ՀԱՅ ՄԱՄԼՈՅ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ

Գեր­մա­նա­կան «Orient-Institut»ի Իս­թան­պու­լի մաս­նա­ճիւ­ղին մօտ ե­րէկ ե­րե­կո­յեան ցու­ցադ­րուե­ցաւ «ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի ժա­մա­նա­կը» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը։ «Orient-Institut»ի կող­մէ «Max Weber» հիմ­նար­կի ա­ջակ­ցու­թեամբ կազ­մա­կեր­պուած ա­սու­լիս­նե­րու շար­քին շրջագ­ծով կա­տա­րուե­ցաւ այս ցու­ցադ­րու­թիւ­նը, ո­րուն զու­գա­հեռ բա­նա­խօ­սեց թեր­թիս խմբագ­րա­կազ­մէն Տքթ. Այ­լին Գօ­չու­նեան։ Ինչ­պէս ծա­նօթ է, «ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի ժա­մա­նա­կը» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան այս ժա­պա­ւէ­նը պատ­րաս­տուած էր թեր­թիս դա­րա­դար­ձի շրջա­նին։ Ա­րա Շի­րի­նեա­նի բե­մադ­րու­թեամբ ար­տադ­րուած այս ֆիլ­մը ե­րէկ ե­րե­կո­յեան «Orient-Institut»ի մէջ ցու­ցադ­րուե­ցաւ հայ մամ­լոյ պատ­մու­թեան ծի­րին մէջ, իբ­րեւ մշա­կուած ա­ռար­կայ։

1908 թուա­կա­նով պայ­մա­նա­ւո­րուած պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րու ֆո­նին վրայ, փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ֆիլ­մի ցու­ցադ­րու­թեան զու­գա­հեռ՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան կանգ ա­ռաւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի ինք­նու­րոյն ո­դի­սա­կա­նին, Օս­մա­նեան շրջա­նի եւ Թուր­քիոյ մամ­լոյ ընդ­հա­նուր պատ­մու­թեան զա­նա­զան ե­րե­սակ­նե­րուն վրայ։ Հայ մամ­լոյ պատ­մու­թեան անդ­րա­դառ­նա­լով՝ ան բնա­կա­նա­բար ա­ռա­ջին հեր­թին խօ­սե­ցաւ Մատ­րա­սի մէջ լոյս տե­սած «Ազ­դա­րար»ին շուրջ, բա­ցատ­րե­լով նաեւ անգ­լիա­կան լու­սա­ւո­րու­թեան ազ­դե­ցու­թիւ­նը։ Տե­ղա­փո­խուե­լով Օս­մա­նեան տա­րածք՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան ներ­կա­յա­ցուց Սուլ­թան Մահ­մուտ Բ.-ի գա­հա­կա­լու­թեան շրջա­նի բա­րե­փո­խում­նե­րու ծրա­գի­րը եւ այդ հանգ­րուա­նին լայն զան­գուած­նե­րուն հաս­նե­լու ա­ռա­ջադ­րու­թեամբ խրա­խու­սուած թեր­թե­րու հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը։ 1832 թուա­կա­նին Օս­մա­նեան պե­տու­թեան պաշ­տօ­նա­թեր­թը ար­դէն ու­նե­ցած էր հա­յե­րէն տար­բե­րակ մը, որ իր հեր­թին բե­րած էր լե­զուի պար­զու­թիւն մը։ Ազ­գա­յին Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մով, Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռի հո­վա­նիին ներ­քեւ ստեղ­ծուած կրթա­կան յանձ­նա­խումբն ալ ու­նե­ցած էր հա­մա­պա­տաս­խան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ։ Տա­կա­ւին 1853 թուա­կա­նին գրա­բա­րէ աշ­խար­հա­բա­րի անց­նե­լու հա­մար սկսած էին աշ­խա­տանք­ներ։ Այդ բո­լո­րը նպաս­տած էին նաեւ հայ­կա­կան թեր­թե­րու լե­զուի պար­զու­թեան։

