«ՀԱՐԻՒՐԱՄԵԱՅ ՀԱԼԷՊԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԸ ԽՈՐ ԱՐՄԱՏՆԵՐ ՈՒՆԻ»

«Ա­րե­ւել­ք» կայ­քէ­ջէն կ՚ար­տատ­պենք հար­ցազ­րոյ­ց մը, որ կա­տա­րուած է հա­լէ­պա­հայ եր­կար տա­րի­նե­րու կրթա­կան մշակ եւ հրա­պա­րա­կա­գիր՝ Լա­լա Միս­կա­րեան-Մի­նա­սեա­նին հետ: Հար­ցազ­րոյ­ցի հե­ղի­նակն է Սա­գօ Ա­րեան։

-Վեր­ջին օ­րե­րուն  Հա­լէ­պը դար­ձեալ դար­ձաւ  մեր մտա­հո­գու­թիւն­նե­րուն հիմ­նա­կան  ա­ռանցք:  Ձեր տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով եւ  մա­նա­ւանդ զգա­ցա­ծով, այ­սօր ի՞նչ տե­ղի կ­­՚ու­նե­նայ Հա­լէ­պի շուրջ:

-Ձեր հար­ցու­մի վեր­ջին մա­սը ա­ւե­լի մատ­չե­լի է ին­ծի, քա­նի որ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ կամ մեկ­նա­բան չեմ եւ պա­տե­րազ­մա­կան քայ­լե­րու ըն­թաց­քին ու կռուող կող­մե­րու մար­տա­վա­րու­թեան բա­ւա­րար չա­փով ծա­նօթ չեմ։ Ին­ծի հա­մար ա­ւե­լի հե­տաքր­քրա­կան է ռազ­մա­դաշտ-քա­ղա­քի բնա­կիչ­նե­րուն վի­ճա­կը, ինչ որ այս օ­րե­րուս եր­կու բա­ռով սահ­մա­նել  կա­րե­լի չէ։

Հոս ապ­րող­նե­րուս հա­մար Հա­լէ­պին վի­ճա­կը մտա­հո­գու­թեան ա­ռանցք է ո՛չ միայն վեր­ջին օ­րե­րուն, այլ ան մեր ա­մէ­նօ­րեայ կեան­քին մղձա­ւանջն է, քա­նի ո­ր ար­դէն չորս տա­րիէ ի վեր, շրջա­փա­կու­մի ա­ռա­ջին իսկ օ­րե­րէն, այ­լա­զան ա­ղէտ­ներ ան­պա­կաս են։ Կեն­ցա­ղա­յին նե­ղու­թիւն­նե­րը, որ­քան ալ ծանր ըլ­լան, ա­նոնք լու­ծու­մի մաս­նա­կի ճամ­բա­ներ կ՚ու­նե­նան, յատ­կա­պէս գա­ղու­թին ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը այդ ուղ­ղու­թեամբ քայ­լեր ա­ռած է եւ կը ջա­նայ հո­գալ մար­դոց կա­րիք­նե­րը։ Թէեւ կա­րե­ւոր են կեն­ցա­ղա­յին խնդիր­նե­րը, սա­կայն  ա­ռաջ­նա­յի­նը չեն­։ Ե­թէ ա­ռա­ջին ա­միս­նե­րուն ա­նակն­կա­լը շփո­թե­ցուց ու վախ­ցուց հա­լէպ­ցի­նե­րը, այ­նու­հե­տեւ, տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին մար­դիկ ա­կա­մայ վար­ժուե­ցան բա­նի մը, ո­րու կա­րե­լի չէ վար­ժուիլ, այն է՝ մա­հուան մշտա­կան ներ­կա­յու­թեա­նը քովդ՝ ո՛ւր որ ալ գտնուիս։

