«THE RAVEN»

Թերեւս ոմանք տարակարծիք գտնուին ինծի՝ ըսելով, թէ անծանօթ բանաստեղծ մը նախ իր ինքնագիր գործերով կը ծանօթացնեն ընթերցողներուն ու ոչ թէ այլ լեզուներէ կատարած թարգմանութիւններով կամ փոխադրումներով: Որոշ չափով համամիտ եմ: Սակայն Էտկար Ալան Փոյի «The Raven» բանաստեղծութեան այս հրաշալի թարգմանութեամբ կարելի պիտի ըլլայ «մէկ քարով երկու թռչուն զարնել», այսինքն՝ ձեզի ծանօթացնել թէ՛ բանաստեղծ ու թէ՛ թարգմանիչ Ալիքեանը միաժամանակ. սա՝ առաջին պատճառը զայն վերատպելուս: Իսկ երկրորդն ալ հետեւեալն է. ընթերցող շրջանակները, մա՛նաւանդ ի Հայաստան, կը կարծեն, թէ Սամուէլ Մկրտչեանին կը պատկանի «The Raven»ի հայերէն լաւագոյն թարգմանութիւնը, որովհետեւ, պարզ է, չեն ճանչնար Ալիքեանը:

Անշուշտ այս գլուխ գործոցը շատեր փորձած են թարգմանել մեր մէջ. Ռուբէն Զարդարեան, փրոֆ. Վաղարշակ Գալուստեան, Սահակ Պալըգճեան, Վիգէն Բաբայեան եւ, ինչպէս վերը նշեցի, Սամուէլ Մկրտչեան. վստահ չեմ, թէ կա՞ն արդեօք ուրիշներ ալ:

«Բագին»ի նոյեմբեր 1978-ի թիւին մէջ գրաքննադատ Պօղոս Սնապեան այսպէս կը գնահատէ Ալիքեանի թարգմանութիւնը. «Անոնցմէ ոչ մէկը (նկատի ունի Զարդարեանի, Գալուստեանի ու Պալըգճեանի թարգմանութիւնները - Յ. Կ.), սակայն, ներառեալ վերոյիշեալներէն բաւական վեր մակարդակի մը վրայ գտնուող Վիգէն Բաբայեանի թարգմանութիւնը, կը մօտենան Ալիքեանի աշխատանքին, որ բաղդատաբար գեղեցիկ չէ միայն, այլ նուաճում մը ի՛նքն իր մէջ, եւ թերեւս մեր մտաւորականները երկար ատեն չյանդգնին, աւելի ճիշդը՝ հարկը չզգան թարգմանչական յաւակնութիւններով մօտենալ «Ագռաւ»ին, այնպէս ինչպէս ուրիշներ, եթէ տեղեակ են ու անճաշակ չեն հարկաւ, պէտքը պիտի չզգան թարգմանել Ֆելիքս Արվերի «Հնչեակ»ը՝ Վահան Թէքէեանի պերճ փոխադրութենէն ետք, կամ Քիփլինկի «Եթէ»ն՝ Մ. Իշխանի կատարած չքնաղ հայացումէն յետոյ»:

Ա՛րդ, երբ գիտենք, որ Ֆելիքս Արվերի «Հնչեակ»ին լաւագոյն հայերէն թարգմանութիւնը կը պատկանի Թէքէեանին, իսկ Քիփլինկի «Եթէ»ինը՝ Մ. Իշխանին, լաւ չ՚ը՞լլար, որ գիտնանք նաեւ, թէ «The Raven»ինն ալ կը պատկանի Ալիքեանին:

«ԱԳՌԱՒԸ»

Մի անգամ մութ կէսգիշերին խոկում էի խոնջ ու լռին
Խորախորհուրդ հատորների վրայ մեռած մի գիտութեան,
Երբ մրափում էի յոգնած, մի թոյլ հարուած լսուեց յանկարծ,
Կարծես մէկն էր զգուշօրէն բախում, բախում դուռն իմ տան.
«Մի այցելու էր,- հծծեցի,- որ բախում է դուռն իմ տան,
Լոկ այս, ուրիշ ո՛չ մի բան...»:

Ա՜հ, յիշում եմ յստակօրէն, Դեկտեմբերին էր սառնեղէն,
Մեռնող ամէն կոճղ յատակին գծագրում էր մի ուրուական:
Կաթոգին այգն էի տենչում, ի զո՜ւր էի իմ գրքերում   
Լենորի մահն անվերջ լացող վշտիս փնտռել մի դարման,
Հրեշտակներից Լենոր կոչուող այն սուրբ կոյսի, որ սակայն
Անանուն է յաւիտեան:

Ու ծիրանի վիժակների դողն անորոշ ու տխրալի
Սարսում էր ինձ, լցնում հոգիս արհաւիրքով ցնորական:
Խաղաղուելու համար սրտով ոտքի ելայ ես կրկնելով.
«Մի այցելու է, որ իմ տան դուռն է թակում անպայման,
Ուշ մնացած մի այցելու թակում է դուռն անպայման,
Այս է, ուրիշ ո՛չ մի բան»:

Գօտեպնդուեց սիրտըս տկար, չերկբայելով արդէն երկար՝
«Պարո՛ն,- ասի,- կամ էլ, տիկի՛ն, խնդրեմ, ներող եղէք միայն,
Բայց ես նիրհում էի յուշիկ, եւ դուք այնքան մեղմ բախեցիք,
Եւ դուք այնքան մեղմ բախեցիք, բախեցիք մեղմ դուք այնքան,
Որ լոկ թուաց, թէ լսեցի»: Իսկոյն դուռս բացի լայն՝
Խաւա՜ր, ուրիշ ո՛չ մի բան:

Ու խաւարին աչքերս յառած՝ մնացի լուռ ու շուարած,
Անրջելով երազներ, որ չէր երազել ոչ ոք մինչ այն.
Լռութիւնն էր սակայն խորունկ, չկար շուրջըս ձեւ ու շշուկ,
Արտաբերուող միակ բառը «Լենոր» բառն էր, որ անձայն
Ես հծծեցի: «Լենո՜ր» կրկնեց արձագանգը անխափան...
Լոկ այս, ուրիշ ո՛չ մի բան:

Ետ դառնալով դէպի սենեակ, բոցերի մէջ հոգիս համակ՝
Մի նախկինից ուժգին հարուած լսեցի ես կրկին անգամ:
«Վստահօրէն, վստահօրէն ինչ-որ բան է ճաղերիս դէմ,
Տեսնենք՝ ի՞նչ է,- ասի ես ինձ,- պարզենք խորհուրդն այս դաժան:
Հո՜վն է, ուրիշ ո՛չ մի բան»:

Ու հրեցի փեղկերն ուժով, եւ աղմկոտ մի թռիչքով
Մի փառահեղ Ագռաւ մտաւ սուրբ օրերից վաղնջական:
Խոնարհութիւն չարեց բնաւ, չվարանեց ու կանգ չառաւ,
Բայց սենեակիս դրան վրայ թառեց տեսքով տիրական,
Ճիշդ Պալլասի կիսարձանի վրայ թառեց տիրական,
Թառե՜ց, ուրիշ ո՛չ մի բան:

Իմ խոհանքը ցրեց այնժամ այդ թռչունը եբենոսեան,
Իր կեցուածքը վայելչատես, կերպարանքը՝ խիստ ու խոլոր:
«Թէեւ կատարդ է անփետուր, սակայն, գիտե՛մ, ստոր չես դու,
Գիշերային ափունքներից հեռու յածող ուղեւո՛ր.
Դժոխային այդ ափերին ի՞նչ է անունդ ազնաւոր»:
Ագռաւն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

Ես զարմացայ, որ այդ տխեղծ թռչունն իսկոյն ինձ ըմբռնեց,
Պատասխանն իր թէեւ մի քիչ անիմաստ էր ու անսովոր,
Քանզի պէտք է դուք հասկանաք, թէ մարդկային ո՛չ մի էակ
Իր սենեակի դրան վրայ դեռ չի տեսել թեւաւոր,
Անասուն կամ թռչուն, թառած կիսարձանի վրայ, որ
Կոչուի այսպէս՝ «նե՜վըրմոր»:

Բայց ագռաւը, հանգիստ նստած, այդ մէկ բառը միայն ասաց,
Կարծես թէ նա իր ողջ հոգին ձուլած լինէր բառում այդ խոր:
Չարտասանեց էլ ո՛չ մի բան ու չշարժեց փետուր անգամ,
Մինչեւ ասի. «Արդէն թռան ընկերներն իմ բիւրաւոր,
Վաղը նա էլ յոյսերիս պէս ինձ կը թողնի մենաւոր»:   
Թռչունն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