Այ­լին Գօ­չու­նեան հայ մամ­լոյ բազ­մա­կող­մա­նի ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան ինչ-ինչ ե­րե­սակ­նե­րուն անդ­րա­դար­ձաւ ամ­փոփ գի­ծե­րու մէջ, նե­րա­ռեալ հա­յա­տառ թրքե­րէն հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րը, հայ­կա­կան եր­գի­ծա­կան մա­մու­լը ե­ւայլն։ Ա­տե­նա­խօ­սը ա­ռանձ­նա­ցուց այն հան­գա­ման­քը, թէ Օս­մա­նեան շրջա­նին հայ մա­մու­լին եւ միւս լե­զու­նե­րով մա­մու­լին մի­ջեւ գո­յու­թիւն ու­նէր մշտա­կան երկ­խօ­սու­թիւն մը։ Այս ուղ­ղու­թեամբ կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նէր այն ե­րե­ւոյ­թը, թէ շրջա­նի խմբա­գիր­նե­րը առ­հա­սա­րակ բազ­մա­լե­զու էին։ Որ­պէս ի­րա­ւուն­քի պատ­մու­թիւն ու­սում­նա­սի­րած մաս­նա­գէտ՝ Այ­լին Գօ­չու­նեան նշեց, թէ Օս­մա­նեան շրջա­նին ըն­դու­նուած օ­րէնք­նե­րուն այդ ժա­մա­նա­կուան մա­մու­լին ցո­լա­ցած հա­յե­րէն թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րը հե­տա­զօ­տած է մեծ հե­տաքրք­րու­թեամբ։ Այս շրջագ­ծով շրջա­նի հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը այդ ժա­մա­նակ օս­մա­նե­րէ­նէն ան­կախ, ֆրան­սե­րէ­նի ազ­դե­ցու­թեան տակ ստեղ­ծած է ի­րա­ւուն­քի նոր լե­զու մը եւ հաս­կա­ցու­թիւն­ներ։ Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ան ընդգ­ծեց, որ հայ­կա­կան պար­բե­րա­կան­նե­րուն թի­ւը ան­հա­մե­մատ ա­ւել­ցած էր հա­յոց Ազ­գա­յին Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն վերջ։ 1860-1870-ա­կան թուա­կան­նե­րուն ա­պա­հո­վուած բարձր ար­դիւ­նա­ւէ­տու­թիւնն ալ ա­տե­նա­խօ­սը մեկ­նա­բա­նեց այս նոյն ծի­րին մէջ։

Ժա­պա­ւէ­նի ցու­ցադ­րու­թե­նէն եւ իր զե­կու­ցու­մէն վերջ, Այ­լին Գօ­չու­նեան պա­տաս­խա­նեց նաեւ ձեռ­նար­կի մաս­նա­կից­նե­րու զա­նա­զան հար­ցում­նե­րուն։

Ե­րէ­կուան եր­կոյ­թի լե­զուն էր անգ­լե­րէն։ Մաս­նա­կից­նե­րու շար­քին էին ա­կա­դե­մա­կան­ներ, հա­մալ­սա­րա­նա­կան ու­սա­նող­ներ եւ հե­տաքր­քիր մաս­նա­գէտ­ներ։ «Orient-Institut»ի տնօ­րէն Ռաուլ Մո­թի­քա ջերմ ե­լոյ­թով մը ող­ջու­նեց Այ­լին Գօ­չու­նեա­նը, իսկ ձեռ­նար­կին յա­ջոր­դած ըն­դու­նե­լու­թեան ըն­թաց­քին ան­մի­ջա­կան զրոյց մը տե­ղի ու­նե­ցաւ ա­տե­նա­խօ­սին եւ ներ­կա­նե­րուն մի­ջեւ։