ՄԱՂԱՔԻԱ ԱՐՔԵՊՍ. ՕՐՄԱՆԵԱՆԻ «ԽՈՀՔ ԵՒ ԽՕՍՔ»ԷՆ ՀԱՏՈՒԱԾՆԵՐ - Ա -

Ան­ցեա­լի մա­սին տե­ղե­կու­թիւն ու­նե­նալ, մա­նա­ւանդ ան­ցեա­լը ար­ժա­նա­հա­ւատ անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րու վկա­յու­թեամբ ու­սում­նա­սի­րել եւ դի­տել, նկա­տե­լի է, որ ներ­կան շատ ա­ւե­լի հասկ­նա­լի եւ դիւ­րու­թեամբ ըմբռ­նե­լի կ՚ը­նէ, քա­նի որ ան շատ ա­ւե­լի յստակ կը տես­նուի։ Այդ իսկ պատ­ճա­ռով է որ ան­ցեա­լին պէտք է կա­րե­ւո­րու­թիւն ըն­ծա­յուի։

Պատ­մու­թիւ­նը, այս ի­մաս­տով կա­րե­ւոր ազ­դակ մըն է, եւ ինչ­պէս ը­սինք, ան ե­թէ կեն­դա­նի վկա­յի մը՝ ար­ժա­նա­հա­ւատ ան­ձի մը մի­ջո­ցով փո­խան­ցուի, մեծ ար­ժէք կը ստա­նայ եւ ներ­կան յստակ կեր­պով դի­տե­լու եւ հասկ­նա­լու կը ծա­ռա­յէ։

Ա­հա­ւա­սիկ, այս պատ­ճա­ռով, Մա­ղա­քիա Ար­քեպս. Օր­մա­նեա­նի «Խոհք Եւ Խօսք»ը ան­գին գա՛նձ մըն է պատ­մա­կան տե­սա­կէ­տով՝ թէ՛ հե­ղի­նա­կին ան­ձին, եւ թէ՛ ան­ցեա­լը ուղ­ղա­կի՛ ա­կա­նա­տես եւ ապ­րող ան­ձի մը վկա­յու­թեամբ, եւ մա­նա­ւա՛նդ «ար­ժա­նա­հա­ւատ ան­ձի»ի մը մի­ջո­ցով մե­զի փո­խան­ցուած ըլ­լա­լուն պատ­ճա­ռով։

Եւ երբ ան­գամ մը եւս կը թղթա­տենք այս պատ­մա­կան ան­գին «գանձ»ը՝ «Խոհք Եւ Խօսք»ը, մեր ու­շադ­րու­թիւ­նը կը գրա­ւէ ԾԷ գլու­խը՝ 1918 Փետ­րուար 13/26, Գշ. թուա­կա­նով գրի առ­նուած հա­տուա­ծը, ուր Մա­ղա­քիա Ար­քեպս. Օր­մա­նեան հե­տե­ւեալ­նե­րը կ՚ը­սէ.

«Հրա­ժա­րա­կա­նի փոր­ձը 1902-էն ետ­քը մի­ջոց մը այ­լեւս չը գոր­ծա­ծե­ցի մին­չեւ 1906, ո՛չ թէ ա­նոր ար­դիւն­քին վրայ կաս­կա­ծե­լով, այլ պար­զա­պէս կու­սակ­ցա­կան­նե­րու սպառ­նա­լիք­նե­րէն ա­հա­բե­կած եւ խոյս տուած ըլ­լա­լու գա­ղա­փա­րը չզար­թու­ցա­նե­լու հա­մար։

«Կու­սակ­ցա­կան մտայ­նու­թեան եւ մտադ­րու­թեան վրայ խօ­սի­լը ու­րիշ հա­տուա­ծի պա­հե­լով, ա­ռայժմ ին­ծի հան­դէպ հե­տե­ւած ըն­թացք­նին յի­շեց­նել բա­ւա­կան ըլ­լայ։

