«ՄԱՐՏԻՐՈՍՆԵՐԸ» ՕՓԵՐԱՆ

Կաե­թա­նօ Տո­նի­զեթ­թիի «Մար­տի­րոսնե­րը» հա­յե­րուս հա­մար ու­նի յա­տուկ նշա­նա­կու­թիւն, քա­նի որ օ­փե­րա­յի գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը տե­ղի կ՚ու­նե­նան Հա­յաս­տա­նի մէջ, հռո­մէա­կան տի­րա­պե­տու­թեան շրջա­նին, ուր քրիս­տո­նէու­թիւ­նը գաղտ­նօ­րէն բա­ւա­կան տա­րա­ծուած էր։ «Մար­տի­րոս­նե­րը» կը բնու­թագ­րէ Հա­յաս­տա­նի մէջ քրիս­տո­նեա­նե­րուն հա­լա­ծանքն ու նա­հա­տա­կու­թիւ­նը, ինչ­պէս նաեւ նո­րա­ծին այդ կրօն­քը, ո­րուն գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւ­նը Հռո­մի շա­հե­րուն խո­տոր կը հա­մե­մա­տէր՝ ար­մա­տա­խիլ ը­նե­լու Հռո­մէա­կան կայս­րու­թեան որ­դագ­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։

«Մար­տի­րոս­նե­րը» Տո­նի­զեթ­թիի «Պո­ղիկ­տոս» (Po­liuto) օ­փե­րա­յի վե­րամ­շա­կուած տա­բե­րակն է, զոր ան գրած էր ի­տա­լե­րէ­նով Նա­փո­լիի մէջ, ուր գրաքն­նու­թիւ­նը ար­գի­լած էր ա­նոր բե­մադ­րու­թիւ­նը։

Տո­նի­զեթ­թին երբ Փա­րիզ հաս­տա­տուե­ցաւ, «Պո­ղիկ­տոս»ը հիմ­նո­վին վե­րամ­շա­կեց, բնա­գի­րը փո­խեց ֆրան­սե­րէ­նի եւ ա­նոր տուաւ «Մար­տի­րոս­նե­րը» (Les Martyres) խո­րա­գի­րը։ Բա­ցի լե­զուա­կան փո­փո­խու­թե­նէն՝ հե­ղի­նա­կը նոր նիւթ ա­ւել­ցուց բնագ­րին վրայ օ­փե­րան ֆրան­սա­կան մտայ­նու­թեան ու ճա­շա­կին պատ­շա­ճեց­նե­լու նպա­տա­կով։ Այդ ա­ռա­ջադ­րու­թե­նէն մղուած՝ Տո­նի­զեթ­թին ըն­դար­ձա­կեց նաեւ նուա­գա­խում­բին ծա­ւա­լը, յա­ւե­լեալ ա­սերգ­ներ կամ ե­րաժշ­տազ­րոյց­ներ (repitatives) գրեց եւ ստեղ­ծեց պա­լէի բա­ժին մը, որ 1840-ա­կան­նե­րուն շքեղ օ­փե­րա­նե­րու փա­րի­զեան բե­մադ­րու­թիւն­նե­րուն պար­տա­դիր մէկ մա­սը կը կազ­մէր։

Այս յօ­դուա­ծը նպա­տակ չու­նի հան­գա­մա­նօ­րէն ներ­կա­յաց­նե­լու Տո­նի­զեթ­թին եւ իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, այլ պար­զա­պէս անդ­րա­դառ­նա­լու վեր­ջին եր­կու տա­րի­նե­րուն «Մար­տի­րոս­նե­րը» օ­փե­րա­յին ար­ձա­նագ­րած ան­նա­խըն­թաց յա­ջո­ղու­թեան. յա­ջո­ղու­թիւն՝ ո­րուն մէջ կա­րե­ւոր դեր ու­նե­ցան հայ ազ­գա­յին ե­րեք բա­րե­րար­ներ, յան­ձինս Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան նախ­կին վար­չա­պետ եւ այժ­մու լիա­զօր դես­պան Ար­մէն Սար­գի­սեա­նի, Վա­չէ Մա­նու­կեա­նի եւ Հայկ Տի­տի­զեա­նի, ո­րոնց հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ՝ 4 Նո­յեմ­բեր 2014-ին Օ­փե­րա Ռա­րան (Opera Rara) Ար­քա­յա­կան Ֆես­թի­վալ հա­մեր­գաս­րա­հին մէջ (Royal Festival Hall) ներ­կա­յա­ցուց «Մար­տի­րոս­նե­րը» օ­փե­րա­յի հա­մեր­գա­յին տար­բե­րա­կը, մաս­նակ­ցու­թեամբ աշ­խար­հահռ­չակ Orchestra of the Age of Enlightenment-ի, զոր ղե­կա­վա­րեց ա­նուա­նի խմբա­վար Սըր Մարք Էլ­տըր։

Գլ­խա­ւոր դե­րե­րը կա­տա­րե­ցին Ճոյս Էլ Խու­րի (Pauline), Տէյ­վիտ Քեմփս­թըր (Severe) եւ Մայ­քըլ Սփայրս (Michael Spyres-Polyeucte)։

­Հո­վա­նա­ւո­րե­լով «Մար­տի­րոս­նե­րը» օ­փե­րա­յի բե­մադ­րու­թիւ­նը՝ վստահ եմ մեր բա­րե­րար հայ­րե­նա­կից­նե­րուն նպա­տա­կը ե­ղած է մի­ջազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան շրջա­նակ­նե­րուն ու­շադ­րու­թիւ­նը հրա­ւի­րել այն ի­րո­ղու­թեան վրայ, որ Հա­յաս­տան ե­ղած է քրիս­տո­նէու­թեան բնօր­րան­նե­րէն մէ­կը եւ հայ ժո­ղո­վուր­դը ապ­րած է եւ իր մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րը ստեղ­ծած՝ հիմ­նուե­լով քրիս­տո­նէա­կան սկզբունք­նե­րու եւ ար­ժէք­նե­րու վրայ։

Ե­րաժշ­տա­կան այս բա­ցա­ռիկ ե­րե­կոն ար­ժա­նա­ցաւ բո­լոր քննա­դատ­նե­րու ան­վե­րա­պահ գնա­հա­տան­քին եւ ան­նախն­թաց ար­ձա­գանգ գտաւ մի­ջազ­գա­յին մա­մու­լի եւ լրա­տուա­կան գոր­ծա­կա­լու­թիւն­նե­րու հա­ղոր­դում­նե­րուն մէջ։

Լոն­տո­նի մէջ ար­ձա­նագ­րած իր յա­ջո­ղու­թե­նէն յե­տոյ՝ Օ­փե­րա Ռա­րան Տո­նի­զեթ­թի «Մար­տի­րոս­նե­րը» բե­մադ­րեց կարգ մը այլ հռչա­կա­ւոր դահ­լիճ­նե­րու մէջ եւս, իսկ 2015-ին՝ հրա­պա­րա­կեց ա­նոր ձայ­նագ­րու­թիւ­նը (CD)։

­Տե­ղին է նշել, որ ի­տա­լա­կան դա­սա­կան օ­փե­րա­յի այս հիա­նա­լի նմոյ­շին կրճա­տուած տար­բե­րա­կը, «Պո­ղիկ­տոս» ա­նուամբ, Հա­յաս­տա­նի Օ­փե­րա­յի եւ պա­լէի ազ­գա­յին թատ­րո­նը ներ­կա­յա­ցու­ցած է Տիգ­րան Լե­ւո­նեա­նի բե­մադ­րու­թեամբ 2001-ին՝ քրիս­տո­նէու­թեան Հա­յաս­տա­նի մէջ պե­տա­կան կրօնք հռչակ­ման 1700-ա­մեա­կի ա­ռի­թով։­

Այս տա­րի Տո­նի­զեթ­թիի «Մար­տի­րոս­նե­րը» ար­ձա­նագ­րեց յաղ­թա­նակ մը եւս, երբ 15 Մա­յիս 2016-ին, Լոն­տո­նի մէջ կա­յա­ցած Մի­ջազ­գա­յին օ­փե­րա­յի մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թան ըն­թաց­քին ա­նոր ձայ­նաս­կա­ւա­ռա­կը (CD) ար­ժա­նա­ցաւ ա­ռա­ջին մրցա­նա­կի։

Ու­րա­խու­թեամբ նշենք նաեւ որ ա­նուա­նի եր­գիչ Գե­ղամ Գրի­գո­րեա­նի դուստ­րը, օ­փե­րա­յի երգ­չու­հի Յաս­միկ Գրի­գո­րեան, նոյն մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թեան ըն­թաց­քին շա­հե­ցաւ «ե­րի­տա­սարդ կին երգ­չու­հի» բաժ­նի ա­ռաջ­նու­թիւ­նը։

ԿԱԵ­ԹԱ­ՆՕ ՏՈ­ՆԻ­ԶԵԹ­ԹԻ

Ի­տա­լա­ցի աշ­խար­հահռ­չակ յօրինող Կաե­թա­նօ Տո­նի­զեթ­թի (Gaetano Donizetti) ծնած է Պեր­կա­մօ, 29 Նո­յեմ­բեր 1797-ին եւ մա­հա­ցած՝ 8 Ապ­րիլ 1848-ին, նոյն քա­ղա­քին մէջ։ Գեր­մա­նա­ցի յօրինող Սի­մոն Մայր Կաե­թա­նոն փոքր տա­րի­քէն կ՚առ­նէ իր հո­վա­նիին ներ­քոյ ձրիա­բար ըն­դու­նե­լով զայն իր իսկ հիմ­նած ե­րաժշ­տա­կան դպրո­ցը, ուր ան կը ստա­նայ ման­րակր­կիտ ու­սում, յատ­կա­պէս բազ­մա­ձայն ե­րաժշ­տա­կան եր­կեր յօ­րի­նե­լու բարդ ա­րուես­տի բնա­գա­ւա­ռէն ներս։ Դար­ձեալ Սի­մոն Մայ­րի ջան­քե­րով՝ Կաե­թա­նոն կ՚ըն­դու­նուի Փո­լո­նիա­յի Ա­կա­դե­մեան, ուր դեռ հա­զիւ տասնինն տա­րե­կան՝ ան կը գրէ իր ա­ռա­ջին մէկ-ա­րար­նոց օ­փե­րան։ Իր կեան­քի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տա­րի­նե­րուն Տո­նի­զեթ­թին կը գրէ շուրջ եօ­թա­նա­սուն օ­փե­րա։ 1822-ին Սան Քար­լօ թատ­րո­նի հրա­ւէ­րով Տո­նի­զեթ­թի կը տե­ղա­փո­խուի Նա­փո­լի, ուր կ՚ապ­րի մին­չեւ Յու­նուար 1844-ը։ Ք­սա­ներ­կու տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին Նա­փո­լիի Սան Քար­լօ թատ­րո­նը կը բե­մադ­րէ Տո­նի­զեթ­թիէն յիսունմէկ օ­փե­րա։ 1840-էն սկսեալ ան իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան եւ բե­մադ­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը կը կա­տա­րէ Նա­փո­լիի, Փա­րի­զի, Հռո­մի եւ Վիեն­նա­յի մէջ։ Բա­ցի իր գոր­ծե­րէն՝ Տո­նի­զեթ­թին կը բե­մադ­րէ նաեւ ու­րիշ յօրինողներու օ­փե­րա­նե­րը։ 1843-էն սկսեալ ծանր հի­ւան­դու­թիւ­նը պատ­ճառ կը դառ­նայ որ Տո­նի­զեթ­թին սահ­մա­նա­փա­կէ իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ 1846-ին զինք կը տե­ղա­փո­խեն մտա­յին հի­ւանդ­նե­րու յա­տուկ հաս­տա­տու­թիւն մը, ուր­կէ 1847-ի ա­ւար­տին՝ բա­րե­կամ­նե­րը Տո­նի­զեթ­թին կը տե­ղա­փո­խեն Պեր­կա­մօ, ուր եւ կը վախ­ճա­նի 1848 թուա­կանի Ապ­րի­լին։

Ա­ՍԱ­ՏՈՒՐ ԿԻՒ­ԶԵ­ԼԵԱՆ

«Զար­թօնք», Պէյ­րութ