ՍՈՒՐԲ ԳՐԻ­ԳՈՐ ՆԱ­ՐԵ­ԿԱ­ՑԻ՝ Ա­ՂՕԹ­ՔԻ ՀԱՆ­ՃԱ­ՐԸ

Ապ­րիլի 12-ին Հռո­մի Սուրբ Պետ­րոս տա­ճա­րին մէջ կա­յա­ցած եւ 1915-ի զո­հե­րու յի­շա­տա­կին նուի­րուած Պա­տա­րա­գին ըն­թաց­քին, Ֆրանսիսքոս Պա­պը Սուրբ Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին հռչա­կեց Կա­թո­ղի­կէ Եկե­ղեց­ւոյ Տիե­զե­րա­կան Վար­դա­պետ կամ ու­սու­ցիչ։ Նա­հա­տա­կու­թեան ու սրբու­թեան նման ա­ղեր­սու­մը պա­տա­հա­կան չէր։ Հա­յե­րը նա­հա­տակ ժո­ղո­վուրդ են եւ շատ թանկ գին վճա­րած են յա­նուն սրբու­թեան եւ ճշմար­տու­թեան։ Եւ ա­հա­ւա­սիկ մա­հուան մար­տի­րո­սու­թեան հո­գիով յաղ­թած եւ մո­խիր­նե­րէ յա­րու­թիւն ա­ռած ժո­ղո­վուր­դը մարդ­կու­թեան նուի­րած է իր ա­մե­նէն մեծ սուր­բե­րէն մէ­կը։

Ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը պատ­մա­կան էր. Նա­րե­կա­ցիի սրբու­թիւ­նը, բա­րե­խօ­սու­թիւ­նը եւ ժա­ռան­գու­թիւ­նը դար­ձան հո­գե­ւոր կրթու­թեան եւ կեան­քի վե­րա­փոխ­ման աղ­բիւր՝ կա­թո­ղի­կէ աշ­խար­հին հա­մար: Ա­սով ոչ թէ պա­տիւ ըն­ծա­յուե­ցաւ Նա­րե­կա­ցիին, որ ար­դէն պա­տի­ւի ար­ժա­նա­ցած է Աստու­ծոյ կող­մէ եւ մար­դոց պա­տի­ւի կա­րի­քը չու­նի, այլ Նա­րե­կա­ցիի տիե­զե­րա­կան սրբու­թիւ­նը շա­տե­րուն հա­մար դար­ձաւ կեն­դա­նի ի­րա­կա­նու­թիւն եւ ու­սու­ցում, օրհ­նու­թեան ու լու­սա­ւո­րու­թեան աղ­բիւր: Մարդ­կու­թիւ­նը մեծ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ստա­ցաւ սոր­վե­լու հա­զա­րա­մեայ սուր­բէն եւ ա­ռաջ­նոր­դուե­լու ա­նոր գրու­թիւն­նե­րով։

Սուրբ Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցիէն մե­զի հա­սած գրա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան մէջ ա­ռանձ­նա­յա­տուկ տեղ կը գրա­ւէ ա­նոր «Մա­տեա­նը», որ գրուած է շուրջ 1000 թուա­կա­նին եւ ապ­րած մօտ հա­զար տա­րի՝ հան­դի­սա­նա­լով հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­կե­ցու­թեան եւ ինք­նու­թեան կա­րե­ւո­րա­գոյն ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րէն մէ­կը: Գիր­քը գրուած է, -ինչ­պէս կը ծա­նու­ցա­նէ նե­րա­ծա­կան-յի­շա­տա­կա­րա­նը- բազ­մա­թիւ եղ­բայր­նե­րու, ա­նա­պա­տա­կան­նե­րու, ճըգ-նա­ւոր­նե­րու խնդրան­քով կամ պա­տուէ­րով: Այս ա­ռու­մով «Մա­տեա­նը» բիւ­րե­ղա­ցումն է ճգնա­ւո­րա­կան-հա­յե­ցո­ղա­կան կեան­քի խտաց­ման, բազ­մա­թիւ մար­դոց կա­տա­րե­լիու­թեան փնտռտուք­նե­րու եւ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի հո­գե­ւոր ի­տէալ­նե­րու: Գիր­քը նկա­տուած է իբ­րեւ հրա­շա­գործ եւ բժշկա­րար զօ­րու­թեան տէր, հե­տե­ւա­բար ա­նոր հետ կա­պ-ւած են մարդ­կա­յին կեան­քի զար­մա­նա­լի վե­րա­փո­խում­նե­րու բազ­մա­թիւ պատ­մու­թիւն­ներ: Սուրբ Գիր­քէն ետք ան կը հա­մա­րուի ա­մե­նէն մեծ սրբու­թիւ­նը հա­յե­րու հա­մար։