«Պատ­րիար­քու­թե­նէ ա­ռաջ ու­նե­ցած գոր­ծու­նէու­թեանս պա­րա­գա­նե­րը կու­սակ­ցա­կան­նե­րը վստա­հե­ցու­ցած էին իմ մէջ ի­րենց հա­մա­միտ տես­նել, եւ թե­րեւս չէին ալ սխա­լած վե­րա­ցա­կան տե­սա­կէ­տով. սա­կայն ես ան­հա­տա­պէս, եւ մա­նա­ւանդ պատ­րիար­քու­թեան մէջ պաշ­տօ­նա­պէս, չէի կրնար հա­մա­ձայ­նիլ ի­րենց գործ­նա­կան տե­սա­կէ­տին, որ բախ­տախն­դիր եւ ար­կա­ծախն­դիր, ան­խոր­հուրդ եւ անն­պա­տակ ձեռ­նարկ­նե­րով կը կազ­մուէր, եւ օ­գու­տի ո՛չ մէկ ակն­կա­լու­թիւն պա­րու­նա­կած ա­տեն՝ յայտ­նի վտանգ­նե­րու եւ վնաս­նե­րու կ՚ա­ռաջ­նոր­դէր։

«Եր­բոր տե­սա­կէտ­նե­րու ան­հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը շեշ­տուե­ցաւ, կու­սակ­ցա­կա­նու­թիւ­նը յայտ­նի հա­լա­ծանք բա­ցաւ ին­ծի դէմ, ո՛չ միայն ի­րենց հրա­տա­րա­կու­թեանց մէջ խծբծե­լով եւ նա­խա­տե­լով, այ­լեւ սպառ­նա­կան նա­մակ­նե­րով ա­հաց­նե­լու ջա­նա­լով, որ կա՛մ ի­րենց տե­սա­կէ­տին հա­մա­ձայ­նիմ եւ կա՛մ պաշ­տօ­նը թո­ղում եւ քա­շուիմ։

«Սա­կայն եւ եր­կու­քէն ալ կը խոր­շէի։

«Ի­րենց տե­սա­կէ­տին չէի կրնար հա­մա­ձայ­նիլ ու գոր­ծակ­ցիլ, զոր ա­նօ­գուտ եւ մա­նա­ւանդ վնա­սա­կար կը գտնէի, պատ­րիար­քու­թիւ­նը անգ­լուխ թո­ղուլ կը խղճէի, զի նոր եւ օ­րի­նա­կան ընտ­րու­թեան հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը կը պակ­սէր, եւ պատ­րիար­քա­րա­նը ար­քու­նեաց քմա­հա­ճոյ­քին մատ­նել վտան­գա­ւոր էր, եւ եր­կու կող­մէն ալ ձա­խող նա­խա­տե­սու­թեան հան­դէպ՝ տե­ղը մնալ եւ պար­տա­կա­նու­թիւ­նը շա­րու­նա­կել, զո­հուիլ բայց չզո­հել, խիղ­ճի անհ­րա­ժեշտ պար­տա­ւո­րու­թիւն կը դառ­նար։

«Սա­կայն կու­սակ­ցա­կան­ներ ի­րենց մտադ­րու­թե­նէն չէին շե­ղեր, եւ վեր­ջի­վեր­ջոյ գլուխ ել­լե­լու յոյ­սով սպառ­նա­կան նա­մակ­նե­րը հետզ­հե­տէ կը տե­ղաց­նէին, ո­րոնց­մէ ե­րե­սու­նի չափ հա­ւա­քած ու պա­հած եմ ա­մե­նայն գաղտ­նու­թեամբ, խի­թա­լով, որ մի՛ գու­ցէ ան­մեղ­ներ ալ հա­լա­ծե­լու ա­ռիթ տայ, ազ­գա­յին կա­ցու­թիւ­նը վրդո­վե­լու։

«Այս սպառ­նա­կան նա­մակ­նե­րը որ կու գա­յին, ա­նոնց մէջ ա­մէն կող­մէ ե­կող­ներ եւ ա­մէն տե­սակ պա­րու­նա­կու­թեամբ գրուածք­ներ կան, յայտ­նի կամ կեղծ ստո­րագ­րու­թեամբ, կու­սակ­ցա­կան կար­միր կնի­քով կամ բո­լո­րո­վին ա­նա­նուն, տան դուռ­նէն կամ պա­տու­հա­նէն նե­տուած, կամ թէ ան­ծա­նօ­թի կամ թղթա­տա­րի ձեռ­քով բե­րուած, եւ մին­չեւ իսկ ար­տա­սահ­մա­նէ եւ­րո­պա­կան թղթա­տա­րու­թեանց մի­ջո­ցով յղուած։

