ԿԱՂԱՆԴԷՆ ԱՌԱՋ

«Նահատակ գրագէտներու բարեկամներ» մատենաշարի թիւ 4-ը, տպուած Փարիզ, 1931 թուականին, կ՚ամփոփէ նահատակ հեղինակ Գեղամ Բարսեղեանի ամբողջական գործը. հատորը այդպէս ալ կոչուած է. «Ամբողջական գործը. Արձակ էջեր, պատմուածքներ ու զանազանք»: Մտերմիկ ու անուշիկ գրութիւններով յագեցած այս գիրքը մեզի կը ծանօթացնէ ինքնատիպ հեղինակի մը, որ նաեւ խմբագիր ու հրապարակախօս էր:

Գեղամ Բարսեղեան ծնած է 1883 թուականին, ուսումը ստացած է Կէտիկփաշայի ազգային դպրոցը՝ Վարդգէս Սերէնկիւլեանի եւ Լեւոն Շանթի շրջանին։ Պատանի հասակէն գործած է լրագրական ասպարէզին մէջ։ Աշխատակցած է «Մանզումէի Էֆքեար» օրաթերթին։

1908 թուականին կը սկսի հրատարակել «Ազդակ» գրական հանդէսը, որ լոյս տեսած է 41 համարներով։ Մնայուն խմբագիր եղած է «Ազատամարտ»ի՝ անոր հիմնադրութենէն (1909թ.) մինչեւ խափանումը։ Հիմնադիրներէն է «Մեհեան» հանդէսին՝ Կոստան Զարեանի եւ Յակոբ Օշականի հետ։ Ունի գրական շարք մը գործեր։ Անդամ էր Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան։

Գեղամ Բարսեղեան իր անունէն զատ գործածած է նաեւ Օշին, Զարթօնք, Գեղօ Նետ, Օշին-Զարթօնք, Գ. Բարսղենց գրական ծածկանունները: Այս անուններով գրութիւններ կան սփռուած ժամանակի մամուլին մէջ:

Գեղամ Բարսեղեանի «Ամբողջական գործ»էն կը ներկայացնենք երկու պատմուածք՝ տարեվերջեան տրամադրութիւններով.

ԿԱՂԱՆԴԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

Պատմութիւնն է աս պզտիկ տղու մը որուն մայրիկը մեռած է,

բայց որ չի գիտեր թէ մեռած է եւ կը հարցնէ իր մեծ քուրիկին

թէ ե՞րբ պիտի գայ. եւ մեծ քուրիկը կը պատասխանէ թէ միւս

օր պիտի գայ. բայց մայրիկը չի գար:

Պզտիկին մայրիկը մեռած էր, բայց ինք չէր գիտեր թէ մեռած էր:

Մեծ քուրիկը ըսած էր իրեն թէ մայրիկը հեռաւոր տեղ մը գացած էր, եւ թէ պիտի վերադառնար կարմիր-կապոյտ խաղալիկներով, փողերով եւ գոյնզգոյն հագուստներով:

Եւ քուրիկը կը պատասխանէր թէ միւս օրը պիտի գար, կառքին մէջ նստած եւ փայլուն զգեստներ հագած:

Պզտիկը քուրիկին երեսը նայած էր եւ ժպտած. քուրիկն ալ իրեն սեւ աչքերուն մէջ նայած էր շեշտակի, եւ ա՛ն ալ ժպտած. ու յետոյ, երբ լացած էր, գիրկը առած էր զինքը, վեր՝ օդին մէջ բարձրացուցած եւ յետոյ պագած էր, պագած, մինչեւ որ պզտիկը նորէն ժպտիլ սկսած էր ու իր մանրիկ բազուկները անոր անարատ պարանոցին օղակ ըրած:

***

Միւս օր եղած էր, պզտիկը պատուհանէն դուրս կը նայէր եւ մայրիկին կը սպասէր. որովհետեւ չէ՞ որ մէծ քուրիկը ըսած էր թէ պիտի գար ան, կապոյտ-կարմիր խաղալիկներով, փողերով եւ գոյնզգոյն հագուստներով:

-Անանկ չէ՞, քուրիկ, այսօր չպիտի՞ գայ:

-Հապա՛, պիտի գայ, կառքով եւ աղուոր զգեստներ հագած:

Ու պզտիկը, խնդութեամբ, կը սպասէր:

-Ո՞ւր է, չեկաւ դեռ, քուրիկ, իրիկուն եղաւ:

Իրիկուն եղաւ եւ շքեղ կառք մը մեծադղորդ, եկաւ կեցաւ իրենց տնակին առջեւ գրեթէ:

Փառաւոր եւ գեղանի կին մը, որ օղեր ունէր ականջին եւ մանեակ մը՝ կուրծքին կատարը, վար իջաւ ու գնաց մտաւ դէմի ճոխ բնակարանը: Իրեն հետ ներս տարած էր նաեւ շատ մը բաներ:

Պզտիկը ներս դարձած էր եւ գետնին վրայ մերկ սրունքը երկնցուցած, ձեռքին կռնակը աչքին, կը հեծկլտար: Մայրիկը պիտի գար եւ չէր եկած:

Ու հեծկլտանքը կը սաստկանար:

Մեծ քուրիկը այն ատեն նորէն վեր վերցուց զայն, մեծ-մեծ բացած թեւերուն մէջ առաւ, անոր սեւ գանգուր մազերով զարդարուած գլխիկը իր արձակ ու յորդ մազերուն մէջ թաղեց:

Պզտիկին հեծկլտանքը մեղմ ու անուշ թզկանքի մը փոխուեցաւ: Յետոյ լռեց:

-Ինչո՞ւ կուլաս, աղուո՛ր, ըսած էր քուրիկը, մայրիկը պիտի գայ միւս օր, կապոյտ-կարմիր խաղալիկներ պիտի բերէ քեզի, փողեր պիտի բերէ եւ նոր-նոր հագուստներ:

Պզտիկը ժպտեցաւ նորէն, գանգուր սեւ մազերով զարդարուած գլխիկը մեծ-քուրիկին լանջքին վրայ կռթնցուց, հանդարտիկ:

Հանդարտիկ, մեծ-քուրիկին մազերուն հետ խաղաց, ու անոր շուրջը դարձաւ: Յետոյ բաժնուեցաւ: Նորէն լացաւ, նորէն խնդաց: Յետոյ քնացաւ, քուրիկին գիրկին մէջ իր մսկոտ անդամները տաքցուցած քնացաւ:

Միւս օր եղաւ, եւ իրիկուն եղաւ: Պզտիկը, պատուհանէն մայրիկին ճամբան կը նայէր: Կառքով պիտի գար:

Շքեղ կառք մը եկաւ եւ կանգ առաւ իրենց տնակին առջեւ: Գեղանի եւ փառաւոր կինը, որ փայլուն օղեր ունէր ականջին եւ շքեղ մանեակ մը կուրծքին կատարը, պզտիկին նայեցաւ, բայց չժպտեցաւ. վար իջաւ ու գնաց դէմի մեծ տունը մտաւ: Կանաչ եւ նարնջագոյն թուղթերով ծրարներ տարաւ հետը:

Կաղանդները կուգան շքեղ կառքով, բայց չեն հանդիպիր բոյները չքաւորութեան, որ սակայն անոնց կը սպասէ, ակըն-կալութեան գգուանքներէն քաջալերուած:

ՈՐՍԻ ՀՐԱՑԱՆԸ
(ԾՆՈՒՆԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿ)

Դեռ նոր քնացած էի: Օրն ի բուն ձիւներուն մէջ գրեթէ լոգանք ըրած մարմինս՝ գիւղին տարեկիցներուս հետ ձիւն-գնդակ խաղալէն, ձիւնէ մարդ շինելէն յոգնած՝ վերջապէս իր հանգիստը գտեր էր այն մշիկ քունին մէջ՝ որ ա՜յնքան անուշ կը քաշուի թոնիրէն տաքցած սենեակին մէկ անկիւնը:

Բայց, Ճրագալոյցի գիշեր, կարելի՞ է որ մինչեւ ծայրը հասցնես քունդ, որքա՛ն ալ անկէ բաժնուիլը կամքէ վեր ճիգի կարօտէր: Հօրեղբայրս պատրաստուեր էր արդէն, ու թունդ կոչով մը զիս կ՚արթնցնէր.-

-Ժամուն ատենը եկաւ:

Ժամուն ատե՜նը, բայց ո՞ւր էր ժամը, եւ ո՞ւր մենք. պէտք էր մէկ ժամէ աւելի ճամբայ քալել, հասնելու համար հարեւան գիւղի եկեղեցին, որովհետեւ մեր գիւղին մէջ, որ գիւղ ալ պիտի չի կրնար ըսուիլ իր հազիւ թէ տասնեակ մը հիւղակային տնակներուն կազմութեամբը, եկեղեցի չկար: Հօրեղբայրս քրիստոնեայ մարդ էր սակայն, եւ անքաւելի մեղանչում մը պիտի ըլլար, եթէ ժամանակին չի կարենար մասնակցիլ Ծնունդի արեւածագը փառաբանող աղօթերգութիւններուն: Եւ միայն իրմով չէր ուզեր բաւականանալ. իր բարեպաշտիկ հաւատաւորութեան մէջ չէր ուզեր առանձին մնալ, որոշած էր հետը տանիլ զիս ալ, զիս՝ որուն գլխաւոր մտազբաղում ըրած էր կրօնքի սէրը ներշնչել, ու անով սնուցանել զիս:

Ու գլուխս վերեւ կեցած, կը ձայնէր, հե-տըզհետէ աւելի խիստ շեշտով մը, որ յանդիմանականի կը փոխուէր.

-Ե՛լ տեսնեմ, չե՞ս լսեր, ժամուն չենք հասնիր ետքը:

Ասդին դարձ մը, անդին դարձ մը, պըզ-տիկ ճիգ մըն ալ, ու վերջապէս յաջողեցայ բանալ աչքերս, ձեռքերս ալ օգնութեան հասցնելով, եւ ելայ նստայ անկողնիս մէջ:

Պատսպարեցին զիս գօտիներով, կրկնակ բրդեայ շապիկներով, գուլպաներով, հաստկեկ վերարկու մը հագցուցին եւ վիզս ու գլուխս փաթթեցին ուրիշ գօտի մը: Հօրեղբայրս արդէն կազմ ու պատրաստ էր. իր կարգին ա՛ն ալ վիզէն վեր մասը փաթթած էր գօտիով մը, ապայով մարմինը պարփակած, եւ նոյնիսկ որսի հրացանը դրած ուսին:

Է՜հ, այո՛, ճիշդ կէս գիշերին պիտի կտրէինք անցնէինք հեռաւոր ճամբայ մը, ձմեռնային ամենէն մոլեգնոտ մէկ օդին, ուր ձիւնամրրիկը ահաւոր ու տարօրինակ մը կը թռցնէր դէպի դաշտերն ու լեռները, եւ ուր իրենց որջերէն արձակուած գայլեր, թերեւս, իրենց անօթութիւնը կ՚ոռնային բացաստաններու ճերմակ ամայութիւններուն մէջ:

***

Դուռնէն հազիւ թէ քիչ մը հեռացած էինք, երբ միտքս յաճախեցին մէկէն, խուժանքով մը, այն բազմատեսակ երկիւղները՝ որոնց իմ ութամեայ տղու երեւակայութիւնս կենդանութիւն կուտար: Անջինջ մնացած էին, եթէ աւելի տպաւորուած չէին, մէկ երկու օր առաջուան հանիիս հէքեաթները, որոնց ամէն մէկը առասպելային հրաշավէպեր էին եւ որոնց անբացատրելի խորհուրդները կը խռովէին զիս՝ գիշեր ատեն մինակ մնացած վայրկեաններուս:

Հիմակ ալ, կը մտածէի ճամբան, հիմակ ալ պիտի շրջապատէին մեզ հարկաւ այդ անթիւ ու անանուն ոգիները՝ որոնք ես ալ չէի գիտեր թէ ուրկէ՛ դուրս կ՚ելլէին, մութը տօնելու համար անշուշտ:

Պակուցումէն շունչս կը բռնուէր տակաւ, բայց կը շարունակէի իմ մանրիկ քայլերովս վազել գրեթէ, ետ չմնալու համար հօրեղբօրմէս, որ, վէս ու խրոխտ, անտարբեր գնացքի մը մէջ խոշոր քայլեր կը բանար:

-Դուն չե՞ս վախնար, մրմնջեցի յանկարծ հօրեղբօրս, վախկոտ տատամսումներէ ետքը, եւ պէտքը զգալով իմ երկիւղս յայտնելու անոր:

Հօրեղբայրս վար՝ երեսս նայեցաւ, որմէ միայն երկու աչքեր մնացած էին, գօտիին՝ գլուխս փաթթուելովը.

-Ինչո՞ւ վախնամ, ըսաւ յետոյ, դուն կը վախնա՞ս որ:

Իմ պատասխանիս չսպասեց եւ քիչ մը սաստող շեշտով մը աւելցուց.

-Քալէ՛, քալէ՛ որ հասնինք ատենին, ներկայ գտնուինք Մեծ Խորհուրդին:

Ու իր քիչ մը խռպոտ ձայնովը թարգմանեց ինծի այն հզօր հաւատքը՝ որ տիրեր էր իր հոգիին, կալանաւորեր էր զայն:

-Ասանկ գիշերով ի՞նչպէս կարելի է վախնալ, շարունակեց, երբ Յիսուս-Աստուածը կը ծնի մսուրին մէջ, եւ երկինք ու երկիր զայն կը փառաբանեն միաբերան. երբ Աստուծոյ բոլոր հրեշտակները հիմա, երկինքին մէջ, «Փառք ի Բարձունս» կ՚երգեն, եւ ամբողջ աշխարհի փրկութիւնը կ՚աւետեն, եւ խաղաղութիւն կը ձայնեն, այս բոլոր աստուածային հանդիսաւորութիւններուն մէջ ի՞նչ վտանգ կրնաս երեւակայել, եւ ո՞ր, ո՞ր գազանը պիտի յանդգնէր մեր վրայ յարձակելու: Տղա՛ս, հաւատա՛ ինծի պէս. ահա մենք ալ կ՚երթանք փառաբանելու Յիսուս-Մանուկը: Աստուած կը տեսնէ աս եւ չի թողուր որ չար ոգիներ եւ գայլեր մօտենան մեզի: Քալէ՛, քալէ՛ որ ժամ հասնինք ատենին:

Արդարեւ կը քալէինք. հօրեղբայրս աւելի խոշորցուցած էր քայլերը իր վերջին խօսքին վրայ ու ես ալ կը ջանայի իրեն նմանիլ:

Այո՛, կարելի՞ էր վախնալ ալ. Աստուած մեզի հետ էր. ո՛չ ոք կրնար մեզի մօտենալ: Այսպէս ապահովցուցած էր զիս հօրեղբայրս, որուն ապաւինած էի բոլորովին:

Հիմա կ՚անցնէինք նորէն ոլորապտոյտ ուղիներու մէջէն, յաճախ բլրակի մը ստորոտը կը գտնէինք զմեզ, եւ կամ պզտիկ ծառաստաններէ անցքեր կ՚ընէինք, կը կոխոտէինք ձիւնի կակուղ խաւերուն մէջ, եւ շատ անգամ ոտքերնիս կը կորսուէր անոնց մէջ մինչեւ սրունքներնուս կէսը, եթէ հօրեղբօրս ուղեցոյց գաւազանը վրիպած ըլլար իր դերին մէջը: Ձիով չէինք երթար, որովհետեւ մեծ մեղք էր այդ կերպով եկեղեցի երթալ, ա՛յն ալ Ծնունդի առտուն, երբ մենք ուխտագնացութիւն մըն էր որ կը կատարէինք աւելի:

Ու բուքը շարունակ ձիւն կը թքնէր մեր դէմքերուն, ամենէն խստամբեր ձմեռի մը գիշերն էր որ կը շրջապատէր մեզ, մթին, սեփ-սեւ գիշեր մը, անորոշ երկինքով, ճերմակի ու սեւի նախարարչական վիճակ մը, տարրերու անհուն ու անօրինակ գիրկընդխառնում մը, զուգաւորում մը:

Ծառեր՝ գերեզմանային կմախացումով մը, սարսափնուն քարացած էին, եւ իրենց տերեւներուն երգէն զրկուած ըլլալու ան-մըխիթարելի սուգը կ՚ողբային:

Այլեւս չէի վախնար բնաւ բանէ մը. կը կարծէի լսել երբեմն հեռաւոր ու անծանօթ աղմուկ մը, ոռնումի նմանող խուլ արձագանգ մը, բայց ի՛նչ հոգ, ահաբեկիչ մեկնութիւններ տալէ հեռու էի անոնց, ո՛չ ոք կրնար այդ պահուն մեզի մօտենալ, մեզ վախցնել: Հօրեղբայրս քովս էր, եւ հօրեղբայրս ըսած էր թէ Աստուած մեզի հետ էր: Ու կը քալէի, միամիտ այնքան որքան Գալիլիացի ձկնորսը:

Մինակս, այդ պահուն, պիտի կրնայի միեւնոյն քաջութիւնը պահել. չեմ գիտեր. բայց հօրեղբայրս ամէն բան էր ինձ համար, հօրեղբօրս ապաւինած էի ես՝ ինչպէս ուխտաւոր մը իր հաւատքին:

***

Երբ գիւղին մատուռը հասանք, տաճարէն ներս մտնելէ առաջ հօրեղբայրս ժամկոչին սենեակը վար դրաւ այն որսի հրացանը՝ զոր իր ուսէն վար կախած էր:

Բայց ինչո՞ւ այդ հրացանը, հարցուցի ինքնիրենս աւելի ետքը, յանկարծ, նոյն իսկ անտարբեր մէկ վայրկեանիս: Ա՜հ, տղու անառակ ըմբոստացումներ, որոնք չեն գիտեր հանդարտ ձգել միտքերը. կը խորհէի թէ ինչո՞ւ համար հօրեղբայրս այդ հրացանը ուսը առած էր, երբ պէտք չի կար անոր, երբ այն գիշերը ոեւէ վտանգ չպիտի յանդգնէր մեր քովէն անցնելու եւ գայլերու չպիտի հանդիպէինք. չէ՞ որ ան առտուն Յիսուս կը ծնէր, եւ հրեշտակները կ՚երգէին երկնքին մէջ, եւ Աստուածորդիին ծնունդն ու խաղաղութիւնը կ՚աւետէին. չէ՞ որ մենք Աստուած փառաբանելու կ՚երթայինք մաքուր հաւատքով մը. եւ հաւատքը չէ՞ որ մեզ պիտի պաշտպանէր. ի՞նչ պէտք կար հրացանին. ուրեմն ստա՞ծ էր հօրեղբայրս: Տարակոյսը կը խածնէր միտքս:

…Ու հիմա, տարիներ ետքը՝ երբ գիտակցութիւնս անկէ ի վեր շատ հասունցած է, եւ հօրեղբայրս մեռած է, տղու այդ հարցումներուս շարքը ա՛լ աւելի կ՚երկարաձգուի մտքիս մէջ, աւելի՛ անգթօրէն ու աւելի խստօրէն, ամէն անգամ որ Ծնունդի տօներ անցընեմ, որ ատեն միտքս կը թռչի դէպի այդ երբեմնի Ծնունդի գիշերը. եւ հօրեղբայրս կը փնտռեմ, դէպի հարեւան գիւղի եկեղեցին երթալու ձիւնապատ ճամբուն վրայ, ուր հրացանը չէր խանգարած դեռ իմ միտքիս ապահովութիւնը:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