«Մա­տեա­նը» աս­տուա­ծա­բա­նա­կան-խորհր­դա­կան ստուար բո­վան­դա­կու­թիւն ու­նե­ցող ա­ղօ­թա­գիրք մըն է: Ան մե­զի կը ներ­կա­յաց­նէ Աս­տուծ­մէ հե­ռա­ցած մար­դոց կեան­քի ող­բեր­գու­թիւ­նը եւ խոր ա­պաշ­խա­րու­թեան մի­ջո­ցաւ Աստ­ուծոյ միա­նա­լու ճամ­բան: Մար­դու ա­զա­տագ­րու­մը եւ Աստու­ծոյ հետ միա­ւո­րու­մը գիր­քի հիմ­նա­կան թե­մա­ներն են: Ա­սի­կա թե­րեւս ա­ղօթ­քի ո­լոր­տին մէջ գրուած ա­մե­նէն հան­ճա­րեղ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւնն է: Ան միա­կող­մա­նի դի­մում մը չէ Աստու­ծոյ, այլ երկ­խօ­սու­թիւն երկ­նա­ւոր Հօր հետ, որ ան­սահ­մա­նօ­րէն կը սի­րէ իր զա­ւակ­նե­րը: Գիր­քին մէջ կը քա­կուին պահ­պա­նո­ղա­կան եւ քա­րա­ցած բո­լոր պատ­կե­րա­ցում-պատ­նէշ­նե­րը, ո­րոնք կը սահ­մա­նեն մարդ ա­րա­րա­ծի վեր­ջին օ­րուան վի­ճա­կը, մե­ղա­ւո­րու­թիւ­նը, ոչն­չու­թիւ­նը եւ ան­սահ­ման Աստու­ծոյ դի­մե­լու՝ ա­նոնց­մէ բխող սահ­մա­նա­փա­կու­թիւն­նե­րը: «Նա­րե­կը» Աստ­ուծոյ հետ զրոյ­ցի զար­մա­նա­լի ա­զա­տու­թիւն մըն է։

Ա­ղօթ­քը մար­դու հո­գիի ա­մե­նէն բնա­կան վի­ճակն է: Ինչ­պէս մար­մի­նը ֆի­զի­քա­պէս չի կրնար ապ­րիլ ա­ռանց թթուա­ծի­նի, այն­պէս ալ ա­նոր հո­գին՝ ա­ռանց ա­ղօթ­քի: Ա­ղօթ­քը հո­գիի շնչա­ռու­թիւնն է: Կ՚ա­ղօ­թեն բո­լո­րը՝ ան­կախ ան­կէ, թէ ի­րենք կը գի­տակ­ցին ա­նոր, թէ ոչ։ Ինչ­պէս բոյ­սե­րը ուղ­ղուած են դէ­պի լոյ­սը, այն­պէս ալ մարդ­կա­յին հո­գի­նե­րը ուղ­ղուած են դէ­պի երկ­նա­յի­նը: Ըստ էու­թեան, իւ­րա­քան­չիւր ի­մաս­տա­լից խօսք ա­ղօթք մըն է: Երբ մենք կ՚ը­սենք բան մը եւ կը հա­ւա­տանք որ մեր ը­սա­ծը ի­մաստ մը ու­նի եւ ի վեր­ջոյ այդ ի­մաստն ալ կա­պուած է վե­րին ի­մաս­տի մը հետ, ա­պա մենք այդ խօս­քի խորհր­դա­նի­շին մէջ կը նե­րա­ռենք ա­ղօթ­քի տար­րը։ Բուն ա­ղօթ­քը հա­ղոր­դակ­ցու­թեան բարձ­րա­գոյն դրսե­ւո­րումն է, երբ կը մաք­րուին ի­մաստ­նե­րը, բա­ռա­յին տա­րածք­նե­րը եւ կը կա­յա­նայ մա­քուր հա­ղոր­դու­թիւ­նը ի­մաս­տի աղ­բիւ­րին հետ: Մար­դու խօ­սե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը, այս ա­ռու­մով, սրբազ­նա­գոր­ծու­թիւն մըն է, որ­ով կը մարմ­նա­ւո­րուին միտ­քե­րը, կը ձե­ւա­ւո­րուի ան­ձե­ւը… Աստու­ծոյ Որ­դին մե­զի կը ներ­կա­յա­նայ խօս­քի խորհր­դա­նի­շին մէջ՝ ցոյց տա­լով խօս­քի բարձ­րա­գոյն բնոյ­թը ա­րար­չա­գոր­ծու­թեան մէջ. «Եւ Բա­նը Աս­տուած էր…. Եւ Բա­նը մար­մին ե­ղաւ….»։

