ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ. ՀԱՐՑՈՒՄՆԵՐ ԵՒ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Վերջերս Հայաստանի Կրթութեան նախարար Արայիկ Յարութիւնեան յայտարարեց, որ Հայաստանի դպրոցներուն մէջ դասաւանդուող կարգ մը առարկաներ վերանայման կարիք ունին: Այդ դասանիւթերուն մէջ է նաեւ Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւնը, որ 2004 թուականէն ի վեր կրթական համակարգին մէջ որպէս պարտադիր առարկայ կը դասաւանդուի: Շատեր մտահոգութիւն յայտնեցին, որ նախարարին այդ յայտարարութեամբ առարկան պիտի հանուի դասաւանդուելու կարգէն: Այս նիւթը ծաւալուն քննարկումներու տեղի տուաւ Հայաստանի հասարակութենէն ներս, մանաւանդ՝ եկեղեցական ասպարէզին մէջ:

Ստորեւ կը ներկայացնենք Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» մատենադարանի տնօրէն Տ. Արարատ Քահանայ Պօղոսեանի յօդուածը, որ քննարկումները լաւագոյնս վերլուծող մտահոգութիւն մըն է.

Վերջին օրերուն համացանցի մէջ, մամուլի էջերուն վրայ, հեռատեսիլէն եւ հանրային զանազան շրջանակներէն կրկին բուռն քննարկումներու առիթ դարձած է «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն» առարկան հանրակրթական դպրոցներուն մէջ որպէս պարտադիր առարկայ դասաւանդել-չդասաւանդելուն կամ «Հայոց պատմութեան» դասագիրքերուն մէջ ներգրաւելուն հարցը:

Հարցը ա՛լ աւելի կը խճճուի եւ բուն շրջագիծէն դուրս կու գայ, երբ մեր ժամանակներուն առկայ տեղեկատուական հնարաւորութիւններուն շնորհիւ այս հարցին առթիւ կարծիք կը յայտնեն որոշակի հանրային ճանաչում ունեցող անհատներ (որոշ պարագաներու՝ մարդոց խումբեր կամ կազմակերպութիւններ), որոնք, մեղմ արտայայտուած ըլլալու համար ըսենք, որ կը տիրապետեն նիւթին ո՛չ պատմագիտութեան, ո՛չ կրօնագիտութեան եւ ո՛չ ալ մանկավարժութեան տեսանկիւնէն (նշենք, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ պատմութեան մասին խօսելով, նախ եւ առաջ պէտք է հիմնարար գիտելիքներ ունենալ Հայոց ընդհանրական Հայրապետական Աթոռին, վերջինիս նուիրապետական աթոռներուն՝ Աղուանէն (Գանձասարի), Աղթամարի եւ Սիսի կաթողիկոսութիւններուն, Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքութիւններուն, պատմական գաղթօճախներուն, ներքին եւ արտաքին թեմերուն, հայ հոգեւոր ու նիւթական մշակոյթի պատմութիւններուն, ինչպէս նաեւ՝ եկեղեցական մատենագրութեան մասին):

Որոշակի կերպով հետեւելով զանազան հարթակներու վրայ ընթացող քննարկումներուն, մեզի համար զատած ենք աւելի շատ շրջանառուող հարցադրումներէն մէկը, որ հիմնականօրէն առաջ կը քաշէ «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն» առարկան հանրակրթական դպրոցներէն հանելու կամ լաւագոյն պարագային «վայելցնելու» գաղափարին կրողները. իրենց փաստարկները հիմնաւորելու համար վերջիններս կը պնդեն, թէ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը կը հանդիսանայ հայ ժողովուրդի պատմութեան անբաժանելի մասը, ուստի ատոր անջատ դասաւանդումը անիմաստ է եւ «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն» առարկան պէտք է ուղղակիօրէն ներառուի կամ .պատշաճեցուիե «Հայոց պատմութիւն» առարկային:

Թերեւս վերոնշեալ պնդումէն զատ կարելի է նշել նաեւ մի քանի այլ հարցեր եւ ենթահարցեր, որոնք առկայ են ընթացող քննարկումներուն մէջ, սակայն մեզի համար այս պահին զատած ենք վերոնշուածը՝ առաւելաբար ելլելով վերջին շրջանին հնչեցուած կարծիքներէն: Անշուշտ թէ՛ այստեղ ներկայացուած հարցադրումը եւ թէ՛ որեւէ հանրային հարթակի վրայ հնչեցուածը, բայց մեր կողմէ չյիշատակուածները կարեւոր նշանակութիւն ունին հարցին համակողմանի ուսումնասիրման եւ հնարաւորինս յստակ սահմանման համար, սակայն ելլելով մեր աստուածաբանական եւ պատմագիտական կրթութենէն, մենք կը փափաքէինք անդրադառնալ մանաւանդ նշուած հարցադրումին:

Ուսումնասիրելով Հայոց պատմութիւնն ընդհանրապէս եւ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը մասնաւորապէս՝ ոեւէ մէկը, կը կարծենք, որ չի կրնար հերքել այն հանգամանքը, որ 301 թուականին քրիստոնէութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրօնք հռչակելէն եւ Եկեղեցւոյ պետական կարգավիճակ տալէն ետք՝ հայ ժողովուրդը ամենաբարձր մակարդակով որդեգրած է քաղաքականութիւն մը, ըստ որուն այլեւս հայ ժողովուրդի քաղաքական եւ եկեղեցական-կրօնական ուղղութիւնները պէտք է ընթանային նոյն հունով: Հուն մը, որով շարժելով եւ անցնելով որոշակի պատմական եւ գոյափոխման փուլեր՝ քրիստոնէութեան ընդունում, պետականացում եւ ազգայնացում՝ շուրջ երկու հազարամեակ իր անընդհատ գոյութեամբ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին դարձած է ՀԱՅ ինքնութեան որոշիչ տարրերէն մին (արդէն իսկ 5-րդ դարու կիսուն՝ Աւարայրի դաշտին մէջ, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին եւ անոր դաւանանքը ժողովուրդին համար դարձած էին «մորթի գոյն»):

Վերոնշեալ համաթեքստին մէջ, անշուշտ, քրիստոնէութեան պետականացումէն յետոյ թէ՛ տեսականօրէն, թէ՛ գործնականին մէջ կարելի չէ տարանջատել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը Հայ ժողովուրդի պատմութենէն կամ՝ հակառակը: Ասիկա փաստ մըն է, որուն քննարկումը նոյնիսկ խնդուք կը յառաջացնէ: Աւելին ըսենք. Հայ ժողովուրդի պատմութեան անքակտելի մասը կը կազմեն նաեւ ուրիշ դաւանանք ունեցող հայերուն պատմութիւնը, սակայն եթէ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին եւ Հայոց պետականութիւնը, անկախ զանազան հարցերէ, ընթացած են միեւնոյն հունով՝ դարերու ընթացքին կերտելով Հայուն մեզի ծանօթ ինքնութիւնը, ապա նոյնը չենք կրնար ըսել մեր ազգի պատմութեան ընթացքին եղած այլադաւաններուն մասին՝ ջանալով որեւէ կերպ չվիրաւորել կամ չթերագնահատել այլ դաւանանք ունեցող տարբեր անհատ գործիչներուն դերն ու վաստակը Հայոց ընդհանուր պատմութեան ընթացքին:

Այսպէսով կ՚ունենանք իրավիճակ մը, որուն համաձայն հարիւրամեակներ շարունակ ազատ պետականութեան գոյութեան եւ չգոյութեան պայմաններուն տակ, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ կը վերապահուի Հայ ժողովուրդի աշխարհընկալման եւ բարոյահոգեբանական կերպարի ձեւաւորման յետագայ ընթացքը: Այդ մէկը իրականացնելու համար Եկեղեցւոյ շնորհուած է իրաւական եւ ա՛լ աւելի կարեւոր կրթական գործունէութիւն ծաւալելու ողջ պատասխանատուութիւնը, որ իրականացնելու ընթացքին բոլորին յայտնի են այն ձեռքբերումները, որ ունեցած է Հայ ազգը Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ հոգեւորականութեան նուիրեալ գործունէութեան շնորհիւ (Գիրերու գիւտէն մինչեւ սեփական օրէնսդրութիւն եւ այլն): Ահա թերեւս նաեւ այս հանգամանքն է, որ շատերուն համար Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ կու տայ նաեւ ինքնութեան պահպանման եւ ինչու ոչ նաեւ զարգացման գործառոյթ (նշենք, որ հայ մշակոյթը՝ թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ նիւթական, յղացուած, ծնած, պահուած է եւ կը շարունակուի պահպանուիլ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ եւ Հայ եկեղեցականի կողմէ, նաեւ՝ Հայրենիքէն դուրս):

