ՅՈՒՇԱՄԱՏԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ 175-ԱՄԵԱՅ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻՆ ԱՌԹԻՒ

Այս տարի կը լրանայ Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ 175-րդ տարեդարձը: Այս յոբելենական առիթով, բազմաթիւ ձեռնարկներու կարգին, լոյս տեսաւ «Յուշամատեան Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ՝ 175-ամեայ տարեդարձին առթիւ» հատորը, զոր խմբագրած եւ աշխատասիրած է վերապատուելի տքթ. Վահան Յ. Թութիկեան: Ան յուշամատեանի յառաջաբանին մէջ կը գրէ, որ Հայց. Աւետարանական եկեղեցւոյ եւ անոր եկեղեցական միութիւններուն մասին բազմաթիւ գիրքեր եւ գրքոյկներ գրուած են հայերէնով եւ այլ լեզուներով, սակայն այս գիրքը առաջին հրատարակութիւնն է, ուր Հայ Աւետարանական համաշխարհային խորհուրդը կազմող հինգ եկեղեցական միութիւններու եւ երկու աւետարանչական/բարեսիրական կազմակերպութիւններու պատմութիւնը մէկ հատորի մէջ կը ներկայացուի։

Վեր. տքթ. Վահան Յ. Թութիկեան հիմնադիր անդամներէն մէկն է Հայ Աւետարանական համաշխարհային խորհուրդին (ՀԱՀԽ): Ան ծառայած է ՀԱՀԽ-ի որպէս ատենադպիր, փոխ-նախագահ, նախագահ եւ 2003 թուականէն ի վեր որպէս գործադիր տնօրէն: 1959 թուականէն ի վեր ան նաեւ կը ծառայէ Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ զանազան հանագամանքներով որպէս հոգեւոր հովիւ, դաստիարակ եւ վարչական պատասխանատու: Իր հովուական ծառայութեան կողքին, վեր. Թութիկեան եղած է դասախօս Լորենսի Արուեստագիտութեան եւ Միշիկընի համալսարաններուն մէջ աւելի քան երեսուն տարի եւ անդամ է բազմաթիւ հայ եւ օտար կազմակերպութիւններու: Կ՚աշխատակցի մամուլին եւ հեղինակ է 45 գիրքերու:

Հատորը կը բաղկանայ չորս գլխաւոր մասերէ: Առաջին մասին խորագիրն է «Համառօտ պատմութիւն Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ», որ կը բաղկանայ 56 էջերէ եւ աշխատասիրութիւնն է վեր. Թութիկեանին: Հեղինակը սեղմ պարագիծի մէջ կը ներկայացնէ Հայց. Աւետարանական եկեղեցւոյ ծագումը, Հայ Աւետարանական համաշխարհային խորհուրդը եւ անոր անդամ մարմիններու կազմութիւնը, Հայց. Աւետարանական եկեղեցւոյ դաւանութիւններն ու վարդապետութիւնները եւ հուսկ, Հայց. Աւետարանական եկեղեցւոյ ներդրումներն ու ծառայութիւնները հայ ազգին:

Գիրքին երկրորդ մասը՝ «Հայ Աւետարանական համաշխարհային խորհուրդի անդամ միութիւններն ու կազմակերպութիւնները» համառօտ պատմութիւնն է ՀԱՀԽ-ի անդամ եօթ եկեղեցական եւ աւետարանչական/բարեսիրական կազմակերպութիւններու՝ գրուած այդ մարմիններու կողմէ նշանակուած հեղինակներու գրիչով:

Հատորին երրորդ մասը կը բաղկանայ շնորհաւորագրերէ, որոնք կու գան հայ ազգի հոգեւոր եւ աշխարհիկ ղեկավարներէն:

Հատորին չորրորդ մասը կը բաղկանայ երեք գլուխներ պարունակող յաւելուածէ մը:

Հետաքրքական շարադրանքով վեր. Թութիկեան «Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ ծագումը» գլուխին մէջ կը ներկայացնէ այս հնագոյն եկեղեցւոյ սկզբնաւորումը, գրելով, որ 1 յուլիս 1846-ին, 37 այր մարդիկ եւ 3 կիներ Ս. Հոգիին առաջնորդութեամբ հիմը դրին նոր հայ եկեղեցւոյ մը Կոստանդնուպոլսոյ Բերա թաղամասին մէջ, զոր անուանեցին Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցի:

Կը ներկայացնենք Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ ծագումին մասին հեղինակին գրութենէն հատուած մը.