­Գիր­քը կը ցնցէ մար­դը ու կը ցուց­նէ ա­ղօթ­քի եւ ի վեր­ջոյ հո­գե­ւո­րի նշա­նա­կու­թիւ­նը մարդ­կա­յին կեան­քին մէջ: Ա­ռանց հո­գե­ւո­րի գի­տակ­ցու­թեան՝ մարդ­կա­յին կեան­քը կը վե­րա­ծուի ա­մե­նէն մեծ ա­ղէ­տի եւ ան­հե­թե­թու­թեան։ Մար­դիկ յա­ճախ ա­սի­կա կը զգան, սա­կայն չեն գի­տեր, թէ լու­ծու­մը հար­թու­թեան մէջ է։ Նա­րե­կա­ցիի Մա­տեա­նը՝ իբ­րեւ մարդ­կա­յին ող­բեր­գու­թեան խո­րա­գոյն պատ­կե­րը, կա­րե­լիու­թիւն կ՚ըն­ձե­ռէ մե­զի մեր կա­տա­րե­լիու­թեան վե­րըն­թա­ցը սկսե­լու մեր էու­թեան խոր­քէն՝ վե­րաց­նե­լով մեր կեան­քի խա­թա­րում­նե­րու խորք ու­նե­ցող պատ­ճառ­նե­րը, եւ Աստ­ուծոյ հետ հա­ղոր­դակ­ցու­թիւ­նը փնտռե­լու ոչ թէ հե­ռա­ւոր ա­նո­րո­շու­թեան մշու­շին, այլ մեր մէջ՝ մեր ներ­քին տա­ճա­րին մէջ: Ի՞նչ­պէս. ա­ղօթ­քո՛վ: Ըստ Ս. Գրի­գո­րի՝ ա­ղօթ­քը սիր­տի ներ­քին զո­հա­սե­ղա­նի վրայ մա­տու­ցուող բա­նա­կան պա­տա­րագն է, որ պէտք է մա­տու­ցուի մեր հո­գիի պա­րար­տու­թեամբ եւ զօ­րու­թեամբ: Մեր զո­հա­բե­րու­թիւ­նը ըն­դու­նե­լի կ՚ըլ­լայ այն ա­տեն, ե­թէ ան ան­կեղծ ու ամ­բող­ջա­կան ըլ­լայ: Մենք պէտք է կա­տա­րե­լա­պէս զմե­զ ըն­ծա­յա­բե­րենք Աստ­ուծոյ: Իսկ երբ Աս­տուած կ՚ըն­դու­նի մե­զ, այն ա­տեն մենք Ա­նոր կը պատ­կա­նինք: Ա­ղօթ­քի զո­հա­բե­րու­թեամբ մենք կը դառ­նանք ի­րա­պէս Մարդ` Աստ­ուծոյ պատ­կե­րով եւ նմա­նու­թեամբ։

