է.

«Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս ամ­բողջ իր հո­վու­թեան շրջա­նին իր ժո­ղո­վուր­դին եւ ա­մէն­քէն սի­րուած եւ յար­գուած ե­կե­ղե­ցա­կան մը ե­ղաւ, եւ իր ան­բամ­բաս կեն­ցա­ղին ան­դադ­րում գոր­ծու­նէու­թեան եւ ա­ւե­տա­րա­նա­կան բա­զում շնորհ­նե­րով զար­դա­րուած՝ հայ­րը ե­ղաւ բո­լո­րին»։­

Իսկ իր վախ­ճա­նու­մէն ա­ռաջ Տ.Տ. Խո­րէն Ա. Մու­րատ­բէ­գեան Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը (1932-1938), իր Յու­նուար 28, 1933 թուա­կիր օրհ­նու­թեան գի­րով «որ­պէս ա­ւա­գա­գոյն հո­գե­ւո­րա­կան եւ միա­բան Մայր Ա­թո­ռի» կ՚ող­ջու­նէր Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեա­նը, հե­տե­ւեալ գնա­հա­տան­քի ար­տա­յայ­տու­թեամբ։

«65 տա­րի շա­րու­նակ հայ ժո­ղո­վուր­դի ա­ռաջ­նորդ հո­վիւ ե­ղած, իւր ժո­ղո­վուր­դի սա­կա­ւա­թիւ ու­րա­խու­թիւն­նե­րով եւ ան­հա­մար ցա­ւե­րով եւ դառ­նու­թիւն­նե­րով ապ­րած եւ նրա­նից սի­րուած Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցու ա­ւա­գա­գոյն Ար­քե­պիս­կո­պո­սին ու Մայր Ա­թո­ռի ա­ւա­գա­գոյն Միա­բա­նին սրտա­բուխ մաղ­թանք­նե­րը մեր ընտ­րու­թեան եւ օծ­ման ա­ռի­թով գնա­հա­տե­լի են Մեզ հա­մար եւ մխի­թա­րա­կան»։­

Ի­րա­պէ՛ս «տի­պար հո­գե­ւո­րա­կան»ի մը հա­րա­զատ օ­րի­նա­կը եւ ե­կե­ղե­ցա­կա­նի ար­ժա­նա­հա­ւատ վկան է ե­ղած Ստե­փան­նոս Ար­քե­պիս­կո­պոս Յո­վա­կի­մեան։ Եւ այս­պէս ի­րաւ հո­գե­ւո­րա­կան­ներն են որ միշտ վե՛ր պի­տի պա­հեն Հայ Ե­կե­ղե­ցիի ար­դար ար­ժա­նի­քը։ Նուի­րուած, ծա­ռա­յա­սէր եւ մա­նա­ւանդ ան­կեղծ հո­գե­ւո­րա­կա­նը կրնա՛յ պէտք ե­ղած կեր­պով հո­վուել ժո­ղո­վուր­դը…։

- Մեծ մա­սամբ օգ­տուե­ցանք՝ Դոկտ. Զա­ւէն Ա. Քհնյ. Ար­զու­մա­նեա­նի «Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ Բարձ­րաս­տի­ճան Հո­գե­ւո­րա­կան­ներ»էն՝ Հրա­տա­րա­կու­թիւն Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ Ա­մե­րի­կա­յի Ա­րեւմ­տեան Թե­մին, 2013։

 ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

­Մա­յիս 1, 2016, Իս­թան­պուլ