Թերեւս մեր կողմէն կատարուած հնարաւորինս սեղմ վերլուծութիւնն ու ատոր արդիւնքները շատերուն անընդունելի ըլլան, սակայն տակաւին հարիւր տարի առաջ Հայ ժողովուրդը ահա այս սկզբունքներով էր, որ կ՚առաջնորդուէր: Սկզբունքներ, որոնք փոխուեցան 20-րդ դարուն սկիզբը Հայոց ցեղասպանութենէն եւ պոլշեւիկացումէն ետք:

Ի՞նչ տեղի ունեցաւ Հայոց պատմութեան ամենաողբերգական այդ իրադարձութիւններուն հետեւանքով: Նախ, հայութիւնը, ֆիզիքապէս բնաջնջուելով եւ հայրենազրկուելով քանի մը անգամ նօսրացաւ եւ կորսնցուց իր բնօրրանին մեծագոյն հատուածը՝ նաեւ իր ինքնութեան մաս կազմող հոգեւոր-մշակութային հսկայական ժառանգութիւնը: Ցեղասպանութեան յաջորդած պոլշեւիկացմամբ հայութեան փրկուած հատուածը իր Հայրենիքին փոքր հատուածին վրայ կորսնցուց հնարաւորութիւնը՝ ազատօրէն հաղորդուելու իր հոգեւոր-բարոյական ինքնութեան անքակտելի մասը դարձած Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ հետ՝ ուրիշ անհաւատ, իսկ որոշ պարագաներու՝ կեղծ գաղափարախօսութիւններով աւելի ու աւելի հեռացուելով որպէս ազգային հանրութիւն՝ իր գոյութեան բազմադարեայ ընթացքը ապահովող հոգեւոր-բարոյական հենքէն:

Հակառակ այս բոլոր խոչընդոտներուն եւ պատմութեամբ ամրագրուած հալածանքներուն՝ մեր ժողովուրդը 1988-1994 թուականներու ընթացքին կրցաւ իր վճռական դիրքորոշմամբ ու արեան գնով ձեռք ձգել մեր պատմական Հայրենիքի փոքր հատուածին վրայ իր ազատ ինքնորոշման իրաւունքը (այս համաթեքստով շատ կը շահարկուի այն միտքը, որ Հայաստանի ինքնորոշումն ու ազատագրական պայքարը իրականացուց խորհրդային դաստիարակութիւն ստացած սերունդը: Առանց այլեւայլ մանրամասնութիւններու, ուղղակի նշենք, թէ բաւական է վերանայիլ այդ տարիներուն վաւերագրուած բազմաթիւ պատկերներուն, հասկնալու համար, թէ ի՞նչ արժեհամակարգի ներկայացուցիչներ էին Արցախեան գոյամարտի յաղթանակ կերտողները, որոնք մարտի ելած էին թիկունքներուն եւ բազուկներուն Խաչի նշանը կրելով): Ստեղծուած է իրավիճակ մը, երբ ցեղասպանութեան եւ պաշտօնական անաստուածութեան եօթանասուն տարիներու համակարգային ճնշումներէն ետք, ամբողջ ժողովուրդը պէտք էր ուղղորդել հայ դարաւոր ինքնութենէն բխող եւ այդ նկարագրին հարազատ հոգեւոր-ազգային արժեհամակարգ, ուր ալ պէտք է վերակառուցուէր Հայոց պետականութիւնը, որ պիտի դառնար աշխարհով մէկ ցրուած հայութեան թէ՛ ֆիզիքական եւ թէ՛ հոգեւոր-մշակութային անվը-տանգութեան երաշխիքը:

Այս նպատակին հասնելու համար կրկին մեծագոյն դերը պէտք է ունենար Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին, որուն մասին իմացութիւնը հայաստանաբնակ հայութեան (ինչպէս նաեւ՝ յետխորհրդային տարածքի վրայ բնակող հայութեան համար, որ քննարկումի ուրիշ նիւթ մըն է) ճնշող մեծամասնութեան քով կը սահմանափակուէր նախնիներէն ժառանգուած յիշողութեամբ կամ խորհրդային հասարակարգի կողմէ հրատարակուած անաստուածութեան նիւթով ու գրականութեամբ: Պարզ է, որ թէ՛ մէկը եւ թէ՛ միւսը բաւարար չէին հայ ժողովուրդին իր հարազատ Եկեղեցւոյ վարդապետութենէն բխող արժեհամակարգին մասին անաչառ ու անհրաժեշտ գիտելիք տալու: Նշուած խնդիրը լաւագոյնս հնարաւոր էր լուծել հանրակրթական դպրոցներուն մէջ համապատասխան պարտադիր առարկայի ներդրմամբ եւ անիկա դասաւանդող մասնագէտ ուսուցիչներու պատրաստմամբ, որ եկեղեցի-պետութիւն փոխգործակցութեան հետեւանքով (Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան միջեւ համաձայնագիրը ստորագրուած է 22 օգոստոս 2002-ին) հնարաւոր եղաւ իրականացնել 2004 թուականին՝ Հայաստանի դպրոցներուն մէջ «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն» պարտադիր առարկային ներդրմամբ, որուն որպէս արդիւնք «պիտի ունենանք ոչ միայն մեր պատմութեան քաջածանօթ գիտակ նոր հայորդեաց սերունդ, այլ հայրենասէր, նուիրեալ, բարի քրիստոնեաներ, ազնիւ քաղաքացիներ, որոնց հայեացքին առջեւ յստակութեամբ պիտի գծուի մեր ժողովուրդին վաղուան օրը, անոր առաքելութիւնը դէպի նոր դարեր, նոր հազարամեակներ» (Գարեգին Բ. Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց, տե՛ս «Էջմիածին», 2002, Ը., էջ 37):

Ինչո՞ւ «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն», այլ ոչ թէ «Կրօնքներու պատմութիւն», «Կրօնական բարոյագիտութիւն» կամ ուղղակի «Կրօնք», ինչպէս կարգ մը երկիրներու մէջ:

Այս հարցին պատասխանելու համար կարեւոր է հասկնալ 1990-ականներէն մինչեւ 2000-ականներու սկիզբը Հայաստանի մէջ տիրող ընդհանուր դրութիւնը: Ժամանակաշրջան մը, երբ սեփական Եկեղեցւոյ եւ կրօնքի հանդէպ գիտելիքներու պակասն ու երկրին մէջ տիրող ընկերային-տնտեսական պայմանները պարարտ հող էին աշխարհի զանազան կէտերէն խոտոր ճանապարհներով Հայաստան ներթափանցող բազմաբնոյթ կրօնական հոսանքներուն համար, որոնք ուղղակիօրէն գործածելով մարդոց ներքին պահանջքը դէպի հոգեւորը, իրենց տարատեսակ «փրկչական վարդապետութիւններ»ը կը հրամցնէին ժողովուրդին՝ յաճախ ներկայացնելով որպէս Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ ճշմարիտ վարդապետութիւն, իսկ որոշ պարագաներու՝ Աստուածաշունչի անուան տակ մարդոց բաժնելով այլ կրօնքներու եւ դաւանանքներու սուրբ գիրքեր: Կը կարծենք, որ աւելորդ է առանձին մանրամասնութեամբ նշել նաեւ այն, որ կրօնական այդ հոսանքներէն որոշները պատերազմական իրավիճակին մէջ գտնուող երկրի մը համար ուղղակիօրէն կը քարոզէին զէնք չառնել եւ չդիմել ինքնապաշտպանութեան (մինչդեռ, ինչպէս դարեր շարունակ, այնպէս ալ այսօր, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին կը շարունակէ մնալ հայ ազատագրական պայքարի գաղափարախօս, իսկ Հայ եկեղեցականը՝ ի հարկին նաեւ առաջամարտիկ): Ուստի, այսպիսի պայմաններու մէջ, օրհասական անհրաժեշտութիւն էր ժողովուրդին անջատ մանրամասնութեամբ ծանօթացնել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը՝ փաստագրական պատմագրութենէն զատ ներկայացնելով նաեւ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ կառուցուածքային, վարդապետական, ծիսա-տօնական եւ աւանդոյթային առանձնայատկութիւնները: Նշուածին համաթեքստին մէջ այդ կարելի չէր իրականացնել «Հայոց պատմութիւն» առարկային հետ՝ որոշակիօրէն աւելցնելով եւ վերաշարադրելով Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ վերաբերեալ խորհրդային հասարակարգին օրով դուրս հանուած եւ աղաւաղուած հատուածները: Այս առարկային միջոցով պէտք է աճող սերունդին նախ ներկայացուէր հարազատ Եկեղեցին, որմէ ետք միայն հնարաւոր կը դառնար դասաւանդել զանազան կրօնքներու մասին: Ասիկա կարեւոր նշանակութիւն ունէր կրօնքներու մասին բովանդակ առումով պատկերացում չունեցող հանրութեան մէջ անհատական եւ հաւաքական առումով աղճատուած ինքնաճանաչողութեան վերականգնման եւ եօթանասուն տարիներու փակ «վարագոյրի»ն բացուելէն ետք յարափոփոխ աշխարհին մէջ չտարրալուծուելու տեսանկիւնէն: Ահա թերեւս հիմնական պատճառը, որ տուեալ բովանդակութեամբ առարկան, այդ ժամանակահատուածին ներդրուելով հանրակրթական դպրոցներուն մէջ, կոչուեցաւ ոչ թէ «Կրօնքներու պատմութիւն», «Կրօնական բարոյագիտութիւն» կամ ուղղակի «Կրօնք», այլ՝ «Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն»:

Այսպիսով, կարող ենք յստակ ըսել, որ առարկային տուեալ անուանումով երբեք փորձ չէ կատարուած Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնը տարանջատել Հայ ժողովուրդի պատմութենէն: Ասիկա կեղծ դիտարկում մըն է, որուն տրամաբանութեան հետեւելու պարագային, պէտք է ըսենք, թէ ինչո՞ւ զատ կը դասաւանդենք Հայոց պատմութիւնը, եթէ անիկա համաշխարհային պատմութեան մաս կը կազմէ, եկէք դպրոցներուն մէջ դասաւանդենք միայն համաշխարհային պատմութիւն եւ բոլոր հարցերը «կը լուծուին» (այս տրամաբանութեամբ կարող են միասնական դասագիրքերով ներկայացուիլ օրինակ՝ համաշխարհային Գրականութիւնը եւ Հայ գրականութիւնը, Աշխարհագրութիւնը եւ Հայաստանի աշխարհագրութիւնը): Ինչո՞ւ անպայմանօրէն կ՚ուզենք այս խնդիրը դիտարկել Հայ ազգի քաղաքական եւ եկեղեցական-կրօնական պատմագրութեան հակադարձման տեսանկիւնէն: Ինչպէս արդէն նշեցինք, հարցին այսպիսի մօտեցում ցոյց տալը արհեստական հակասութիւններ կարող է յառաջացնել եւ բազմաթիւ վտանգներով լեցուն հանգուցակէտին կարող է բերել:Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ պատմութիւնն ու Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը միասնաբար դասագիրքերով, միեւնոյն դասաժամերուն դասաւանդելու միակ տարբերակը տակաւին մէկ դար առաջ ցոյց կու տայ հայ իրականութեան մեծագոյն գիտնականներէն մէկը՝ Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեանը, որ իր եռահատոր հիմնական աշխատութիւնը անուանեց ոչ թէ Հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւն կամ Հայ ժողովուրդի պատմութիւն, այլ ուղղակի՝ «ԱԶԳԱՊԱՏՈՒՄ», առաջնորդուելով անշուշտ այն պարզ ճշմարտութեամբ, որ թէ՛ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ եւ թէ՛ Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը բովանդակ առումով մէկ եւ նոյն ազգի՝ Հայ ազգի անքակտելի, անբաժան պատմութիւնն է:

Հարցին մօտենալու անոր որդեգրած տրամաբանութիւնը հարցին ամբողջական եւ հայեցակարգային լուծման փայլուն օրինակն է, որ մեր համոզմամբ կարելի է կիրառել նաեւ մեր օրերուն: Սակայն հայ իրականութեան ներկայ պատկան մարմինները վերջին ժամանակներուն ստեղծուած մթնոլորտին մէջ ունի՞ն այնպիսի քաղաքական կամք եւ ազգային այնպիսի ինքնագիտակցութիւն, որ հայրենի դպրոցներուն մէջ հիմնեն «Ազգապատում» անունն ու բովանդակութիւնը կրող հանրակրթական առարկայ մը:

Յ․Գ․ Անշուշտ անհերքելի է, որ հանրակրթութեան ոլորտին մէջ կան տարիներով կուտակուած բազմաթիւ հարցեր՝ կապուած թէ՛ դասագիրքերու, թէ՛ դասաւանդման մեթոտներու, թէ՛ ուսուցիչներու պատրաստման եւ թէ՛ եղած օրէնսդրական խնդիրներուն հետ: Սակայն հարցերը պէտք է լուծել քննարկումներու կառուցողական մթնոլորտով, այլ ոչ թէ եղածը քանդելու, չերկխօսելու ապակառուցողական գործելաոճով:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