Նա­րե­կա­ցիի հաս­ցէին հնչած են մե­ղադ­րանք­ներ: Պատ­ճառ­նե­րէն ա­ռա­ջի­նը թե­րեւս այն է, որ կա­նո­նա­գի­տա­կան եւ դա­ւա­նա­բա­նա­կան մե­ղադ­րանք­ներ ե­ղած են ա­նոր հօր՝ Խոս­րով Ան­ձե­ւա­ցիի եւ ու­սուց­չին՝ Ա­նա­նիա Նա­րե­կա­ցիի նկատ­մամբ, ո­րոնք ե­ղած են Ժ. դա­րու հայ աս­տուա­ծա­բա­նա­կան մտա­ծու­մի ա­մե­նէն լու­սա­ւոր դէմ­քե­րը: Միւս պատ­ճա­ռը, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, ե­ղած է Նա­րե­կա­ցիի են­թադ­րեալ հո­գե­ւոր կա­պե­րը կամ յար­գա­լից վե­րա­բե­րու­մը այդ օ­րե­րու նշա­նա­ւոր այ­լա­դա­ւան հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րուն հետ: Եր­րորդ եւ հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը եղած է՝ ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան իւ­րա­յա­տուկ ա­զա­տու­թիւ­նը, որ կը սա­սա­նէր ե­կե­ղե­ցա­կան մի­ջա­վայ­րին մէջ բուն դրած պահ­պա­նո­ղա­կան կաշ­կան­դում­նե­րու հիմ­քե­րը։

Գիր­քին նկատ­մամբ ա­մէն տեղ նոյն վե­րա­բե­րու­մը չէ ցու­ցա­բե­րուած: Ան դիւ­րըն­կա­լե­լի չէ եւ մարդ ա­րա­րա­ծէն կը պա­հան­ջէ մեծ ճիգ մը: Կար­դա­ցուած է վա­նա­կան մի­ջա­վայ­րի մէջ` սահ­մա­նե­լով հո­գե­ւոր ձգտում­նե­րու եւ ներ­քին ա­րուես­տի բարձ­րա­գոյն չա­փա­նիշ­ներ: Աշ­խար­հիկ շրջա­նակ­նե­րու մէջ մար­դիկ յա­ճախ ա­ռանց ըն­թեր­ցե­լու տա­ռա­ցիօ­րէն հա­ւա­տա­ցած են ա­նոր զա­նա­զան զօ­րու­թիւն­նե­րուն` եր­բեմն յայտ­նա­բե­րե­լով ակն­յայտ կռա­պաշ­տու­թեան եւ մո­գու­թեան տար­րեր: Շուրջ հա­զար տա­րի հայ ժո­ղո­վուր­դը այս գիր­քին հետ ուղ­ղա­կի կամ ա­նուղ­ղա­կի իւ­րա­յա­տուկ երկ­խօ­սու­թեան մէջ ե­ղած է` վե­րա­ծե­լով զայն հո­գե­ւոր ինք­նու­թեան ի­տէա­լի մը: Երկ­րա­ւոր ի­րո­ղու­թեան տա­ռա­պանք­նե­րու մէջ գտնուող ժո­ղո­վուր­դը իր ինք­նու­թեան աղ­բիւ­րը սկսած է տես­նել հո­գե­ղէն ո­լոր­տի մէջ: Այ­սօր գիր­քին խոր­քը ներ­թա­փան­ցե­լու հա­մար կան քա­ղա­քակր­թա­կան դժուա­րու­թիւն­ներ, քա­նի որ հո­գե­ւոր փնտռտու­քի եւ կա­տա­րե­լու­թեան ի­տէա­լը գե­րիշ­խող չէ: Սա­կայն ան չի դադ­րիր հայ ժո­ղո­վուր­դին հա­մար ա­ռանց­քա­յին դեր ու­նե­նա­լէ։