«Իսկ պա­րու­նա­կու­թեանց կող­մէն, պո­ռո­տա­խօս սպառ­նա­լիք­նե­րէ զատ ո­րոշ ձե­ւեր ալ ցու­ցուած են, տե­ղեր եւ ա­ռիթ­ներ նշա­նա­կուած են, մին­չեւ իսկ Ը­թըր փո­ղո­ցի բնա­կու­թեան ներ­քեւ ա­կան բա­նա­լու եւ ու­ժա­նա­կով օ­դը հա­նե­լու խօս­քը գրուած կայ։

«Այս սպառ­նա­կան նա­մակ­նե­րը քա­նի մը ա­միս­նե­րէ ի վեր դա­դա­րած էին 1902 տար­ւոյ երկ­րորդ կէ­սին մէջ, երբ յան­կար­ծօ­րէն տե­ղի ու­նե­ցաւ 1903 Յու­նուար 6/19-ի մա­հա­փոր­ձը, Եր­կու­շաբ­թի օր մը։

«Ծնուն­դի պա­տա­րա­գի մի­ջո­ցին, Գում­գա­բուի Մայր ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ մա­հա­փոր­ձը։

«Սաս­տիկ եւ բքա­բեր ձիւն կը տե­ղար Յու­նուար 5/18-ին, այն­պէս որ կա­ռա­պա­նը չէր հա­մար­ձա­կեր ճամ­բայ ել­լել Բե­րա­յէն Գում­գա­բու եր­թա­լու, բայց Ճրա­գա­լոյ­ցին գտնուիլ անհ­րա­ժեշտ էր, եւ պար­տա­ւո­րուած ճամ­բայ ե­լանք, թէ­պէտ Բե­րա­յէ Գում­գա­փու 12-է ա­ւե­լի կառք չտե­սանք ճամ­բուն վրայ։

«Ծնուն­դի առ­տուն ձիւ­նը կը շա­րու­նա­կէր, եւ անհ­նար էր թա­ղա­կան խորհր­դա­րա­նը զգես­տա­ւո­րուիլ եւ ա­ւան­դա­տան մէջ զգես­տա­ւո­րուե­լով պա­տա­րա­գի մտայ։

«Խնկար­կու­թեան թա­փօ­րին ա­տեն, երբ դա­սին ա­ջա­կող­մեան դու­ռէն դուրս կ՚ել­լէ­յի, հրա­զէ­նի ձայն մը ա­ռի, եւ երբ ձայ­նին ե­կած կող­մը դար­ձայ, գլխուս վե­րեւ ատր­ճա­նա­կը բարձ­րա­ցու­ցած մէ­կը տե­սայ, իս­կոյն ցած­ցաւ եւ երկ­րորդ հա­րուա­ծը գլխուս վրա­յէն ան­ցաւ։ Միշտ ցած­ցած նստա­րան­նե­րուն մէջ սո­ղոս­կե­ցայ, եւ եր­րորդ հա­րուա­ծը շե­ղե­ցաւ Լու­սի­կեան կօշ­կա­կա­րին կող­մէ ատր­ճա­նա­կին տրուած շար­ժու­մէն։ Մինչ այս մինչ այն՝ բա­րա­պան Պօ­ղոս Սրա­պեան, որ դա­սին ձա­խա­կող­մեան դու­ռը կը հսկէր, վան­դա­կա­պա­տէն ցատ­կե­լով ատր­ճա­նակ պար­պո­ղին վրայ կը խո­յա­նայ եւ կը զգետ­նէ, եւ ժո­ղո­վուր­դը վրան կը խու­ժէ, եւ թե­րեւս նոյն տեղ մա­հաց­նէր, ե­թէ ոս­տի­կան­ներ ներս մտնե­լով դա­ւա­ճա­նին ան­ձին չտի­րա­նա­յին։

