ՀԱՅՐ ՂԵՒՈՆԴ ԱԼԻՇԱՆ. ՀԱՅԿԵԱՆ ՀԱՆՃԱՐԻՆ ՎԵՀԱՇՈՒՔ ՆԱՀԱՊԵՏԸ

 

Յու­լիս 6-ին, 195 տա­րի ա­ռաջ, ­Պոլ­սոյ մէջ, հնա­հա­ւաք ու դրա­մա­գէտ ­Պետ­րոս-­Մար­գար Ա­լի­շա­նեա­նի ըն­տա­նե­կան յար­կին տակ ու­րա­խու­թիւն կը տի­րէր։

Ծ­­նած էր ա­րու զա­ւակ մը, ո­րուն ա­նու­նը դրին ­Քե­րով­բէ (1820-1901)։

Օրհ­նեալ եւ օրհ­նա­բեր ծնունդ էր.

- Ապ­րե­ցաւ մին­չեւ 1901 թո­ւա­կա­նը՝ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բեղմ­նա­ւոր կեան­քով։

- Ապ­րե­ցաւ ան­բա­սիր վար­քով՝ մարմ­նա­ւո­րե­լով հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նի սրբա­կեաց կեր­պա­րը։

- Ապ­րե­ցաւ հան­ճա­րեղ ան­մահ­նե­րու ճա­ռա­գայ­թու­մով՝ լու­սա­ւո­րե­լով ու ջեր­մաց­նե­լով ար­դի ժա­մա­նակ­նե­րու ՀԱ­Յուն սիրտն ու հո­գին, միտքն ու էու­թիւ­նը։

Եւ յա­ւեր­ժա­ցաւ ­Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան ա­նու­նով։

Դ­­ժո­ւար է սիւ­նա­կի մը սահ­ման­նե­րուն մէջ պար­փա­կել պատ­կե­րա­ցումն ու ար­ժե­ւո­րու­մը Ա­լի­շան մար­դուն եւ հո­գե­ւո­րա­կա­նին, հա­յուն ու հայ­րե­նա­սէ­րին, բա­նաս­տեղ­ծին եւ գի­տաշ­խա­տո­ղին, ման­կա­վար­ժին ու ազ­գա­յին գոր­ծի­չին, ո­րոնք բո­լորն ալ ի­րենց մե­ծա­տա­ղանդ եւ բարձ­րո­րակ մարմ­նա­ւո­րու­մը գտան ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս՝ ­Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շա­նի կեան­քով ու գոր­ծով, ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ եւ պատ­գա­մով։

Այ­սու­հան­դերձ՝ ընդ­հան­րա­ցում­նե­րով եւ ու­րո­ւագ­ծա­յին խտա­ցում­նե­րով բա­ւա­րա­րո­ւե­լու գնով իսկ, ան­պայ­ման պէտք է ընդգր­կել ամ­բող­ջա­կան տա­րո­ղու­թիւ­նը Ա­լի­շա­նի փա­ռա­հեղ մե­ծու­թեան, որ 19-րդ ­դա­րու կէ­սե­րէն սկսեալ փոր­ձեց՝ իր ո­գե­ղէն ուժով եւ մտքի լոյ­սով, սան­ձա­զեր­ծել ու ա­զատ եւ բազ­մա­կող­մա­նի զար­գաց­ման հու­նով յա­ռաջ մղել հա­յոց ազ­գա­յին զար­թօն­քը։

Դէ­պի աղ­բիւ­րը լոյ­սին տե­ւա­կան ձգտու­մի եւ ան­խոնջ աշ­խա­տան­քի ու­ղե­ւո­րու­թիւն մը ե­ղաւ Ա­լի­շա­նի կեան­քը։

Պոլ­սոյ «­Չա­լը­քեան» նա­խակրթա­րա­նը հա­զիւ ա­ւար­տած՝ տասներկու տա­րե­կան ­Քե­րով­բէն ղրկո­ւե­ցաւ Վե­նե­տի­կի ­Սուրբ Ղա­զա­րի վան­քը եւ յանձ­նո­ւե­ցաւ Մ­­խի­թա­րեան­նե­րու դաս­տիա­րա­կու­թեան։ ­Վան­քի ըն­ծա­յա­րանն ու «­Մու­րատ Ռա­փա­յէ­լեան» բարձ­րա­գոյն վար­ժա­րա­նը ա­ւար­տեց 1841 թուականին՝ ար­դէն կու­սակ­րօն վար­դա­պետ ձեռ­նադ­րո­ւած։ Ան­մի­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ նոյն վար­ժա­րա­նէն ներս ու­սուց­չու­թեան՝ միա­ժա­մա­նակ աշ­խա­տակ­ցե­լով 1843 թուականին կեան­քի կո­չո­ւած «Բազ­մա­վէպ» հան­դէ­սին։ Այս շրջա­նին լոյս տե­սան իր ա­ռա­ջին բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք գրա­բա­րով գրո­ւած էին եւ կը կրէին Մ­­խի­թա­րեան­նե­րու դա­սա­կան դպրո­ցին շեշ­տա­կի կնի­քը։

1848-ին նշա­նա­կո­ւե­ցաւ «­Ռա­փա­յէ­լեան» վար­ժա­րա­նի տե­սուչ՝ միա­ժա­մա­նակ ստանձ­նե­լով «­Բազ­մա­վէպ»ի խմբագ­րու­թիւ­նը (1849-1851)։­

Ամ­բողջ Եւ­րո­պան ցնցող յե­ղա­փո­խա­կան պոռթ­կում­նե­րու ժա­մա­նակ­ներ էին. իսկ Ի­տա­լիոյ տա­րած­քին ազ­գա­յին միա­ւոր­ման ու ա­զա­տագ­րու­թեան յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժում­նե­րը ի­րենց բարձ­րա­կէ­տին հա­սած էին։ Այդ խմո­րում­նե­րը ան­տար­բեր չձգե­ցին ե­րի­տա­սարդ Ա­լի­շա­նը, որ «­Բազ­մա­վէպ»ի է­ջե­րուն լոյս ըն­ծա­յեց «­Նա­հա­պետ» ստո­րագ­րու­թեամբ իր ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը։ «Պլ­­պուլն Ա­ւա­րա­րայ­րի», «­Հա­յոց աշ­խար­հիկ», «­Լուսն­կայն գե­րեզ­մա­նաց հա­յոց», «­Բամբ ո­րո­տան» եւ «­Նո­ւագք» շար­քի միւս բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րով՝ Ա­լի­շա­նի «­Նա­հա­պե­տի եր­գե­րը» ոչ միայն նոր ու­ղի բա­ցին Մ­­խի­թա­րեան­նե­րու դա­սա­կան քեր­թո­ղու­թեան առ­ջեւ, այ­լեւ՝ ընդ­հան­րա­պէս ար­դի հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը թար­մա­ցու­ցին ու յա­ռաջ մղե­ցին վի­պա­պաշտ (ռո­ման­թիք) դպրո­ցի հու­նով։

Ա­ւե­լի՛ն. Ա­լի­շա­նի գոր­ծե­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան զար­թօն­քին կրա­կը վա­ռե­ցին ժա­մա­նա­կի հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան եւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան մէջ՝ եւ­րո­պա­կան ոս­տան­նե­րէն մին­չեւ ­Պո­լիս ու ­Վան, մին­չեւ ­Թիֆ­լիզ ու ­Մոս­կո­ւա։

Պեր­ճա­խօս է վկա­յու­թիւ­նը Ա­լի­շա­նի կրտսեր ժա­մա­նա­կա­կից եւ հա­յոց ազ­գա­յին ու յե­ղա­փո­խա­կան զար­թօն­քին մէջ իր կար­գին մե­ծակ­շիռ ներդ­րում կա­տա­րած Մի­քա­յէլ ­Նալ­բան­դեա­նի, որ օ­րին ող­ջու­նե­լով «Նա­հա­պետ ստո­րագ­րու­թեամբ Հ. ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շա­նեանց ար­ժա­նա­ւոր վար­դա­պե­տի հրա­տա­րա­կած հո­յա­կապ քեր­թո­ւած­քը՝ «Պլ­­պուլն Ա­ւա­րայ­րի»ն», չվա­րա­նե­ցաւ յայ­տա­րա­րե­լու, թէ «չա­փա­բե­րա­կան քեր­թո­ւա­ծոց մէջ ար­ժա­նա­ւոր վար­դա­պե­տը ա­խո­յեան չու­նի»։

1849-ին բռնկած ի­տա­լե­ւաւստ­րիա­կան պա­տե­րազ­մին հե­տե­ւան­քով՝ «­Մու­րատ ­Ռա­փա­յէ­լեան» վար­ժա­րա­նի դա­սա­ւան­դու­թիւն­նե­րը կ­­՚առ­կա­խո­ւին։ 1850 թուականին, Մ­­խի­թա­րեան­նե­րու Աբ­բա­հայր Գ. Հիւր­միւ­զի հետ, Ա­լի­շան կ­­՚անց­նի Վա­տի­կան, ուր­կէ տա­րի մը ետք Մու­րատ ­Ռա­փա­յէ­լեա­նի կտա­կին հետ կա­պո­ւած հար­ցե­րու լուծ­ման ա­ռա­քե­լու­թեամբ կ­՚ու­ղար­կո­ւի Լոն­տոն։ Ա­լի­շան կ­­՚եր­կա­րաձ­գէ ­Լոն­տոն իր կե­ցու­թիւ­նը, որ­պէս­զի մօ­տէն ծա­նօ­թա­նայ եւ ու­սում­նա­սի­րէ Քէյմպ­րի­ճի հա­մալ­սա­րա­նին ու Օքս­ֆոր­տի մա­տե­նա­դա­րա­նին հին ձե­ռա­գր­ե­րու աշ­խար­հահռ­չակ հա­ւա­քա­ծոն։ Ա­լի­շան ոչ միայն ման­րա­մասն կը քննէ, այ­լեւ՝ կը ցան­կագ­րէ իր գտած հայ­կա­կան բո­լոր ձե­ռա­գր­ե­րը։ ­Լոն­տո­նէն ետք, ու­սում­նա­սի­րա­կան եւ ինք­նա­զար­գաց­ման նպա­տակ­նե­րով, կը շրջի եւ­րո­պա­կան գլխա­ւոր կեդ­րոն­նե­րը՝ յա­ջոր­դա­բար ­Պեր­լին, ­Վիեն­նա, ­Փա­րիզ եւ ­Կենտ՝ ­Պելժի­ա։

Վե­նե­տիկ կը վե­րա­դառ­նայ 1853 թուականին։

Հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կոյ­թի ու մտքի մեծ կեդ­րոն­նե­րուն հետ մօ­տէն շփու­մի ծա­ռա­յած այդ տա­րի­նե­րը հիմ­նա­կան շրջա­դարձ յա­ռա­ջա­ցու­ցին Ա­լի­շա­նի հե­տա­գայ գոր­ծու­նէու­թեան մէջ։ ­Բա­նաս­տեղծն ու գրա­բա­րով ստեղ­ծա­գոր­ծող Հե­ղի­նա­կը, Ա­լի­շա­նի մէջ, ի­րենց տե­ղը զի­ջե­ցան ազ­գա­յին շուն­չով, աշ­խար­հա­բա­րով եւ յա­ռաջ­դի­մա­կան մտա­ծո­ղու­թեամբ սե­րունդ հասցնող ­Դաս­տիա­րա­կին եւ, միեւ­նոյն ա­ռա­ջադ­րան­քով, բա­նա­սի­րա­կան ու պատ­մա­գի­տա­կան բնա­գա­ւառ­նե­րու մէջ կո­թո­ղա­կան աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­ներ ի­րա­գոր­ծող Գի­տաշ­խա­տո­ղին եւ գա­ղա­փա­րա­կան շար­ժում հու­նա­ւո­րող Մ­­տա­ւո­րա­կա­նին։

Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շա­նի ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ մին­չեւ 1872 թուականը, երբ ան ո­րո­շեց ամ­բող­ջու­թեամբ նո­ւիրուիլ գի­տա­կան աշ­խա­տու­թեանց։ Այդ շրջա­նին, «Մու­րատ Ռա­փա­յէ­լեան»ի տես­չու­թեան կող­քին, Ա­լի­շան 1859-1861 թուականներուն միջեւ դա­սա­ւան­դեց նաեւ ­Փա­րի­զի «­Մու­րա­տեան» վար­ժա­րա­նին մէջ։ Այ­նու­հե­տեւ, մին­չեւ իր վախ­ճա­նու­մը 22 Նո­յեմ­բեր 1901 թուականը, Հայ­կեան ­Հան­ճա­րին վե­հա­շուք Նա­հա­պե­տը փա­կո­ւե­ցաւ Ս. ­Ղա­զա­րի վան­քի իր աշ­խա­սե­նեա­կին մէջ եւ ստեղ­ծեց ա­ւե­լի քան յի­սուն հա­տոր հա­յա­գի­տա­կան պատ­կա­ռե­լի եր­կեր, ո­րոնք կա­րե­ւոր մա­սը կը կազ­մեն հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան փառ­քին։

Ինչ­պէս իր բա­նաս­տեղ­ծու­թեանց, նոյն­պէս եւ բա­նա­սի­րա­կան թէ պատ­մա­գի­տա­կան իր աշ­խա­տա­սի­րու­թեանց մէջ, Ա­լի­շան միեւ­նոյն մեծ ու խո­րին պատ­գա­մը փո­խան­ցեց հայ ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն. ­Պաշ­տե­լու աս­տի­ճան սի­րել եւ պահ­պա­նել հա­յոց լե­զուն ու հայ­րե­նի հո­ղը, հայն ու իր մշա­կոյ­թը, ո­րոնք ծաղ­կու­մի եւ ճա­ռա­գայ­թու­մի ա­ռաջ­նոր­դե­ցին հայ­կեան հան­ճա­րը՝ դա­րա­ւոր ստրկու­թեան եւ խա­ւա­րի ու ան­կու­մի ժա­մա­նակ­նե­րուն դէմ ինք­նա­պահ­պան­ման եւ վե­րա­կանգ­նու­մի հզօ­րա­գոյն զէն­քե­րը դառ­նա­լով հա­յու­թեան ի­րե­րա­յա­ջորդ սե­րունդ­նե­րուն։

Հայ­կա­կա­նին ու հայ­րե­նա­կա­նին պաշ­տա­մուն­քը Ա­լի­շան յա­ւեր­ժա­ցուց նախ իր բա­նաս­տեղ­ծութեամբ.

Մեր ­Տէրն ի երկ­նուց ծայ­րէն երբ ի­ջաւ

Երկ­րիս հի­ման քարն յԱ­րա­րատ դրաւ,

Այն մեր ­Մա­սի­սու երկ­նա­ձեւ սա­րէն

Ա­չեց ըզ­բո­լոր՝ վե­րա­ցաւ նո­րէն…

1850-ա­կան­նե­րու վեր­ջե­րուն, «Նո­ւագք» ընդ­հա­նուր ա­նու­նին տակ ի մի բե­րե­լով հա­մե­մա­տա­բար ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին գրո­ւած իր քեր­թո­ւած­նե­րը, Ա­լի­շան 1857-ին եւ 1858-ին յա­ջոր­դա­բար լոյս ըն­ծա­յեց «­Ման­կու­նի», «­Մաղ­թու­նի», «­Խո­հու­նի», «Բ­­նու­նի», «Հայ­րու­նի», «Տէ­րու­նի» եւ «Տխ­­րու­նի» խո­րագրուած գրքոյկ­նե­րը, ո­րոնք մէկ կող­մէ մարդ­կա­յին ան­սահ­ման բա­րու­թեան, մարդ­կայ­նա­պաշտ ապ­րում­նե­րու եւ խո­հե­րու, ինչ­պէս եւ քրիս­տո­նէա­կան հա­ւատ­քի վե­րա­հաս­տատ­ման նո­րօ­րեայ ա­ւե­տա­րան­ներ ե­ղան, իսկ միւս կող­մէ սրտե­րուն եւ մտքե­րուն մէջ վա­ռե­ցին խա­րոյ­կը հա­յոց փա­ռա­պանծ ան­ցեա­լի ո­գե­կոչ­ման, հայ­րե­նի բնու­թեան պաշ­տա­մուն­քին, հայ­րե­նի հո­ղին՝ քա­րին ու ջու­րին ո­գեշնչ­ման եւ, մա­նա­ւանդ, Հայ­կեան ­Հան­ճա­րի շղթա­յա­զերծ­ման։

Հա­ւատ­քի՛ մար­դու, ազ­գա­յի՛ն գոր­ծի­չի եւ տա­ղան­դա­շատ գրո­ղի իր մեծ պատ­գա­մը Ա­լի­շան թուղ­թին յանձ­նեց նաեւ ար­ձակ է­ջե­րով, ո­րոնք 1871-ին լոյս տե­սան «Խորհր­դա­ծու­թիւնք՝ ընդ ե­ղեւնեաւ» հա­տո­րով։

Իսկ հա­յա­գի­տա­կան աշ­խա­տա­սի­րու­թեանց իր կո­թո­ղա­կան վաս­տա­կով՝ ­Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան պատ­րաս­տեց, բա­ռին ա­մենէն ընդգրկուն ի­մաս­տով, հան­րա­գի­տա­րա­նը ­Հա­յաս­տան Աշ­խար­հին եւ ստեղ­ծա­գործ ­Հա­յուն։ ­Հա­կա­ռակ որ բնաւ չտե­սաւ աշ­խար­հը հա­յոց եւ չու­նե­ցաւ հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն ապ­րե­լու եւ շփո­ւե­լու իր պաշ­տած ժո­ղո­վուր­դին հետ, Ա­լի­շան այ­դու­հան­դերձ գա­ւառ առ գա­ւառ եւ գիւղ առ գիւղ ման­րա­մաս­նօ­րէն ներ­կա­յա­ցուց պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նը՝ իր թէ՛ նիւ­թե­ղէն, թէ՛ ո­գե­ղէն բնու­թագրով, իր հո­ղով ու բոյ­սե­րով, իւ­րա­քան­չիւր ա­ւա­նի կա­պո­ւած պատ­մա­կան ու ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեամբ, հա­յե­րէ­նի ժո­ղովրդա­յին ու բար­բա­ռա­յին ճո­խու­թեամբ եւ հարս­տու­թեամբ, այ­լեւ ու մա­նա­ւանդ հա­յա­կերտ կո­թող­նե­րով, կան­գուն մնա­ցած ու պահ­պա­նո­ւած ըլ­լան ա­նոնք, թէ քա­րու­քանդ ե­ղած…

Մաս­նա­գէտ­նե­րու միա­հա­մուռ վկա­յու­թեամբ՝ «­Յու­շիկք հայ­րե­նեաց ­հա­յոց», «­Տե­ղա­գիր հա­յոց մե­ծաց», «Նշ­­մարք եւ նշխարք Հա­յաս­տա­նի», «­Շի­րակ», «­Սի­սո­ւան», «Այ­րա­րատ», «­Սի­սա­կան», «­Հին հա­ւատք հա­յոց», «Ար­շա­լոյս ք­­րիս­տո­նէու­թեան ­հա­յոց», «­Հա­յա­պա­տում», «Շ­­նոր­հա­լի եւ պա­րա­գայ իւր», «­Հայ բու­սակ» եւ միւս գոր­ծե­րով, Ա­լի­շան ոչ միայն հա­յա­գի­տու­թեան ըն­ծա­յա­բե­րեց գի­տե­լի­քի հսկա­յա­կան պա­շար, այ­լեւ սկզբնաղ­բիւր դար­ձաւ պատ­մա­գի­տու­թեան եւ լե­զո­ւա­բա­նու­թեան, աշ­խար­հա­գի­տու­թեան եւ բու­սա­գի­տու­թեան բնա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ։

Այս բո­լո­րով ե­զա­կի մե­ծու­թիւն դար­ձաւ ­Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան։

Եւ պա­տա­հա­կան չէ, որ ­Հայ­կեան ­Հան­ճա­րի վե­հա­շուք ­Նա­հա­պե­տին վախ­ճա­նու­մը հա­մազ­գա­յին սու­գով պա­տեց ողջ ­Հա­յաս­տանն ու հայ ժո­ղո­վուր­դը։

Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շա­նի ծննդեան 195-ա­մեա­կին նո­ւի­րո­ւած այս վկա­յու­թիւ­նը կ­­՚ար­ժէ եզ­րա­փա­կել իր ի­մաս­տուն պատ­գամ­նե­րէն հե­տե­ւեալ փուն­ջով.

- Մի ու­րա­նար զեր­կիրդ եւ զազգդ սի­րուն։

- Ծառն ար­մա­տով է ծառ՝ տունն հի­մամբ է տուն:

- Չ­կայ ա­ւե­լի պա­տո­ւա­կան ա­րա­րած, քան մար­դը, ո­րուն հա­մար ստեղ­ծո­ւած է ա­մէն բան:

- Թշ­նա­միին ջախ­ջա­խե­լու հա­մար հա­րո­ւած եւ հան­ճար է պէտք:

- Ար­ծիւ միտ­քը ար­ծո­ւի թեւ ալ կ­­՚ու­զէ:

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