Գիր­քին մէջ չի գոր­ծա­ծուիր «Հա­յաս­տան» կամ «հայ» բա­ռը: Հե­ղի­նա­կը կ՚ը­սէ, թէ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան բնոյ­թը ա­նանձ­նա­կան է, ան ամ­բողջ աշ­խար­հի բո­լոր փնտռող մար­դոց հա­ւա­քա­կան ձայնն է` ուղ­ղուած առ Աս­տուած: Միւս կող­մէ` ան նաեւ կ՚ը­սէ թէ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան հե­ղի­նա­կը ոչ թէ ինք է, այլ Աս­տուած, այ­սինքն` գիր­քը մարդ­կա­յին փնտռտուք­նե­րու աս­տուա­ծա­յին ար­ձա­գանգն է: Եւ այդ ար­ձա­գան­գը լսե­լի է: Հե­ղի­նա­կը նաեւ կը մար­գա­րէա­նայ, նկա­տի ու­նե­նա­լով որ այդ գիր­քով մար­դիկ աշ­խար­հի տար­բեր ծա­գե­րէն պի­տի դի­մեն Աստ­ծոյ: Այ­սօր այդ կը կա­տա­րուի. գիր­քը կը թարգ­մա­նուի բազ­մա­թիւ լե­զու­նե­րու` հան­դի­սա­նա­լով հա­մա­մարդ­կա­յին սե­փա­կա­նու­թիւն: Հար­ցը լաւ թէ գէշ թարգ­մա­նու­թեան կա­պուած չէ, քա­նի որ ը­սուա­ծի աշ­խար­հայ­նա­ցու­մը կը յաղ­թա­հա­րէ այդ թե­րու­թիւ­նը եւ լե­զուամ­շա­կու­թա­յին պատ­նէշ­նե­րը: Այ­սօր ալ աշ­խար­հի տար­բեր ան­կիւն­նե­րուն մէջ այս գիր­քը զար­մա­նա­լի բա­ցա­յայ­տում­նե­րու եւ վե­րա­փո­խում­նե­րու աղ­բիւր կը հան­դի­սա­նայ։

Ան­կաս­կած, Հռո­մի Ե­կե­ղեց­ւոյ կող­մէ Նա­րե­կա­ցիի վար­դա­պետ հռչա­կու­մը ա­ռիթ կը հան­դի­սա­նայ «Մա­տեա­նի» նոր թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րու, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու եւ մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րու: Այդ ա­մէ­նը իր հետ պի­տի բե­րէ մարդ­կա­յին ա­ղա­ւա­ղում­ներ: Նա­րե­կա­ցիի ճո­խու­թիւ­նը եր­բեմն կը շե­ղեց­նէ հո­գե­ւոր ա­նո­րո­շու­թիւն­նե­րու մէջ թա­փա­ռող­նե­րը: Ա­յո՛, «Մա­տեա­նը» թէ՛ նշա­նա­ւոր խօսք է, թէ՛ մտա­ծո­ղու­թիւն, թէ՛ աս­տուա­ծա­բա­նու­թիւն, թէ՛­փի­լի­սո­փա­յու­թիւն, ե­ւայլն։ Բայց պէտք է յի­շել, որ այդ ա­մէ­նը զօ­րա­ւոր հո­գե­ւոր ապ­րու­մի ար­դիւնք է։ Պէտք է Տա­ճար մուտք գոր­ծել դու­ռէն։ Տա­ճար թա­փան­ցե­լու մնա­ցեալ ճամ­բա­նե­րը պար­սա­ւե­լի են: Այս գիրք-տա­ճա­րի դու­ռը ա­ղօթքն է: Այդ­պէս կը պնդէ հե­ղի­նա­կը: Մարդ­կու­թիւ­նը կա­րե­լիու­թիւն կ՚ու­նե­նայ այս կեն­դա­նի ա­ղօ­թա­գիր­քով ա­ռաջ­նոր­դուե­լու: Սա­կայն նախ մենք` այս «Մա­տեա­նը» պահ­պա­նող­ներս եւ փայ­փա­յող­ներս, կա­րիք ու­նինք ի­րա­պէս բա­նա­լու այս գիր­քը եւ Աստ­ծոյ հետ խօ­սե­լու:

ՄԵՍ­ՐՈՊ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ Ա­ՐԱ­ՄԵԱՆ