«Ես նստա­րան­նե­րուն մէ­ջէն անց­նե­լով ձա­խա­կող­մեան Ս. Ծնունդ մա­տու­ռը մտայ, եւ վի­րա­ւո­րուած ըլ­լա­լուս տա­կա­ւին ան­գի­տակ, եր­գով կամ ճա­շուով պա­տա­րա­գի ընդ­հա­տու­մը պարտ­կե­լու հրա­հանգ տուի, մին­չեւ որ պա­տա­րա­գը շա­րու­նա­կե­լու դառ­նամ։ Շուրջս ե­ղող քա­հա­նա­ներ եւ դպիր­ներ զգեստ­նե­րը վրա­յէս հա­նե­լու կ՚աշ­խա­տին, եւ կ՚ընդ­դի­մա­նամ, մին­չեւ որ պա­տա­րա­գի շա­պի­կը ա­րիւ­նո­տած տես­նե­լով վի­րա­ւո­րուած ըլ­լալս կ՚ի­մա­նամ, եւ ա­րիւ­նով սե­ղան ել­լել կա­նո­նա­կան չըլ­լա­լուն, կը հա­մա­ձայ­նիմ զգեստ­նե­րը հա­նել եւ պատ­րիար­քա­րան դառ­նալ, եւ Գէորգ Ե­պիս­կո­պոս Ե­րէ­ցեան պա­տա­րա­գը կը շա­րու­նա­կէ։

«Բժիշկ Պօ­ղոս Ին­ճէեա­նի լուր կը տրուի, բժիշկ Մի­սաք Ճէ­վա­հիր­ճեան լուր կ՚առ­նէ, եւ միա­սին կը փու­թան ա­ռա­ջին խնամ­քը կա­տա­րել ու վէր­քը զննել ու դար­մա­նել։

«Ատր­ճա­նա­կի ա­ռա­ջին գնդա­կը ծանր շուր­ջառն ու հաստ ե­մի­փո­րո­նը ծա­կե­լով աջ ու­սիս մտած, եւ դի­մա­ցէ դի­մաց անց­նե­լով դուրս ե­լած էր, բա­րե­բախ­տա­բար ո՛չ ոսկ­րին դպած էր եւ ոչ թո­քը վի­րա­ւո­րած, բայց այդ զննու­թեանց ա­տեն նուա­ղում զգա­լով կը մա­րիմ եւ լա­զուս կո­կոր­դիս մէջ կը դառ­նայ եւ Ճէ­վա­հի­րեան աք­ցա­նով ետ քա­շե­լով, եւ Ին­ճէեան ա­ռատ ջուր սրսկե­լով կրնան զիս ու­շա­բե­րու­թեան դարձ­նել, եւ վէր­քը պա­տե­լով՝ պատ­րիար­քա­րա­նի ննջա­սե­նեա­կը ան­կո­ղի­նի մէջ կը հանգ­չեց­նեն։

«Այն­տեղ ես իմ կա­տա­րեալ հան­դար­տու­թիւ­նը կը ստա­նամ, եւ մին­չեւ իսկ զուար­ճա­բա­նել կը սկսիմ՝ թէ մեռ­նե­լու հա­մար Խո­րա­սան­ճեան բժշկա­պե­տին վճի­ռը անհ­րա­ժեշտ պայ­ման չէ։

«Ատր­ճա­նա­կը պար­պո­ղը ե­ղած էր Յա­կոբ Խա­չի­կեան, Կար­նե­ցի Մկրտիչ Խա­չի­կեա­նի՝ Կա­րի­նէ սկսե­լով ծա­նօթ եւ բա­րե­կամ գիտ­ցուած ան­ձին որ­դին, որ իր չորս ըն­կեր­նե­րուն ա­նուն­ներն ալ կու տայ, ո­րոնց­մէ ե­րե­քը կը ձեր­բա­կա­լուին, իսկ գլխա­ւո­րը ար­դէն մայ­րա­քա­ղա­քէն հե­ռա­ցած կ՚ըլ­լայ։ Ա­ռա­ջին ոս­տի­կա­նա­կան հար­ցա­փոր­ձե­րու մէջ ան­կա­պա­կից պատ­ճա­ռանք­ներ կարկ­տել կ՚աշ­խա­տին, իբր թէ Յա­կոբ Խա­չի­կեան, զին­քը բժշկա­կան վար­ժա­րա­նի չյանձ­նա­րա­րե­լէս ցա­ւած ըլ­լայ, մինչ ար­դէն ըն­դու­նուած էր եւ դե­ղա­գոր­ծա­կան ճիւ­ղին կը հե­տե­ւէր։ Եւ կամ թէ իմ վրայ փոր­ձուած դա­ւա­ճա­նու­թեամբ ու­նե­ւոր­նե­րը ա­հաց­նել ու­զած ըլ­լան, որ ի­րենց­մէ դրամ պա­հան­ջուած ա­տեն ան­հա­կա­ռակ վճա­րեն։

«Կը կար­ծուի եւս թէ ի­րենց ա­ռա­ջին միտ­քը՝ Թա­ղա­կան խորհր­դա­րա­նէ ե­կե­ղե­ցի ան­ցած պա­հուն գոր­ծել ե­ղած ըլ­լայ, եւ ձիւ­նին պատ­ճա­ռով ա­ւան­դա­տան մէջ զգես­տա­ւո­րուե­լուս առ­թիւ ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ փոր­ձել ստի­պուած ըլ­լան։ Մա­հա­փոր­ձին ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ եւ պա­տա­րա­գի ա­տեն կա­տա­րուած ըլ­լա­լը, եւ այն ալ Ծնուն­դի նուի­րա­կան տօ­նին օ­րը, մեծ տպա­ւո­րու­թիւն գոր­ծած էր ժո­ղովր­դա­կան ըմբռն­մանց վրայ։

«Հա­զիւ թէ մա­հա­փոր­ձին լու­րը կը տա­րա­ծուի, իս­կոյն կը սկսին ոս­տի­կա­նու­թե­նէ, ե­պար­քուու­թե­նէ, նա­խա­րար­նե­րէ, եւ ար­քու­նա­կան պա­լա­տէ պա­տուի­րակ­ներ եւ բժիշկ­ներ հաս­նիլ, որ­պի­սու­թիւն հարց­նե­լու, ստոյգ լու­րեր քա­ղե­լու, եւ կա­րե­ւոր կար­գադ­րու­թիւն­ներ հրա­մա­յե­լու։ Դա­տա­րա­նէն ալ յա­տուկ հար­ցաքն­նիչ կու գայ իմ յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներս ու են­թադ­րու­թիւն­ներս գի­րի առ­նե­լու։

«Իմ հաս­տա­տուն եւ միա­տե­սակ պա­տաս­խան­ներս ե­ղան, թէ ո՛չ մի կան­խաւ գիտ­ցուած նշան չու­նիմ, թէ մօտ ա­տեն­ներ սպառ­նա­կան ազ­դա­րա­րու­թիւն­ներ իսկ ստա­ցած չեմ, եւ գոր­ծա­դիր­նե­րու հետ ո­րե­ւէ շփում ու­նե­ցած չեմ, եւ կամ վրէժխնդ­րու­թեան ա­ռիթ տուած չեմ, եւ իմ միա՛կ խնդրանքս է որ գոր­ծը ան­հա­տա­կան եւ տղա­յա­կան ձեռ­նարկ մը ըլ­լա­լուն ըն­դար­ձակ նշա­նա­կու­թիւն չտրուի, ձեր­բա­կա­լու­թիւն­ներ չբազ­մա­պատ­կուին, ընդ­հա­նուր վրդո­վում ա­ռաջ չի գայ եւ, որ­չափ հնար է, գոր­ծը ամ­փոփ շրջա­նա­կի մէջ պա­հուի։

«Այդ խնդրան­քը յատ­կա­պէս կրկնած եմ ոս­տի­կա­նա­կան եւ դա­տա­կան պաշ­տօ­նեա­նե­րուն…»։

- Պի­տի շա­րու­նա­կենք։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Յու­լիս 1, 2016, Իս­թան­պուլ