Ես, սարսափած իմաստալից բառով խզուած լռութիւնից,
«Անշուշտ,- ասի,- այս բառն է լոկ որպէս լեզու, ձիրք ու շնորհ
Ժառանգել նա մի ուսուցչից, որի բախտը անկարեկից
Հալածել է նրան, մինչեւ որ երգերն իր սգաւոր,
Մինչեւ յոյսի երգերն իր մութ ունեցել են տրտմաթոր
Այս յանգերգը՝ «նե՜վըրմոր»:

Բայց Ագռաւը կրկին անգամ ցրեց թախիծն իմ հոգեկան:
Դրան առջեւ ու Պալլասի ես հրեցի մի թիկնաթոռ
Եւ, թաղուելով թաւշում նրա, սկսեցի հիւսել իրար
Երազներըս՝ միշտ խորհելով, թէ ուրուային ու խոշոր
Այս թռչունը ի՞նչ է ուզում ասել այսպէս ահաւոր
Կանչելով՝ «նե՜վըրմոր»:

Այս բառն էր մեկնել փորձում սեւ թռչունի լուռ սեւեռուն,
Որի աչքերը հրեղէն մրրկում էին հոգիս մոլոր,
Փորձում էի դեռ աւելին՝ խոնջ գլուխս լքած նրբին
Բարձերի մէջ, ուր կաթում էր լամպարի լոյսը բոլոր,
Նուրբ բարձերի, որոնց վրայ չի սահելու էլ աղուոր
Գլուխն իր, ա՜հ, «նե՜վըրմոր»:

Ու խտացաւ օդը անտես մի բուրվառի բոյրից կարծես,
Որ միջոցում սերովբէներ ճօճում էին կշռութաւոր.
«Հրճուի՜ր, դժբա՜խտ,- գոռացի ես,- քո աստուածն է ուղարկում քեզ
Այս դադարի մոռացօնքը սրտիդ համար վիրաւոր:
Խմի՛ր, խմի՛ր ու հասկացի՜ր, թէ չկայ ո՛չ մի Լենոր»:
Ագռաւն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

«Դո՛ւ, մարգարէ, դեւ կամ թռչուն, մարգարէ կամ ոգի տժգոյն,
Թէ փորձիչն է ուղարկում քեզ կամ մրրիկն է փսխել մի օր
Այս աւերեալ, բայց աննուաճ հողի վրայ կախարդըւած,
Տունն այս վախով միշտ յաճախուած՝ ասա՛, խնդրո՜ւմ եմ անզօր:
Կա՞յ, արդեօք, կա՞յ մի բալասան: Ասա՛, խնդրո՜ւմ եմ անզօր»:
Ագռաւն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

«Դո՛ւ, մարգարէ, դեւ կամ թռչուն, մարգարէ կամ ոգի տժգոյն,
Ի սէր անհուն այս երկնքի, ի սէր Տիրոջ մեր երկնաւոր՝
Ասա՛ սրտին այս վշտագին, թէ եդեմի մէջ նա կրկին
Պիտի գրկի՞ այն աղջկան, որի անունն է Լենոր,
Այն պայծառ ու սուրբ աղջկան, որի անունն է Լենոր»:
Ագռաւն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

«Թող հրաժե՛շտ տանք այդ բառով,- գոռացի ես վեր ցատկելով,-
Վերադարձի՛ր մրրիկի մէջ ու գեհենի ափերը չոր.
Ո՛չ մի փետուր ինձ չթողնես քո կեղծիքի վկայ որպէս,
Թո՛ղ կիսանդրին դրանս վրայ, առանձնութիւնըս՝ անդորր,
Հանի՛ր կտուցդ իմ սրտից, տա՜ր տեսիլըդ ահաւոր»:
Ագռաւն ասաց՝ «նե՜վըրմոր»:

Եւ Ագռաւը միշտ աներեր նստած է դեռ, նստած է դեռ
Ճիշդ իմ դրան վրայ դրուած կիսարձանին՝ գիշեր ու զօր,
Եւ աչքերն իր երազամոյն դեւի աչքեր են սեւեռուն,
Եւ յատակին լամպի լոյսը նետում է շուքն իր խոժոռ,
Եւ իմ հոգին այդ սեւ շուքի շրջանակից մեղմօրօր
Չի՛ ելնելու «նե՜վըրմոր»:

Թարգմ.՝ ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆԻ

ՅԱՐՈՒԹ ԿԻՒԼԻՒԶԵԱՆ