Երբ ո­րե­ւէ վայ­րի մէջ ա­ղէտ կը պա­տա­հի, հո­գե­բան­նե­րու խում­բեր կ՚ա­ճա­պա­րեն հոն՝ ա­ղէ­տա­հար մար­դոց հո­գե­բա­նա­կան օգ­նու­թիւն մա­տու­ցե­լու։ Ա­ւա՜ղ, Հա­լէ­պի բնա­կիչ­նե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րը այ­սօր հո­գե­բա­նա­կան այն­պի­սի բարդ հան­գոյց է, որ տա­րի­ներ պէտք պի­տի ըլ­լան զա­նոնք բնա­կա­նոն վի­ճա­կի վե­րա­դարձ­նե­լու հա­մար, ե­թէ եր­բեք ի­րենց­մով հե­տաքրք­րուող­ներ ըլ­լան…։

-Ի՞նչ կը նա­խա­տե­սէք  յա­ռա­ջի­կայ օ­րե­րուն, տրուած ըլ­լա­լով, որ  Սու­րիոյ  տագ­նա­պին մօ­տէն  հե­տե­ւող  վեր­լու­ծա­բան­ներ  տագ­նա­պի  հան­գու­ցա­լուծ­ման  մօ­տա­լու­տու­թիւն մը չեն նկա­տեր:

-Այ­սօր տե­ղե­կա­տուա­կան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը այն­քան լայն են, որ մո­լո­րա­կի ո­րե­ւէ ան­կիւ­նը գտնուո­ղը կրնայ մեզ­մէ՝ են­թա­կա­նե­րէս ա­ւե­լին ի­մա­նալ, իր ձե­ւով ան­նա­խըն­թաց  հա­մաշ­խար­հա­յին այս հա­կա­մար­տու­թեան հան­գու­ցա­լու­ծու­մի կամ ա­ռա­ւել խճճուե­լու մա­սին։ Այդ ուղ­ղու­թեամբ ես ան­տե­ղակ եմ, մա­նա­ւանդ որ մեծ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան բա­ւիղ­նե­րը սո­վո­րա­կան մահ­կա­նա­ցու­նե­րուս  հա­մար շատ մթին են։ Կը լսենք, թէ վճռա­կան հա­րուա­ծին ու Հա­լէ­պի ա­զա­տագ­րու­մին պա­հը մօ­տե­ցած է, բայց անց­նող տա­րի­նե­րուն նման յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ այն­քան շատ լսե­ցինք, որ հա­ւատ ըն­ծա­յե­լու կը դժուա­րա­նանք։ Անձ­նա­պէս կը նա­խընտ­րեմ ո՛չ խան­դա­վա­ռուիլ դրա­կան կան­խա­տե­սում­նե­րէն կամ գու­շա­կու­թիւն­նե­րէն, ո՛չ ալ վհա­տիլ ժխտա­կա­նէն։ Այս չորս-հինգ տա­րի­նե­րը  մե­զի սոր­վե­ցու­ցին ա­ռա­ւել բաց աչ­քե­րով նա­յիլ կեան­քի ի­րա­կա­նու­թիւն­նե­րուն եւ ո­րե­ւէ պե­տու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հետ կա­պուած պատ­րանք­ներ չու­նե­նալ։

-Ե­թէ դէպ­քե­րը այս հու­նով շա­րու­նա­կուին, ի՞նչ ճա­կա­տա­գիր կը սպա­սէ հա­լէ­պա­հա­յու­թեան: Կրնանք ը­սե՞լ, որ հա­լէ­պա­հա­յու­թեան թի­ւը  նօս­րա­ցած է այ­սօր:

-Երբ գի­տենք, թէ ա­ռա­ջին իսկ օ­րե­րէն մար­դիկ սկսան հե­ռա­նալ երկ­րէն ու քա­ղա­քէն՝ բնա­կա­նօ­րէն հասկ­նա­լի է, որ հա­յե­րը եւս, ու թե­րեւս ա­ռա­ջին­նե­րու կար­գին, հե­ռա­ցան ու տա­կա­ւին կը հե­ռա­նան։ Իւ­րա­քան­չիւր ծանր դէպք նոր խթան կ՚ըլ­լայ, որ նոյ­նիսկ մնալ վճռած­ներ տա­տա­նին ու գաղ­թի ճամ­բան ընտ­րեն­։ Ան­տա­րա­կոյս գա­ղու­թը կը նօս­րա­նայ, սա­կայն տա­կա­ւին ոտ­քի է եւ կար­ծես ինք­նա­հաս­տա­տու­մի ա­ռա­ւել մեծ ճի­գե­րու մէջ՝ մշա­կու­թա­յին ե­ռուն օ­րեր կ՚ապ­րի՝ ան­տե­սե­լով ստոյգ վտան­գը։ Մէկ բան կաս­կա­ծէ վեր է՝ գաղ­թող հա­լէպ­ցի­նե­րուն հո­գի­նե­րը կը մնան այս օրհ­նուած քա­ղա­քին մէջ։ Ա­նոնք ոչ մէկ տեղ կը գտնեն նիւ­թա­կան ու բա­րո­յա­կան այն ար­ժէք­նե­րը, զորս ու­նէին հոս՝ շա­տե­րէն տգէտ կար­ծուած այս մի­ջա­վայ­րին մէջ։ Տա­կա­ւին խօսք չե­ղաւ ազ­գա­յին նկա­րագ­րա­յին գի­ծե­րու, ա­ւան­դա­պա­հու­թեան, ըն­կե­րա­յին մթնո­լոր­տի, մայ­րե­նի լե­զուին հան­դէպ տա­կա­ւին պահ­պա­նուող գուր­գու­րան­քի ու այլ ար­ժէք­նե­րու մա­սին, ո­րոնց հա­լէպ­ցի­ներ  յա­ճախ կ՚անդ­րա­դառ­նան հե­ռա­նա­լէն ետք։

-Յո­յսեր կա՞ն, որ ե­թէ տագ­նա­պը քա­ղա­քա­կան լուծ­ման հու­նի  մը մէջ մտնէ, բո­լոր դուր­սը գտնուող  հա­լէ­պա­հա­յե­րը կը վե­րա­դառ­նան:

-Հա­կուած չեմ են­թադ­րու­թիւն ը­նե­լու, սա­կայն յե­նե­լով մեր լսած­նե­րուն վրայ՝ կը  հա­ւա­տամ, թէ վե­րա­դառ­նալ ու­զող­ներ պի­տի ըլ­լան։ Հա­ւա­նա­բար ոչ բո­լո­րը, սա­կայն ծննդա­վայր վե­րա­դառ­նա­լու հա­մար շա­տեր կը սպա­սեն պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տին։ Ե­րի­տա­սարդ­ներ, որ­քան որ ալ սկզբնա­կան շրջա­նին օ­տար զգան նոր մի­ջա­վայ­րե­րու մէջ, այ­նուա­մե­նայ­նիւ կարճ շրջան մը ետք կ՚ըն­տե­լա­նան, կ՚ըն­կա­լեն, կ՚իւ­րաց­նե­նայլ մշա­կոյթ­նե­րու պար­տադ­րած նոր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը։ Այլ է պա­րա­գան հա­սուն մար­դոց ու յատ­կա­պէս տա­րեց­նե­րու, ո­րոնց հա­մար դուր­սը կան թէ՛ նոր կեան­քի սկսե­լու, ըն­տա­նի­քի նիւ­թա­կան կա­րիք­նե­րը հո­գա­լու դժուա­րու­թիւն­ներ, թէ՛ տե­ղա­կան լե­զուն իւ­րաց­նե­լու հարց, թէ՛ ըն­կե­րա­յին բո­լո­րո­վին այլ մի­ջա­վայ­րի հետ հաշ­տուե­լու ստի­պուա­ծու­թիւն, թէ՛ մտալլ­կանք, թէ մատ­ղաշ զա­ւակ­նե­րը կրնան հե­ռա­նալ  ազ­գա­յին ար­մատ­նե­րէն, թէ՛ ա­կա­մայ Հա­լէպ ձգած նիւ­թա­կան ար­ժէք­նե­րու հա­ւա­նա­կան կո­րուս­տի մտա­տան­ջու­թիւն։ Ար­դիւն­քը՝ հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ պի­տի կրկնեն թէ՛ հիւ­րըն­կա­լած երկ­րին օ­տար ըլ­լա­լու, թէ՛ ի­րենք ի­րենց­մէ օ­տա­րա­նա­լու այն ծանր հո­գե­վի­ճա­կը, զոր կրե­ցին Մեծ Ե­ղեռ­նէն փրկուած գաղ­թա­կան­նե­րու ա­ռա­ջին սե­րունդ­նե­րը։ Բնա­կա­վայ­րը կրնանք սի­րել, բայց մեզ եր­ջա­նիկ կամ դժբախտ ը­նո­ղը մար­դիկ են։ Հա­լէ­պը կը պահ­պա­նէր Ա­րե­ւել­քին յա­տուկ մարդ­կա­յին մտեր­միկ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, ինչ որ, կը լսենք, յա­ճախ կը փնտռեն հե­ռա­ցող­նե­րը։

-Ի՞նչ պայ­ման­նե­րու մէջ կ­­՚ապ­րի հա­լէ­պա­հա­յու­թիւ­նը այ­սօր: Կրնա՞ք  կարճ նկա­րագ­րա­կան մը ը­նել այդ ա­ռու­մով:

-(…) Վեր­ջին օ­րե­րուն հրթիռ­նե­րու տա­րափ տե­ղաց քա­ղա­քին ու յատ­կա­պէս  հա­յա­շատ Նոր Գիւ­ղին վրայ։ Կրկին ու­նե­ցանք զո­հեր, կրկին սահմռ­կե­ցանք, կրկին մա­հուան խիստ մեր­ձա­ւո­րու­թեան անդ­րա­դար­ձանք։ Այ­նուա­մե­նայ­նիւ՝ ա­նոնք որ կը շա­րու­նա­կեն մնալ հոս ու ազ­գա­յին ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րու մէջ են, ան­խոնջ ու ա­ռա­ւել շեշ­տուած ջան­քե­րով կը կա­տա­րեն ի­րենց գոր­ծը։ Հա­լէ­պը տա­կա­ւին կը գի­տակ­ցի, որ հա­յա­պահ­պա­նու­մի կա­րե­ւոր օ­ճախ ըլ­լա­լէն չէ դադ­րած։ Դպրոց­նե­րու ա­ւար­տա­կան քննու­թիւն­նե­րը ու ա­մա­վեր­ջի հան­դէս­նե­րը ա­ւար­տե­ցան, Հա­յա­գի­տա­կան հիմ­նար­կին քննու­թիւն­նե­րը ըն­թաց­քի մէջ են,  այ­լա­զան դա­սըն­թացք­ներ ու գե­ղա­րուես­տա­կան ե­լոյթ­ներ կը խա­չա­ձե­ւեն զի­րար, քա­նի մը ան­գամ տեղ փո­խե­լու ստի­պուած, դժուա­րա­գոյն պայ­ման­նե­րու մէջ՝ «Գան­ձա­սա­ր» շա­բա­թա­թեր­թը կա­նո­նա­ւոր կը հրա­տա­րա­կուի ու թղթակ­ցող­նե­րու պա­կաս չու­նինք… ե­րի­տա­սարդ­ներ կ՚ա­մուս­նա­նան ու մա­նուկ­ներ կը ծնին… կեան­քը իր ճամ­բով, մա­հը՝ իր…։

-Սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս հա­լէ­պա­հա­յու­թիւ­նը կը հա­մա­րուի ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան  ա­մե­նէն  գլխա­ւոր ամ­րոց-բեր­դը: Ինչ­քա­նո՞վ  ճիշդ է այս ըն­կա­լու­մը: Կրնա՞ք բա­ցատ­րել:

-Հա­լէ­պի հայ հա­մայն­քը սփիւռ­քի հա­մար ա՛յդ ի­մաս­տով ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան կո­րիզն էր, որ տա­կա­ւին գա­ղու­թը հա­յա­խօս էր, է՛, ու հա­յե­րէն չի­մա­նա­լը հոս ա­մօթ էր,  գրե­թէ ազ­գա­դա­ւու­թեան հա­մա­զօր։

Հա­լէպ­ցին կը պահ­պա­նէր երկ­րէն ժա­ռանգ ստա­ցած ազ­գագ­րա­կան, կեն­ցա­ղա­յին-ա­ւան­դա­կան սո­վո­րու­թիւն­ներ, բար­քեր։

Ան­մի­ջա­կան մերձ էր թէ՛ պատ­մա­կան Հայ­րե­նի­քին, թէ՛ Սու­րիոյ ա­նա­պատ­նե­րու մէջ ան­թաղ մնա­ցած նա­հա­տակ­նե­րու բաց գե­րեզ­ման­նե­րուն ու ա­նոնց հա­ւա­քա­կան շի­րիմ՝ Տէր Զօ­րի  յու­շար­ձա­նին։ Ա­ւան­դոյթ դար­ձած ա­մէ­նա­մեայ ուխ­տագ­նա­ցու­թիւ­նը հոն՝ ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դին մէջ ար­թուն կը պա­հէր Մեծ Ե­ղեռ­նի յի­շա­տա­կը եւ յանձ­նա­ռու­թեան գի­տակ­ցու­թիւ­նը։

Հա­լէ­պը ա­րեւմ­տեան սփիւռ­քին մայ­րե­նիին տար­բեր մա­կար­դակ­նե­րով տի­րա­պե­տող ու ազ­գա­յին ո­գի ու­նե­ցող մար­դուժ կը մա­տա­կա­րա­րէր։ Այս ա­ռի­թով շե­ղիմ ու յի­շեմ, յատ­կան­շա­կան պատ­կեր մը։ Հա­լէ­պէն վեր­ջերս Գա­նա­տա գաղ­թած աղջ­նակ մը՝ Հա­լէ­պի Հա­յա­գի­տա­կան հիմ­նար­կի ա­ռա­ջին կար­գի ու­սա­նո­ղու­հի,  ին­ծի կը գան­գա­տի (թե­րեւս ալ ե­րի­տա­սար­դի յա­տուկ ծայ­րա­յե­ղա­ցու­մով), թէ հա­յե­րը հոն կ՛ամ հա­յե­րէն չեն գի­տեր, կամ շատ վատ գի­տեն ու չեն ալ կա­րե­ւո­րեր։ Թէ իմ զտա­րիւն հա­յու­հին որ­քան կը տո­կայ այդ ա­մե­նա­կուլ հո­սան­քին, ինք, ե­րի­տա­սար­դա­կան խան­դով՝ վստահ է,  իսկ ես կ՚ու­զեմ հա­ւա­տալ ի­րեն ու իր նման­նե­րուն։

-Յա­ճախ կ՚ը­սուի, որ հա­լէ­պա­հու­թիւ­նը իր կրած վեր­ջին ծանր կո­րուստ­նե­րէն ետք պի­տի չկա­րո­ղա­նայ ինք­զինք վե­րագտ­նել: Ճիշդ կը հա­մա­րէ՞ք այս մօ­տե­ցու­մը:

-Մենք հի­մա յո­ռե­տես ըլ­լա­լու ի­րա­ւունք չու­նինք, քա­նի որ չյու­սա­լը մե­զի հա­մար մահ է։ Այս պայ­ման­նե­րու մէջ մեզ ոտ­քի պա­հո­ղը յատ­կա­պէս հա­ւատքն է ու յոյ­սը, եւ ե­թէ այդ ալ կորսնց­նենք՝ ա­նի­մաստ կը դառ­նայ ո­րե­ւէ պայ­քար։ Հա­րիւ­րա­մեայ այս գա­ղու­թը ա­ւե­լի խոր ար­մատ­ներ ու­նի, հոս ե­ղած է Տիգ­րան Մեծ, հոս ե­ղած է Սաս­նայ Մհեր, հոս հա­յը դա­րեր շա­րու­նակ ներ­կա­յու­թիւն ե­ղած է ու մա­նա­ւանդ՝ ու­շագ­րա՛ւ, ազ­դե­ցի՛կ, ստեղ­ծա­գո՛րծ ներ­կա­յու­թիւն, ո­րու մա­սին կը վկա­յեն նաեւ ա­րաբ­նե­րը։ Այս գա­ղու­թի ա­պա­գա­յին հան­դէպ   յու­սա­հատ չենք կրնար ըլ­լալ։ Ան պի­տի յա­րա­տե­ւէ, նոյ­նիսկ ե­թէ նախ­կին տա­րո­ղու­թիւ­նը ու կշի­ռը չու­նե­նայ։

-Ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք հա­յու­թեան տար­բեր հա­տուած­նե­րու ցոյց տուած վե­րա­բեր­մուն­քը՝ սու­րիա­հա­յու­թեան եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս հա­լէ­պա­հա­յու­թեան հա­մար:

-Եր­բեք հա­մա­ձայն չեմ ե­ղած մեր մէջ շրջա­նա­ռուող այն կար­ծի­քին, թէ հա­յերս միա­բան չենք ու զի­րար չենք սի­րեր։ Լորտ Պայ­րըն հա­յե­րուս թե­րու­թիւն­նե­րը կը վե­րագ­րէր մեր դա­ժա­նա­գոյն պատ­մու­թեան, իսկ ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը կը նկա­տէր մեր  ազ­գա­յին ինք­նեկ մաս­նա­յատ­կու­թիւ­նը։ Կը կի­սեմ իր կար­ծի­քը։ Յու­զիչ ե­րե­ւոյթ մը կայ հա­յե­րուս վար­քին մէջ, երբ խա­ղաղ ու սո­վո­րա­կան են պայ­ման­նե­րը, հա­յերս կրնանք մեր հայ­կա­կա­նու­թեան խոր­թա­նալ, օ­տա­րի­նը գե­րա­դա­սել, ան­տար­բեր գտնուիլ մեր ար­ժէք­նե­րուն հան­դէպ, բայց կը բա­ւէ, որ լուրջ վտանգ մը ծա­գի՝ ամ­բողջ հա­յու­թիւ­նը, Փոքր Մհե­րին պէս, կը լսէ «Ցե­ղին ձայ­նը» եւ պատ­րաս­տա­կամ կ՚ըլ­լայ օգ­նու­թեան հաս­նե­լու։ Սու­րիա­հա­յու­թեան ա­ջակ­ցե­լու պա­րա­գան այս ի­մաս­տով ո՛չ ա­ռա­ջի­նը եւ ո՛չ վեր­ջինն է։ Հրա­շա­լի ժո­ղո­վուրդ ու­նինք, ե­րա­նի՜ ա­մե­նէն ցած ու ա­մե­նէն բարձր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ գի­տակ­ցէինք ու ար­ժե­ւո­րէինք մեր ազ­գին այս ազ­նուա­կան ինք­նա­տի­պու­թիւ­նը­։ Ե­րա­նի՜ այս ազ­գը իր տուա­ծին չա­փով նա­եւ ստա­նար այն ջեր­մու­թիւ­նը, ինչ որ իր հո­գիին բխումն է։

Թէեւ լիա­զօ­րուած չեմ, բայց կը հա­ւա­տամ, որ հա­լէ­պա­հա­յու­թիւ­նը ե­րախ­տա­պարտ է բո­լոր ա­նոնց, ո­րոնք ի­րենց կա­րե­լիու­թեան չա­փով, նիւ­թա­կան կամ բա­րո­յա­կան ա­ռում­նե­րով սա­տա­րե­ցին ու տա­կա­ւին կ՚օգ­նեն ի­րենց ա­ղէ­տեալ ազ­գա­կից­նե­րուն։ Մեր ու­ժը մեր միաս­նու­թեան մէջ է ու միաս­նու­թեան մէջ՝ մեր յա­ւեր­ժու­թիւ­նը։