Զանազան ազդակներ իրենց դերը ունեցան Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ ծագումին եւ գոյառման մէջ, բայց այդ ազդակներէն եւ պատճառներէն մեծագոյնն ու բախտորոշը եղաւ 18-րդ եւ 19-րդ դարերու Հայկական Վերածնունդը: Վերածնունդը կամ Զարթօնքը սկսաւ 18-րդ դարու մելիքներու ազատագրութեան երազով, Յովհաննէս Կոլոտ Պատրիարքի (1715-1741) յանդուգն բարեկարգչական նախաձեռնութիւններով եւ Մխիթար Աբբայի (1676-1749) եւ մխիթարեաններու իմացական, կրթական, հոգեւոր եւ մշակութային ծաւալուն աշխատանքով: Յատկապէս մխիթարեանները մեծ դեր խաղացին Հայկական Վերածնունդի շարժումին մէջ՝ իրենց կրթական, եկեղեցապատմական եւ հոգեւոր ներդրումով մեծապէս սատարեցին հայ մշակոյթի վերելքին: Դժբախտաբար, ռուս-պարսկական եւ ռուս-թրքական պատերազմները եւ Հայաստանի բաժանումը որոշ ժամանակ մը դանդաղեցուցին hայ ազգի զարթօնքին գնացքը: Սակայն, շատ չանցած, ռուսական գերիշխանութեան ներքեւ գտնուող հայեր, հիմնեցին Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը 1815-ին եւ Թիֆլիզի Ներսէսեան վարժարանը՝ 1824-ին: Այս երկու կրթական հաստատութիւնները հանդիսացան մտաւոր վերածնունդի կարեւոր կռուաններ:

Լազարեան եւ Ներսէսեան Ճեմարաններու շրջանաւարտները իրենց ուսումը Մոսկուայի, Փեթերսպուրկի եւ Դորպատի համալսարաններուն մէջ առնելով՝ վերադարձան հայրենիք, դառնալով հայ մտաւոր զարթօնքի առաջնորդներ: Մինչ թրքահայ ուսումնատենչ երիտասարդներէն ոմանք իրենց մտաւոր պատրաստութեան համար յաճախեցին ֆրանսական եւ իտալական համալսարաններ: Ծանօթացած ըլլալով եւրոպական կեանքի զարգացումներուն՝ գիտական, տնտեսական եւ փիլիսոփայական մարզերուն մէջ, անոնք բարքի ու կենցաղի բարոյական «թթխմոր»ի պէս նոր ոճ ներմուծեցին տնտեսական, ընկերային եւ մշակութային շրջանակներուն մէջ: Եւրոպայէն ներածուած գաղափարաբանութիւններուն համընթաց թրքահայութեան մօտ վերարծարծուեցաւ եկեղեցական բարեկարգութեան հարցը եւ ի վերջոյ դարձաւ հոգեւոր շարժում մը: Շարժումը սկսաւ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի ընծայարանէն: Այս ընծայարանը հիմնուած էր 18-րդ դարու կիսուն Յակոբ Նալեան Պատրիարքին կողմէ: Ընծայարանը ունեցած էր կտրատուած գոյութիւն մը, փակուած 1760-ական թուականներու սկիզբները եւ վերաբացուած 1768-ին: 1826-ին հրդեհի մը զոհ երթալէ ետք կրկին վերաբացուած էր 1829-ին՝ տնօրէն ունենալով Գրիգոր Փեշտիմալճեանը: Դպրագէտ աշխարհական մը եւ հեղինակ կարեւոր դաստիարակչական հատորներու, Փեշտիմալճեան իր ժամանակի ամենէն կարկառուն ղեկավարներէն մէկն էր Հայ Եկեղեցւոյ բարեկարգութիւնը հետապնդող: Իր գլխաւորած ընծայարանին նպատակն էր միտքով եւ հոգիով ընտիր եկեղեցականներ պատրաստել Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ համար: Շատ չանցած այս ընծայարանը դարձաւ կեդրոն մը հոգեւոր լուսաւորութեան: Անոր սաները նուիրուեցան Աստուածաշունչի եւ կրօնական ու աստուածաբանական լուրջ սերտողութեան: Այս հոգեւոր շարժումը 1826-ին ծնունդ տուաւ կրօնական միութեան մը «Բարեպաշտական միաբանութիւն» անունով, որուն նպատակն էր Եկեղեցին բարեկարգել եւ վերակենսաւորել: Այս միաբանութեան անդամները շփման մէջ էին ամերիկացի բողոքական միսիոնարներուն հետ, որոնք 1820-ական թուականներէն ի վեր կայք հաստատած էին Միջին Արեւելքի երկիրներ՝ աւետարանելու համար ոչ քրիստոնեաներուն:

Ամերիկացի միսիոնարները շուտով ականատես եղան քաղաքական, ընկերային, կրթական, հոգեբանական եւ կրօնական այն ողբալի պայմաններուն, որոնց ենթակայ էին հայերը Օսմանեան կայսրութեան մէջ: Ընկերութիւնը աւետարանելու եւ տիրող իրավիճակը փոխելու առաջադրութեամբ՝ անոնք որդեգրեցին դաստիարակութեան միջոցով աւետարանելու գործելակերպը: Արդարեւ, Աւետարանը քարոզելու, Աստուածաշունչը թարգմանելու եւ հրատարակչական ու բժշկական ծառայութիւն մատուցանելու իրենց յանձնառութենէն անկախ, անոնք ձեռնարկեցին կրթական լայնածաւալ գործունէութեան: 1830-ականներու առաջին տարիներուն Հայ Եկեղեցւոյ առաջնորդները մեծապէս գնահատեցին միսիոնարներուն ջանքերը, բայց շատ չանցած անոնք հակամարտ դիրք որդեգրեցին անոնց հանդէպ, մանաւանդ երբ միսիոնարները եւ իրենց համակիր հայերը սկսան քննադատել Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետութիւններն ու աւանդութիւնները: Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանը սկսաւ կասկածանքով նայիլ միսիոնարներուն եւ անոնց համակիր «Բարեպաշտական»ներուն: Մանաւանդ միսիոնարներու սերտ գործակցութիւնը Բարեպաշտական միաբանութեան անդամներուն հետ՝ մղեց Հայոց Պատրիարքարանը խեթ աչքով դիտելու միսիոնարական գործունէութիւնները եւ «Բարեպաշտական»ներուն տենչը Հայ Եկեղեցին բարեկարգելու:

Իրերու այս կացութեան մէջ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի անմիջական հակադարձութիւնը եղաւ խեղդել Բարեպաշտական միաբանութեան բողոքի ձայնը եւ վերջ տալ անոնց գործունէութեան եւ ստիպել, որ ան լիովին խզէ իր կապերը ամերիկացի միսիոնարներուն հետ եւ ամբողջութեամբ ընդունի Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետութիւններն ու ծիսական արարողութիւնները: Կտրուկ միջոցառումներ ձեռք առնուեցան բարեկարգիչներուն դէմ:

1839-ին, Յակոբոս Պատրիարք բանտարկեց եւ աքսորեց երեք հայ քահանաներ՝ եկեղեցական բարեկարգութեան գաղափարը ջատագոված ըլլալուն յանցանքով: Քաղաքական պայմաններու պատճառով ժամանակաւոր դադար մը հետեւեցաւ 1839-ին ձմրան: Բայց հալածանքի երկրորդ ալիք մը ծայր տուաւ, երբ Մատթէոս Արքեպիսկոպոս Չուխաճեան պատրիարքական աթոռ բարձրացաւ յուլիս, 1844-ին: Իր ձեռք առած ծանր միջոցառումներուն մէջ կարելի է յիշել հետեւեալները.- տնտեսական կապերու խզում, ընկերային կեանքէ մեկուսացում, բանտարկութիւն առանց ամբաստանութեան, բանադրանք ու վտարում եկեղեցիէն:

Այս միջոցառումներուն տարողութիւնը հասկնալու համար անհրաժեշտ է նախ հասկնալ այսպէս կոչուած «Միլլէթ»ի դրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ: Միլլէթը եկեղեցական համայնք մըն էր, որ ոչ միայն կրօնական, այլ նաեւ քաղաքական իրաւունքներու եւ հեղինակութեան տէր հաստատութիւն մըն էր: Իմաստով մը եկեղեցին պետութեան մէջ «պետութիւն» էր եւ ունէր իր որոշ իրաւասութիւններն ու առանձնաշնորհումները: Եկեղեցին միանգամայն համարատու էր պետութեան: Իմաստով մը, եկեղեցին պետութեան գործն էր որ կ՚ընէր: Եկեղեցին էր, որ կը մկրտէր, կը պսակէր, ամուսնալուծում կը շնորհէր: Անհատի մը կեանքը կախեալ էր եկեղեցական հեղինակութենէն: Արդ, եկեղեցիէն արտաքսուիլ կը նշանակէր հայ ժողովուրդէն արտաքսուիլ՝ յաչս Օսմանեան պետութեան: Իսկ ինչ կը վերաբերէր Եկեղեցւոյ համայնքապետին (Միլլէթ պաշի), անոր անձին ու անոր հեղինակութեան վրայ կը կեդրոնանար իր համայնքին ազգային, եկեղեցական, կրթական, հասարակական եւ քաղաքացիական կեանքն ու գործունէութիւնը: Արդ, այդ օրերուն Մատթէոս Պատրիարք Չուխաճեան իբրեւ համայնքապետ գերագոյն հեղինակութիւնն էր թրքահայ Առաքելական Եկեղեցւոյ: Ան իրաւասութիւն ունէր արտաքսելու եւ անդամատելու Բարեպաշտականներն ու «աւետարանամիտ» հայերը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցիէն. եւ այդպէս ալ ըրաւ: Ան հրատարակեց բանադրանքի ազդագրեր, ընդգծելով, որ բարեկարգիչները նզովուած են, որովհետեւ չեն ընդունիր Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ դաւանանքն ու վադապետութիւնները:

Բարեկարգութեան կողմնակիցները բողոք բարձրացուցին, յայտնելով, թէ իրենք կ՚ընդունին իրենց եկեղեցւոյ վաղեմի դաւանանքն ու վադապետութիւններէն շատերը: Անոնց տարակարծութիւնը կը կայանար այն համոզումին մէջ, թէ չէին կրնար զիջիլ Աւետարանը եւ ոչ ալ իրենց խղճի ազատութիւնը: Այսպէս յայտարարեցին. «Մենք ակնածանքով կ՚ընդունինք մեր ազգային աւանդութիւնները, սրբագործուած մեր մարտիրոսներուն արիւնով: Մենք կը սիրենք մեր հայ ազգը սրտանց եւ ամբողջ մտքով: Բայց ամէն բանէ աւելի թանկագին կը նկատենք խղճի ազատութիւնը եւ թոյլ պիտի չտանք, որ ոչ մէկ իշխանութիւն, կամ աւանդութիւն կամ հրաման մեր ձեռքէն առնէ Քրիստոսի Աւետարանը»: Հայ Եկեղեցւոյ հաղորդակցութենէն եւ պաշտամունքէն մերժուած, Բարեպաշտութեան միաբանութեան անդամները հարկադրուած զգացին կազմելու իրենց ուրոյն եկեղեցին՝ Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցին:

Հայ աւետարանականներուն առած յաջորդ քայլը եղաւ ձեռքբերումը Օսմանեան կայսրութեան կողմէ պաշտօնական ճանաչումին իբրեւ անջատ համայնք (Միլլէթ), որ իրենց շնորհուեցաւ սուլթան Ապտուլ Մեճիտի կողմէ, 27 նոյեմբեր 1850-ին: Ահա ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս ծագում առաւ Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցին»,- այսպէս կը ներկայացնէ եկեղեցւոյ ծնունդը հեղինակը Յուշամատեանի առաջին մասին մէջ, նշելով, որ իր ծնունդին յաջորդող քառորդ դարուն եկեղեցին արագօրէն աճեցաւ:

1861-ին Հայ Աւետարանական ղեկավարութիւնը՝ խորհրդակցաբար Ամերիկայի Արտաքին առաքելութիւններու յանձնաժողովին, որոշեց եկեղեցիները կազմակերպել եկեղեցական չորս միութիւններով: Յաջորդող երեք տարիներուն ամբողջացան կազմակերպչական աշխատանքները, տեղի ունեցան եւ կազմուեցան չորս եկեղեցական միութիւններ, որոնք էին՝ Բիւթանիոյ միութիւնը 1864-ին 27 եկեղեցիներով, Արեւելեան միութիւնը 1866-ին չորս շրջաններով եւ 68 եկեղեցիներով, Կիլիկիոյ միութիւնը 1867-ին չորս շրջաններով եւ 65 եկեղեցիներով եւ Կեդրոնական միութիւնը 1868-ին երեք շրջաններով եւ 42 եկեղեցիներով»,- կը գրէ հեղինակը:

Այսպէսով կը տեղեկանանք, որ Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ, Հայաստանեաց Աւետարանական եկեղեցին ունէր չորս եկեղեցական միութիւններ 1860-ական թուականներուն, որոնք իրենց գոյութիւնը պահեցին մինչեւ 1915 թուական եւ դէպքերէն ետք, կրելով ծանր կորուստներ եւ ունենալով անորոշ շրջան մը, եկեղեցին հետզհետէ գտաւ ինքզինք եւ արդէն վերընձիւղուելով Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, սկսաւ իր երկրորդ շնչառութիւնը, ինչպէս հեղինակը կը նշէ. «Գաղթական հայ աւետարանականներ նոր եկեղեցիներ հիմնեցին եւ միանալով Սանճագի, Մուսա լերան եւ Քեսապի վերակազմուող եկեղեցիներուն հետ, կազմեցին Սուրիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցիներու միութիւնը, որ աւելի ուշ, 1924-ին, պիտի կոչուէր Սուրիոյ եւ Լիբանանի Հայ աւետարանական միութիւն (Կիլիկիա): Փակագծուած (Կիլիկիա) բառը այս միութիւնը կը յատկանշէր որպէս յաջորդը նախկին Կիլիկիոյ Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան, քանի որ անոր անդամներուն մեծամասնութիւնը կը կազմէին Կիլիկիոյ վերապրող աւետարանականները:

1930-ին միութիւնը որդեգրեց նոր անուն մը՝ Մերձաւոր Արեւելքի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութիւն, (ՄԱՀԱԵՄ) եւ 1932-ին՝ նոր սահմանադրութիւն մը, որ աւելի ուշ բարեփոխուեցաւ երկու անգամ:

Տարիներու թաւալումին հետ հայ աւետարանական գործը աճեցաւ: Նոր եկեղեցիներ հիմնուեցան, նոր դպրոցաշէնքեր կառուցուեցան, նոր կազմակերպութիւններ ձեռնարկուեցան: Եկեղեցապատկան Ջանից միութիւնը ճոխացուց աճող միութիւնը: Այստեղ երախտագիտութեամբ պէտք է յիշել, որ յետեղեռնեան յաջորդող քանի մը տասնամեակներուն, երբ հայ աւետարանական եկեղեցիները կարօտ էին տնտեսական լայն միջոցներու՝ ամերիկեան եւ եւրոպական միսիոնարական եւ մարդասիրական հաստատութիւնները օգնութեան ձեռք երկարեցին, ինչպէս օրինակ, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյց ընկերութիւնը, Ամերիկայի Արտաքին առաքելութիւններու յանձնաժողովը, Զուիցերիոյ Հայասէրներու միութիւնը, Գերման Հիլֆսպունտ առաքելութիւնը, Քրիստոնէական Առաքելութիւնը Արեւելքի մէջ եւ ուրիշ կազմակերպութիւններ:

1920-ականներու սկիզբի տարիներուն Հոգեւոր Եղբայրութեան շարժումը թէեւ հոգեւոր զարթօնք մը յառաջացուց հայ աւետարանական համայնքի զանգուածներուն մէջ, սակայն անոր քննադատական վերաբերումը եւ յետագայ բաժանումը որոշ ցնցում պատճառեց վերակազմուող Սուրիոյ եւ Լիբանանի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան: 1923-էն ետք, շուտով կազմակերպուեցաւ կրթական գործը: Բազմաթիւ նախակրթարաններ հիմնուեցան զանազան քաղաքներու մէջ: Անոնց յաջորդեց երկրորդական վարժարաններ հիմնելու նախաձեռնութիւնը: Երկու երկրորդական վարժարաններ հիմնուեցան Պէյրութի մէջ, երկու հատ ալ Հալէպի մէջ՝ աղջկանց եւ մանչերու համար: Այնթապի մէջ գտնուող Կիլիկիոյ Կեդրոնական գոլէճը փոխադրուեցաւ Հալէպ եւ կոչուեցաւ Հալէպ գոլէճ (Ալեփփօ գոլէճ):

1932-ին Մերձաւոր Արեւելքի Աստուծաբանական ճեմարանը հիմնուեցաւ Պէյրութի մէջ, որուն մէկ բաժնետէրն է ՄԱՀԱԵՄ:

1955-ին հիմնուեցաւ Հայկազեան գոլէճը, որ յետագային անուանուեցաւ Հայկազեան համալսարան՝ հանդիսանալով առաջին Հայկական համալսարանը սփիւռքի մէջ: Գրեթէ բոլոր եկեղեցիներուն մէջ կազմուեցան քրիստոնէական Ջանից ընկերակցութիւններ, ինչպէս նաեւ Պատանեաց խումբեր տղոց եւ աղջկանց համար: 1950-ական թուականներուն սկիզբները Ջանից ընկերակցութիւնները սկսան հրատարակել իրենց օրկան երկշաբաթաթերթը՝ «Ջանասէր»: Իսկ պատանեաց խումբերուն համար հրատարակուեցաւ «Պատանեկան արձագանգ» թերթը: Այս երկու թերթերուն պատասխանատու խմբագիր կարգուեցաւ տիար Մանասէ Շնորհօքեան: Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետ. միութեան սահմանադրութիւնն ու ներքին կանոնագրութիւնը հիմնուեցաւ Կիլիկիոյ Աւետարանական եկեղեցիներու սահմանադրութեան վրայ, որ յետագային որպէս հիմ ծառայեց անոր ներկայ Օրինագիրքին: Սակայն, տեղական նորաստեղծ պայմանները անհրաժեշտ դարձուցին որոշ փոփոխութիւններ ներմուծել ներքին կանոնագրին մէջ:

1946-ին Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ հիմնադրութեան հարիւրամեակին առիթով աշխարհատարած հանդիսութիւնները աննախընթաց խանդավառութիւն ստեղծեցին հայ աւետարանականներուն մօտ: Հարիւրամեակը հանդիսացաւ այն հանգրուանը, որով ամրապնդուեցաւ Հայ աւետարականութեան զօրութիւնն ու կենսունակութիւնը Միջին Արեւելքի մէջ: 1946-1947 թուականներու հայութեան ներգաղթը դէպի Հայաստան, որ թէեւ բարեդէպ իրականութիւն մըն էր հայ ազգի կեանքին մէջ, սակայն քանակական/թուական առումով՝ տկարացուց յատկապէս Մերձաւոր Արեւելքի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութիւնը:

Յաջորդ թիւով կը ներկայացնենք նաեւ յատկանշական իրադարձութիւններ տարեթիւեր, ձեռնարկներ եւ այլ կարեւոր նշումներ Հիւսիսային Ամերիկայի Հայ աւետարանական միութեան, Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ, Եւրասիայի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան, Ֆրանսայի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան եւ Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան սկզբնաւորումէն եւ գործունէութենէն, քաղուած վերապատուելի Թութիկեանի կազմած այս յոյժ հետաքրքրական հատորէն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան