ՎԵՐԱՐԺԵՒՈՐԵԼՈՎ ԱՆՑԵԱԼԸ

Լրագ­րող, հրա­պա­րա­կա­գիր Թա­թուլ Յա­կո­բեա­նի հիմ­նած Հայ­կա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու Ա­ՆԻ կեդ­րո­նը Ե­րե­ւա­նի «Արթպ­րի­ճ» սրճա­րան-գրա­խա­նու­թին մէջ նա­խըն­թաց օր հան­դի­պում մը կազ­մա­կեր­պած էր, ըն­թեր­ցա­սէր­նե­րուն հա­մար։ Այս առ­թիւ Թա­թուլ Յա­կո­բեան ներ­կա­յա­ցուց իր աշ­խա­տա­սի­րու­թեամբ վե­րահ­րա­տա­րա­կուած «Ազգ եւ հայ­րե­նի­ք» հա­տո­րը, որ Հա­յաս­տա­նի Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ջին վար­չա­պետ՝ Յով­հան­նէս Քա­ջազ­նու­նիի գիրքն է:

Գիր­քի ե­րե­ւա­նեան շնոր­հան­դէ­սի օ­րը պա­տա­հա­կան չէր ընտ­րուած. 14 Փետ­րուա­րը Քա­ջազ­նու­նիի ծննդեան օրն է: 1868 թուա­կա­նի այդ օ­րը ան ծնած է Ա­խալ­քա­լա­քի մէջ:

Մաս­նա­գէտ­նե­րու գնա­հատ­մամբ, «Ազգ եւ հայ­րե­նի­ք­»ը հայ քա­ղա­քա­կան ու ի­մաս­տա­սի­րա­կան մտքի պատ­մու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նող բա­ցա­ռիկ աշ­խա­տու­թիւն մըն է, որ ա­ռա­ջին ան­գամ հա­տուա­ծա­բար տպագ­րուած է «Հայ­րե­նի­ք» (Պոս­թըն) ամ­սագ­րի թի­ւե­րուն մէջ՝ 1923-1924 թուա­կան­նե­րուն:

Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ աշ­խա­տու­թիւ­նը քա­նի մը ան­գամ վե­րահ­րա­տա­րա­կուած է Սփիւռ­քի եւ Հա­յաս­տա­նի մէջ, այդ կար­գին՝ 2008 թուա­կա­նին Ե­րե­ւան, սա­կայն գիր­քի նոր վե­րահ­րա­տա­րա­կու­թեան նա­խա­ձեռ­նող Թա­թուլ Յա­կո­բեան կը կար­ծէ, որ Քա­ջազ­նու­նիի «Ազգ եւ հայ­րե­նի­ք­»ը կը շա­րու­նա­կէ մնալ պա­հան­ջուած գիր­քե­րու ցան­կին վրայ։

Ա­ՆԻ կեդ­րո­նին կող­մէն վե­րահ­րա­տա­րա­կուե­լէ ետք «Ազգ եւ հայ­րե­նի­ք­»ի ա­ռա­ջին շնոր­հան­դէ­սը կա­յա­ցած է Ան­թի­լիա­սի մէջ՝ 28 Հոկ­տեմ­բեր 2016 թուա­կա­նին, Հայ գիր­քի 37-րդ տօ­նա­վա­ճա­ռի ծի­րէն ներս եւ 1 Նո­յեմ­բեր 2016 թուա­կա­նին, Պէյ­րու­թի Հայ­կա­զեան հա­մալ­սա­րա­նին մէջ:

Ներ­կա­յաց­նե­լով գիր­քը Թա­թուլ Յա­կո­բեան մե­ծա­պէս կա­րե­ւո­րած է Յով­հան­նէս Քա­ջազ­նու­նիի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը, ա­նոր ապ­րած կեան­քը եւ ընդգ­ծած մարդ­կա­յին ո­րակ­նե­րը:

«Քա­ջազ­նու­նին հայ քա­ղա­քա­կան մտքի պատ­մու­թեան մեջ բա­ցա­ռիկ տեղ ու­նի թէ՛ որ­պէս պե­տա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ եւ թէ որ­պէս գրող ու մտա­ծող, բայց ցաւ ի սիրտ Քա­ջազ­նու­նին ըստ ար­ժան­ւոյն գնա­հա­տուած է ո՛չ Սփիւռ­քի, ո՛չ ալ Հա­յաս­տա­նի մէջ: Վե­րահ­րա­տա­րա­կե­լով ա­նոր աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը, Ա­ՆԻ կեդ­րո­նը իր հա­մեստ լու­ման կը ներդ­նէ այս խո­շոր ան­հա­տա­կա­նու­թիւ­նը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րուն ծա­նօ­թաց­նե­լու հա­մա­ր:

«Քա­ջազ­նու­նին բա­ւա­կա­նին լաւ շէյքս­փի­րա­գէտ մը ե­ղած է, ան նաեւ թարգ­մա­նած է Շէյքս­փի­րէն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­ներ։ Վա­նի մէջ ապ­րած տա­րի­նե­րուն՝ 1911-1914 թուա­կան­նե­րուն ան զբա­ղած է քրդա­կան բա­նա­հիւ­սու­թեամբ, բազ­մա­կող­մա­նի զար­գաց­ման տէր եւ հա­մեստ անձ­նա­ւո­րու­թիւն մըն էր Քա­ջազ­նու­նին: Վեր­ջին ժա­ռան­գը իր դստեր բա­րե­կա­մու­հին՝ Նել­լին ե­ղած է, տա­րի­քով բա­ւա­կան յա­ռա­ջա­ցած կին մը, որ հե­ռա­ցած էր հա­յու­թե­նէն: Իր որ­դի­նե­րէն ոչ մէ­կը մնա­ցած է, ե­րե­քը զո­հուած են զա­նա­զան ճա­կա­տա­մար­տե­րու ըն­թաց­քին, մէ­կը՝ 1950-ա­կան­նե­րուն Ե­րե­ւա­նի մէջ դժբախտ պա­տա­հա­րի մը զո­հը դար­ձած է», ը­սաւ ան:

Շնոր­հան­դէ­սի ըն­թաց­քին ներ­կա­նե­րը Թա­թուլ Յա­կո­բեա­նին ուղ­ղե­ցին հար­ցում­ներ, ո­րոնց­մէ մին այն էր, թէ ի՞նչ վե­րա­բեր­մունք ու­նի այ­սօր ՀՅԴ-ն Քա­ջազ­նու­նիին նկատ­մամբ:

Թա­թուլ Յա­կո­բեան պա­տաս­խա­նեց.

«Քա­ջազ­նու­նիի «Դաշ­նակ­ցու­թիւնն այ­լեւս ը­նե­լիք չու­նի» գիր­քը շա­տոնց կար­դա­ցած էի եւ միշտ կը մտա­ծէի, որ պէտք է հրա­տա­րա­կուի, բայց քա­նի որ ես այդ գոր­ծով չէի զբա­ղեր, կը խու­սա­փէի: Ան­գամ մը հան­րա­յին հար­թա­կի մը վրայ գրա­ռում մը ը­րի, որ կ՚ու­զեմ հրա­տա­րա­կել այս գիր­քը, կ՚ու­զէի այդ ձե­ւով շօ­շա­փել ՀՅԴ­-ի ար­ձա­գան­գը: Բա­ւա­կան քննա­դա­տու­թիւն­ներ ե­ղան։ Ե­ղան նաեւ շատ նշա­նա­ւոր դաշ­նակ­ցա­կան­ներ, ո­րոնք ող­ջու­նե­ցին, եւ ը­սին՝ պռա­ւօ, հրա­տա­րա­կէ, բայց ե­թէ կա­րե­լի է նաեւ հրա­տա­րա­կէ այդ գիր­քին պա­տաս­խան-գիր­քե­րը: Մտա­ծե­ցի, որ շատ լաւ գա­ղա­փար մըն է եւ ի­րա­կա­նա­ցու­ցի զայն: Ե­թէ ես միայն այդ մէ­կը հրա­տա­րա­կէի, զիս առ­նուազն կը մե­ղադ­րէին դաշ­նակ­ցա­կան ըլ­լա­լու մէջ, որ չե՛մ: Եւ այս­պէ­սով հինգ գիր­քեր վե­րահ­րա­տա­րա­կուե­ցան:

«Իսկ «Դաշ­նակ­ցու­թիւնն այ­լեւս ը­նե­լիք չու­նի» խո­րա­գիրն ալ վե­րահ­րա­տա­րակուած գիր­քին վրայ փո­խած եմ՝ «Դաշ­նակ­ցու­թիւնն ը­նե­լիք ու­նի՞, թէ՞ չու­նի»:

«Այն բա­նա­վէ­ճը, որ կար Քա­ջազ­նու­նիի եւ այլ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րու եւ Դաշ­նակ­ցու­թեան միւս խմբա­ւո­րում­նե­րուն մի­ջեւ, միշտ ալ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է: «Դաշ­նակ­ցու­թիւնն այ­լեւս ը­նե­լիք չու­նի» գիր­քը նա­խա­պէս գիրք չէ ե­ղած: 1922 թուա­կա­նին, երբ Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ար­դէն իշ­խա­նու­թեան գլուխ չէր եւ երբ տե­ղի կ՚ու­նե­նար ի­րենց ա­մե­նէն կա­րե­ւոր խորհր­դա­ժո­ղով­նե­րէն մին, ո­րուն հրա­ւի­րուած էր նաեւ Քա­ջազ­նու­նին: Բայց ինք չգնաց այդ խորհր­դա­ժո­ղո­վին, փո­խա­րէ­նը գրեց գրու­թիւն մը, որ խո­րա­գիր չու­նէր: Հե­տա­գա­յին, երբ գիր­քը հրա­տա­րա­կեց, «Դաշ­նակ­ցու­թիւնն այ­լեւս ը­նե­լիք չու­նի» խո­րա­գի­րը դրաւ։ Գիր­քին մէջ ան իր ըն­կեր­նե­րուն կ­­՚ը­սէր. «Եղ­բայր­ներ, ե­կէք հասկ­նանք, որ պոլ­շե­ւիկ­նե­րը տի­րած են Հա­յաս­տա­նին եւ մենք չենք կրնար ի­րենց դէմ բան մը ը­նել»: Այս­պէս կ՚ը­սէր, ո­րով­հե­տեւ այն օ­րե­րուն Դաշ­նակ­ցու­թեան մէջ եւ այն տա­րած­քին, ուր պոլ­շե­ւիկ­նե­րը ե­կան իշ­խա­նու­թեան, շա­տեր կը մտա­ծէին, որ Լե­նի­նի իշ­խա­նու­թիւ­նը քա­նի մը տա­րի կը տե­ւէ, ուր որ է կը ձգեն, կ­­՚եր­թան: Քա­ջազ­նու­նին կը պնդէր եւ այդ հար­ցին մէջ ինք ի­րա­ւունք ու­նէր, կ՚ը­սէր. «Պոլ­շե­ւիկ­նե­րը եր­կար կը մնան, ե­կէք ի­րենց հան­դէպ թշնա­մա­կան դիրք չգրա­ւենք, փոր­ձենք հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան եզ­րեր գտնել»։ Այլ խնդիր է՝ այդ մէ­կը կ՚ըլ­լա՞ր, կամ՝ ոչ, քա­նի որ պոլ­շե­ւիկ­նե­րը ի­րենք ալ շատ մո­լե­ռանդ էին, ես կը դժուա­րա­նամ պատ­կե­րաց­նել հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը մա­նա­ւանդ Հայ­Յեղ­Կոմ-ի ա­ռա­ջին կազ­մէն՝ Կա­սեա­նի եւ Ա­ւի­սի նման մար­դոց հետ, ո­րոնք հե­տա­գա­յին գա­զան­նե­րու փո­խա­կեր­պուե­ցան եւ ուղ­ղա­կի կը սպան­նէին հայ ժո­ղո­վուր­դը:

«Բայց այդ բա­նա­վէ­ճը ա­նոնց մէջ միշտ կ­­՚ըն­թա­նար՝ ի՞նչ ը­նել, կա­րե­լի՞ է պոլ­շե­ւիկ­նե­րուն հետ լե­զու գտնել, թէ՝ ոչ: Եւ այս շրջա­նին էր, որ Դաշ­նակ­ցու­թեան մէջ նոր թեւ մը յա­ռա­ջա­ցաւ՝ Ռու­բէ­նի թե­ւը, որ կ­­՚ը­սէր, թէ թուր­քե­րուն հետ պէտք է լե­զու գտնել: Բա­նա­վէճ կ՚ըն­թա­նար, շա­տեր կ՚ը­սէին թուր­քե­րուն հետ պէտք է դաշ­նակ­ցինք ընդ­դէմ ռու­սե­րու. այս ալ ե­ղած է: Այս ալ Դաշ­նակ­ցու­թեան պատ­մու­թեան մէկ մասն է, որ այ­սօր շա­տեր չեն ու­զեր հրա­պա­րակ բե­րել։ Ես ա­մէ­նուր կ՚ը­սեմ՝ այն, ինչ չեն ու­զեր հրա­պա­րա­կել, ըլ­լան ա­նոնք դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, հա­մայ­նա­վար­նե­րը, ՀՀՇ-ն, թէ հան­րա­պե­տա­կան­նե­րը, ե՛ս այդ մէ­կը պի­տի ը­նեմ: Քա­նի որ զիս միշտ կը հե­տաքր­քրէ պատ­մու­թեան այն մա­սը, որ չէ գրուած: Եւ շատ կա­րե­ւոր է ա­նա­չառ ձե­ւով, ա­ռանց կու­սակ­ցա­կան ե­րանգ­նե­րու ա­մէն ինչ հրա­պա­րակ բե­րել, թէեւ այն­քան հա­կա­սա­կան է այդ շրջա­նը, որ ինչ ալ ը­նես, մէկ կող­մէ քեզ ան­պայ­ման կը հա­րուա­ծեն եւ կ՚ը­սեն՝ ոե­ւէ մէ­կուն պա­տուէ­րը կ՚ի­րա­կա­նաց­նես: Բայց պէտք չէ այդ­պի­սի բա­նե­րու ու­շադ­րու­թիւն դարձ­նել, պէտք է աշ­խա­տիլ եւ լաւ գոր­ծե­րը վե­րահ­րա­տա­րա­կե­լ»:

Անդ­րա­դառ­նա­լով այն նկա­տա­ռու­մին, որ թէ՛ Ռու­բէ­նը եւ թէ Քա­ջազ­նու­նին, ինչ­պէս նաեւ այլ քա­ղա­քա­կան նշա­նա­ւոր գոր­ծիչ­ներ ջա­ւա­խքա­հա­յեր էին, Թա­թուլ Յա­կո­բեան պա­տաս­խա­նեց.

«Ես այս ա­ռու­մով բան մը ը­սեմ. հա­կա­ռակ ա­նոր, որ պա­տաս­խա­նա­տու լրա­տուա­մի­ջոց­նե­րը չեն ու­զեր այդ մա­սին գրել, բայց այդ մէ­կը մեր ա­ռօ­րեայ խօ­սակ­ցու­թեան նիւթն է, թէ այ­սօր ար­ցախ­ցի­նե­րը Հա­յաս­տա­նի մէջ կ՚իշ­խեն: Ի հար­կէ՛ այդ­պէս է, բայց նաեւ պէտք է հասկ­նալ, որ 1918 թուա­կա­նէն մին­չեւ մեր օ­րե­րը հայ­կա­կան կեան­քի եր­կու հա­տուած­նե­րը միշտ ալ իշ­խած են հայ քա­ղա­քա­կան եւ պե­տա­կան կեան­քէն ներս։ Ա­նոնք ե­ղած են ջա-ւա­խ­քա-թիֆ­լի­զա­հա­յե­րը եւ ար­ցա­խա­հա­յե­րը։ Այս մէ­կը շատ բնա­կան կը նկա­տեմ, ո­րով­հե­տեւ այդ կեդ­րոն­նե­րուն մէջ է, որ կար հայ քա­ղա­քա­կան միտք: Միայն Շու­շիի դպրո­ցը կրնար տալ այն­պի­սի նշա­նա­ւոր դէմ­քեր, ինչ­պէս՝ Ա­րամ Մա­նու­կեա՛ն, որ ճիշդ է Դա­ւիթ Բէկ գիւ­ղը ծնած էր, բայց փոքր տա­րի­քէն ապ­րած էր Շու­շի եւ կ՚ու­սա­նէր Ռեա­լա­կան ու­սում­նա­րա­նին մէջ: Հար­ցը այն չէ, թէ այդ մար­դի­կը ինչ հետք ձգած են հա­յոց պատ­մու­թեան մէջ, բայց ա­նոնք նշա­նա­ւոր են՝ այդ­պէս է, նաեւ Վա­հան Նա­ւա­սար­դեան, Ար­շակ Ճա­մա­լեան, շատ ու­րիշ­ներ: Ար­ցախ­ցի­ներ էին Հայ­Յեղ­Կո­մ­-ի եօ­թ ան­դամ­նե­րէն հին­գը, ո­րոնց­մէ չոր­սը շու­շե­ցի­ներ էին: Նաեւ՝ խորհր­դա­յին շրջա­նին Ար­ցա­խը վար­չա­պետ­ներ տուած է ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի, այլ՝ միւս խորհր­դա­յին հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րուն եւս: Ջա­ւա­խքա­հա­յերն ալ նոյնն են՝ Քա­ջազ­նու­նիէն սկսեալ մին­չեւ միւս վար­չա­պետ՝ Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նը, նաեւ՝ Ա­լեք­սանտր Խա­տի­սեա­նը, որ ծնած էր Թիֆ­լիզ: Միակ վար­չա­պե­տը, որ այ­սօ­րուան Վրաս­տա­նի տա­րած­քէն չէր, Սի­մոն Վրա­ցեանն էր, ան ալ ծնած էր Ռու­սաս­տա­նի մէջ եւ ինք եւս կը բնա­կէր Թիֆ­լի­զի մէջ: Ա­ւելց­նեմ նաեւ՝ Ար­տա­շէս Դար­բի­նեա­նը, Ստե­փան Մա­մի­կո­նեա­նը: Իմ՝ ու­սում­նա­սի­րո­ղի տե­սան­կիւ­նէն բնա­կան կը նկա­տեմ, որ քա­ղա­քա­կան միտ­քը ա­նոնց քով էր՝ ար­ցա­խա­հա­յե­րուն եւ թիֆ­լի­զա-ջա­ւա­խքա­հա­յե­րուն: 1915-ին,1910-ին եւ ան­կէ ա­ռաջ այս տա­րածք­նե­րուն վրայ, մահ­մե­տա­կան­ներ բնա­կած են եւ Ե­րե­ւա­նի մէջ քա­ղա­քա­կան կեանք եւ մշա­կոյթ չէ ե­ղած: Այս ալ մեր պատ­մու­թեան մէկ մասն է:

«Ես ո­րե­ւէ հարց չու­նիմ ընդ­հան­րա­պէս, թէ ո՞վ կ­­՚իշ­խէ Հա­յաս­տա­նի մէջ: Ըլ­լայ ջա­ւա­խքա­հայ, ար­ցա­խա­հայ, թէ ե­րե­ւա­նա­հայ, ին­ծի հա­մար ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը՝ ար­ձա­նագ­րու­մէն մին­չեւ ընտ­րու­թիւն չկեղ­ծուին: Այս է կա­րե­ւո­րը, թէ ոչ, ո՞վ, ո՞ւր ծնած է, բո­լո­րո­վին կա­րե­ւոր չէ»:

Ի՞նչ պի­տի տան գիր­քե­րը այ­սօ­րուան ըն­թեր­ցո­ղին, մա­նա­ւանդ կրթա­կան հա­մա­կար­գին, հար­ցու­մին Թա­թուլ Յա­կո­բեան անդ­րա­դառ­նա­լով, ը­սաւ.

«Ե­թէ այս գիր­քե­րը մեր այ­սօ­րուան հետ կապ չու­նե­նա­նա­յին, ես չէի հրա­տա­րա­կեր: Կը զգամ կա­պը, կը զգամ հա­րիւր տա­րի ա­ռա­ջուան բաց­թո­ղում­նե­րը այ­սօ­րուան մէջ: Այդ մէ­կը ակն­յայտ է, եւ ես կը զգամ, որ այս մա­սին պէտք է ա­նընդ­հատ խօ­սիլ: Այն բա­նա­վէ­ճը՝ հաշ­տու­թի՞ւն, թէ՞ ոչ, որ այ­սօ­րուան ՀՅԴ­-ին եւ, շատ յա­րա­բե­րա­կան կ­­՚ը­սեմ՝ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեա­նա­կան­նե­րուն մի­ջեւ գո­յու­թիւն ու­նի, 1918-1920 թուա­կան­նե­րուն ա­նընդ­հատ ե­ղած է ՀՅԴ­-ի շար­քե­րէն ներս: Այն­քան ա­ռողջ եւ հրա­պա­րա­կա­յին բա­նա­վէճ ե­ղած է, որ մենք պէտք է շնոր­հա­կալ ըլ­լանք այն բո­լոր հե­ղի­նակ­նե­րուն, ո­րոնք թեր­թե­րուն մէջ ա­զա­տօ­րէն այս թե­մա­նե­րուն անդ­րա­դար­ձած են: Հա­յաս­տան-Թուր­քիա, Հա­յաս­տան-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն հար­ցե­րը, այն ժա­մա­նակ ալ այն­քան ար­դիա­կան էին: Օ­րի­նակ­նե­րը շատ են… Այս օ­րե­րուն շատ անհ­րա­ժեշտ է այդ երկ­խօ­սու­թիւ­նը տա­նիլ, տա­նիլ ա­ռանց դա­ւա­ճան եւ հայ­րե­նա­սէր բնո­րո­շում­նե­րու... Ըստ իս, Հա­յաս­տա­նին այ­սօր պէտք է հա­յոց այ­լընտ­րան­քա­յին պատ­մու­թեան գիր­քը: Քա­նի որ այն, ինչ որ այ­սօր կայ գիր­քե­րուն մէջ, հե­ռու է ի­րա­կա­նու­թե­նէն: Մենք՝ ան­հատ­նե՛րս, պէտք է պար­տադ­րենք այն պատ­մու­թիւ­նը, որ այ­սօր մա­տու­ցուող պատ­մու­թեան գիր­քե­րուն մէջ չկա­յ»:

Շնոր­հան­դէ­սի ժա­մա­նակ ներ­կա­նե­րը հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նե­ցան ձեռք բե­րել նաեւ Թա­թուլ Յա­կո­բեա­նի եւ Ա­ՆԻ կեդ­րո­նի հե­ղի­նա­կած եւ հրա­տա­րա­կած շուրջ եր­կու տաս­նեակ գիր­քեր, ո­րոնք են՝

- Յով­հան­նէս Քա­ջազ­նու­նի «Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ը­նե­լիք չու­նի այ­լեւ­ս» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- Սի­մոն Վրա­ցեան «­Խար­խա­փում­նե­ր» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- Ար­շակ Ճա­մա­լեան «Յ. Քա­ջազ­նու­նին - Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- Ռու­բէն Դար­բի­նեան «Մեր պա­տաս­խա­նը Յով­հան­նէս Քա­ջազ­նու­նիի­ն» (ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն),

- Վա­հան Նա­ւա­սար­դեան «Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թեան ը­նե­լի­քը» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- «Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ը­նե­լիք ու­նի՞, թէ՞ չու­նի» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- Ե­ղի­շէ Քա­ջու­նի «Զօ­րա­վար Անդ­րա­նիկ - Հայ­կա­կան ա­ռան­ձին հա­րուա­ծող զօ­րա­մա­սը» (ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն),

- «Ար­ցա­խեան օ­րա­գիր․ կա­նաչ ու սե­ւ» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն),

- «Ար­ցա­խեան օ­րա­գիր․ կա­նաչ ու սե­ւ» (ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն),

- «Ար­ցա­խեան օ­րա­գի­ր» (ռու­սե­րէն)

- Karabakh Diary (անգ­լե­րէն)

- «Հա­յեացք Ա­րա­րա­տից․ հա­յե­րը եւ թուր­քե­րը» (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն)։

- «Հա­յեացք Ա­րա­րա­տէն․ հա­յե­րը եւ թուր­քե­րը» (ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն)։

- Armenians and Turks (անգ­լե­րէն)։

«Ցան­կա­լի կ­­՚ըլ­լար, որ Հա­յաս­տանն ու Թուր­քիան ո­րե­ւէ հար­ցի մէջ կա­րենային յա­ռա­ջա­ցում մը կա­տա­րել»

Հան­դի­պու­մէն ետք Թա­թուլ Յա­կո­բեան պա­տաս­խա­նեց ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի հար­ցում­նե­րուն։

-Ո՞րն է յա­ջորդ գիր­քը, որ պի­տի հրա­տա­րա­կուի Ձեր աշ­խա­տա­սի­րու­թեամբ:

-Յա­ջորդ գիր­քը, ո­րուն առ­թիւ կրնանք հան­դի­պիլ, Հա­յաս­տա­նի Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան վար­չա­պե­տե­րէն՝ Ա­լեք­սանտր Խա­տի­սեա­նի «Հա­յաս­տա­նի Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան ծա­գումն ու զար­գա­ցու­մը» գիրքն է, մօտ 500 է­ջնոց գիրք մը, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ եր­բեք չէ հրա­տա­րա­կուած, տպագ­րուած է 1930 թուա­կա­նին՝ Ա­թէն­քի մէջ: Յա­ռա­ջի­կայ ա­միս­նե­րուն ես այդ գիր­քը կը դնեմ ձեր սե­ղա­նին: Այդ գիր­քին մէջ կան նոյն­պէս բա­ւա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ, ո­րոնք այ­սօր շատ կա­րե­ւոր են: Խա­տի­սեա­նը ե­ղած է Հա­յաս­տա­նի գրե­թէ բո­լոր ճա­կա­տագ­րա­կան բա­նակ­ցու­թիւն­ներ վա­րո­ղը: Ան ոչ միայն լսած­նե­րը կը պատ­մէ, այլ ինք կը գրէ այն մա­սին, ինչ որ տե­սած է, ինչ որ ապ­րած է որ­պէս վար­չա­պետ, որ­պէս բա­նակ­ցող թուր­քե­րու հետ: Մա­նա­ւանդ՝ թուր­քե­րուն հետ, նկա­տի ու­նիմ 1918 թուա­կա­նին Պոլ­սոյ չորս ա­մի­սը, որ ան­ցուց, նկա­տի ու­նիմ Ա­լեք­սան­դ­­րա­պո­լի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը: Այդ գիր­քը նուէր է ոչ միայն ըն­թեր­ցո­ղին, այլ նաեւ նուէր՝ Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադր­ման հա­րիւ­րա­մեա­կին ու ընդ­հան­րա­պէս Խա­տի­սեան հե­ղի­նա­կին:

Միա­ժա­մա­նակ կ՚աշ­խա­տիմ այլ հե­ղի­նա­կա­յին գիր­քե­րու վրայ:

-Ար­դէն քա­նի տա­րի­նե­րէ ի վեր գիր­քեր կը տպէք, ի՞նչ կը կար­ծէք, ա­նոնք կը հաս­նի՞ն ըն­թեր­ցող­նե­րուն, հաս­ցէա­տէ­րե­րուն:

-Կը կար­ծեմ՝ ա­յո: Ես անձ­նա­պէս կը փոր­ձեմ ոչ միայն սպա­սել, որ­պէս­զի մար­դիկ գան, գնեն, այլ կը կար­ծեմ, որ պէտք չէ այ­սօր նստիլ եւ սպա­սել, որ­պէս­զի ըն­թեր­ցո­ղը գայ, այլ դո՛ւն պէտք է դի­մես ըն­թեր­ցո­ղին, դուն պէտք է եր­թաս եւ զա­նա­զան վայ­րե­րու մէջ ներ­կա­յաց­նես քու հրա­տա­րա­կած գիրքդ, դուն պէտք է մար­դոց ցոյց տաս, որ ան ար­ժա­նի է ըն­թեր­ցուե­լու: Այ­սինքն, մենք՝ գրող­ներս, հրա­տա­րա­կիչ­ներս, կը մտա­ծենք, որ հրա­տա­րա­կե­ցինք եւ վե՞րջ, ոչ, այդ­պէս չէ: Ես կը մտա­ծեմ յա­ռա­ջի­կա­յին Հա­յաս­տա­նի բո­լոր մար­զե­րուն մէջ, ինչ­պէս նախ­կին գիր­քե­րու պա­րա­գա­յին ը­րած եմ, այս գիր­քե­րը տա­նիմ եւ փոքր հան­դի­պում­նե­րու մի­ջո­ցաւ քա­ղա­քա­կա­նա­պէս գոր­ծօն մար­դոց ներ­կա­յաց­նեմ, ո­րով­հե­տեւ ա՛յդ է ճա­նա­պար­հը:

-Ո­վքե՞ր կը քա­ջա­լե­րեն, կ՚ա­ջակ­ցին, կ՚օգ­նեն գիր­քեր հրա­տա­րա­կե­լու հա­մար:

-Իմ ըն­թեր­ցող­ներս են իմ ա­մե­նէն մեծ քա­ջա­լե­րող­ներս: Հրա­տա­րակ­չա­կան հար­ցե­րը ես կը կա­տա­րեմ, ո­րով­հե­տեւ հի­մա դիւ­րին չէ հրա­տա­րա­կիչ­ներ գտնել եւ հասկ­ցած եմ, որ պէտք է հրա­տա­րա­կել այն­պի­սի գիր­քեր, ո­րոնք վա­ճա­ռուին, հնա­րա­ւոր ըլ­լայ վա­ճա­ռել, իմ սկզբունք­նե­րէն մին ալ այն է՝ հրա­տա­րա­կել վա­ճա­ռե­լի գիր­քեր:

-Ի՞ն­չ բան ստի­պեց ձե­զ գոր­ծօն, լրագ­րո­ղա­կան գոր­ծէն անց­նիլ այս աշ­խա­տան­քին:

-Ես կը շա­րու­նա­կեմ մնալ գոր­ծօն լրագ­րող, ա­մէ­նօ­րեայ դրու­թեամբ ալ կ­­՚աշ­խա­տիմ, յօ­դուած­ներ կը գրեմ, հար­ցազ­րոյց­ներ կ՚ը­նեմ, պար­զա­պէս ե­կաւ պահ մը, որ խոր­հե­ցայ, թէ այս մէ­կը եւս կա­րե­ւոր մաս մըն է մեր քա­ղա­քա­կան բա­նա­վէ­ճի, քա­ղա­քա­կան երկ­խօ­սու­թեան հա­մար: Ինչ­պէս նշե­ցի, կը հրա­տա­րա­կեմ բա­ներ, ո­րոնք այ­սօ­ր-ւան հետ ուղ­ղա­կի կամ ա­նուղ­ղա­կի ձե­ւով կ՚ա­ռըն­չուին:

Ես եր­բեք, զոր օ­րի­նակ, Վար­դա­նանց պա­տե­րազ­մի մա­սին գիրք չեմ հրա­տա­րա­կեր, ո­րով­հե­տեւ Վար­դա­նանց պա­տե­րազ­մի մեծ մա­սը ար­դէն պատ­մու­թիւն է, կապ չու­նի մեր այ­սօ­րուան ժա­մա­նակ­նե­րուն հետ: Այս ա­ռու­մով ը­սեմ, որ շատ հար­ցե­րու պա­տաս­խան­ներ ինչ­պէս այն ժա­մա­նակ չէ գտնուած, այ­սօր ալ չի գտնուիր, օ­րի­նակ, մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը Ռու­սաս­տա­նի հետ, Թուր­քիոյ հետ, մեր ներ­քին խնդիր­նե­րը եւ այլն, եւ այլն:

-Իսկ դուք որ­պէս ու­սում­նա­սի­րող, ի՞նչ կը կար­ծէք, մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մա­սին, զոր օ­րի­նակ՝ Թուր­քիոյ հետ:

-Ես կը կար­ծեմ, որ հայ-թր­­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը այ­սօր կը գտնուին ա­մե­նէն ցած կէ­տին վրայ: Ակն­կա­լել, որ յա­ռա­ջի­կա­յին հնա­րա­ւոր է ո­րե­ւէ ճեղ­քի յա­ռա­ջա­ցում, չեմ պատ­կե­րաց­ներ, բայց միւս կող­մէն՝ ես կը փա­փա­քիմ, որ շփու­մի ո­րե­ւէ խո­ղո­վակ մը գտնուի: Թուր­քիան իր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը Հա­յաս­տա­նի հետ, ձե­ւով մը ար­տօ­նած է Ատր­պէյ­ճա­նին։ Քա­նի դեռ Ար­ցա­խի հար­ցին մէջ չկայ ճեղ­քում, հայ-թր­­քա­կա­նին մէջ ալ չ՚ըլ­լար։ Իսկ Ար­ցա­խի հար­ցին մէջ ոչ միայն ճեղ­քու­մի կը սպա­սուի, այլ ա­ւե­լի՛ն, ես կը կար­ծեմ, որ հնա­րա­ւոր է նոր պա­տե­րազմ, հե­տե­ւա­բար, յա­ռա­ջի­կա­յին ո­րե­ւէ բան ակն­կա­լել չեմ պատ­կե­րաց­ներ: Բայց, կը կրկնեմ՝ ցան­կա­լի կ­­՚ըլ­լար, որ Հա­յաս­տանն ու Թուր­քիան ո­րե­ւէ հար­ցի մէջ կա­րո­ղա­նա­յին յա­ռա­ջա­ցում մը կա­տա­րել, բայց այդ մէ­կը պար­զա­պէս չ­­՚ե­րե­ւիր:

ՎԱՐ­ՉԱ­ՊԵՏ ՔԱ­ՋԱԶ­ՆՈՒ­ՆՈՒ ՎԵ­ՐԱՐ­ԿՈՒՆ

Հա­տուած՝ Ս. Թո­րո­սեա­նի «Հան­դի­պում­ներ վար­չա­պետ Յ. Քա­ջազ­նու­նու հե­տ» յօ­դուա­ծէն («Հայ­րե­նի­ք» ամ­սա­գիր, Յու­լիս, 1952, էջ 1-8)

Զար­մա­նա­լիօ­րէն բծախն­դիր մարդ էր Քա­ջազ­նու­նին: Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը նրան ու­ղար­կեց Ա­մե­րի­կա՝ օգ­նու­թիւն ստա­նա­լու հա­մար: Երբ նա վե­րա­դար­ձաւ Ե­րե­ւան, գրա­ւոր հա­շուե­տուու­թիւն ներ­կա­յաց­րեց իր կա­տա­րած ծախ­քե­րի մա­սին: Այդ հա­շուե­տուու­թիւ­նը ու­ղար­կուեց պե­տա­կան փոխ­վե­րահս­կիչ Գրի­գոր Ձա­մո­յեա­նին: Հա­շիւ­նե­րը այն­պէս բա­րեխղ­ճօ­րէն էին կազ­մուած եւ այն­քա՜ն ման­րակր­կիտ, որ պե­տա­կան վե­րահս­կի­չը վերց­րել էր պատ­ճէ­նը եւ ինձ շա­րու­նակ ա­սում էր մեր գոր­ծի բե­րու­մով յա­ճա­խա­կի հան­դի­պում­նե­րի ժա­մա­նակ.- «Այս պատ­ճէ­նը պի­տի դնեմ շրջա­նա­կի մէջ եւ կա­խեմ գրա­սե­նեա­կիս պա­տին վրայ: Թո՛ղ գա­լիք սե­րուն­դը միշտ իր աչ­քի առ­ջեւ ու­նե­նայ, թէ ի՞նչ­պէս պէտք է կազ­մել ծախ­քե­րի հա­շի­ւը եւ ի՞նչ­պի­սի խնա­յո­ղու­թամբ պէտք է վա­րուել պե­տա­կան դրամ­նե­րի հե­տ»:

Այս էր պե­տա­կան վեր­քան­նի­չի կար­ծի­քը: Սա­կայն, ո­մանք նաեւ կա­տա­կում էին՝ խօ­սե­լով այդ հա­շիւ­նե­րի չա­փա­զան­ցուած ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րի մա­սին:

Քա­ջազ­նու­նու հա­շիւ­նե­րից մէ­կը, սա­կայն, ստա­ցաւ ժա­մա­նա­կին ուղ­ղա­կի ա­նեկ­դո­տա­յին բնոյթ:

Ինչ­պէս յայտ­նի է, երբ Քա­ջազ­նու­նին ա­ռա­ջին ան­գամ կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մից ու­ղար­կուեց Թիֆ­լիս՝ Ա­մե­րի­կա մեկ­նե­լու հա­մար, նա չէր կա­րո­ղա­ցել թոյլ­տուու­թիւն ստա­նալ Դաշ­նա­կից­նե­րից: Ա­սել էին նրան, որ պէտք է սպա­սի, մին­չեւ որ Պոլ­սից ստա­ցուի դի­մու­մի պա­տաս­խա­նը: Բայց պա­տաս­խա­նը կա­րող էր ու­շա­նալ, եւ Քա­ջազ­նու­նին ի­րա­ւունք չէր հա­մա­րել սպա­սե­լու Թիֆ­լի­սում, եւ վե­րա­դար­ձաւ Ե­րե­ւան՝ խու­սա­փե­լու հա­մար ա­ւե­լորդ ծախ­քե­րից:

Մի­նիստր­նե­րի Խորհր­դում նշա­նա­կուած էր իր զե­կու­ցու­մը: Նա տուել էր  բա­ւա­կան հե­տաքրք­րա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ Թիֆ­լի­սի ան­ցու­դար­ձի, Դաշ­նա­կից­նե­րի վե­րա­բեր­մուն­քի եւ այլ խնդիր­նե­րի մա­սին: Մի­նիստր­նե­րի Խորհր­դի նիս­տի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը կազ­մում էր գոր­ծե­րի կա­ռա­վա­րի­չը: Երբ զե­կու­ցու­մը հա­սել էր հա­շուե­տու­ու­թեան, Քա­ջազ­նու­նին խնդրել էր գոր­ծե­րի կա­ռա­վար­չին, որ դուրս գայ սե­նեա­կից: Նա խնդրել էր իր հաշուե­տուու­թեան մէկ կէ­տը, որ պի­տի քննուէր կա­ռա­վար­չի բա­ցա­կա­յու­թեամբ, ա­մե­նե­ւին չմտցնել ար­ձա­նագ­րու­թեան մէջ: Այդ կէ­տը պի­տի պա­հուէր ա­ռան­ձին եւ վար­չա­պե­տի մօտ:

Երբ գոր­ծե­րի կա­ռա­ւա­րի­չը ինձ յայտ­նեց այդ մա­սին, զար­մա­ցայ: Ի՞նչ խնդիր կա­րող էր լի­նել: Պե­տա­կան կա­րե­ւոր մի գաղտ­նի՞ք: Բայց չէ՞ որ զե­կուց­ման կա­րե­ւոր մա­սը ար­դէն վեր­ջա­ցել էր:

Ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը այդ­պէս էլ տպուեց: Այդ կէ­տը բաց էր մնա­ցել: Հե­տա­գա­յին բո­լո­րո­վին պա­տա­հա­բար ի­մա­ցայ այդ «գաղտ­նի» կէ­տի «բո­վան­դա­կու­թիւ­նը»:

Քա­ջազ­նու­նին Թիֆ­լի­սում գնել էր մի վե­րար­կու ճամ­բոր­դու­թեան հա­մար (Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թան վար­չա­պե­տը չու­նէր ան­գամ քիչ թէ շատ ներ­կա­յա­նա­լի վե­րար­կու): Երբ ճամ­բոր­դու­թիւ­նը յե­տաձ­գուել էր, նա չգի­տեր ի՞նչ ա­նել այդ վե­րար­կուի հետ: Վճա­րել եւ պա­հել ի­րեն, հնա­րա­ւո­րու­թիւն չու­նէր: Իսկ պա­հել՝ ա­ռանց Մի­նիստր­նե­րի Խորհր­դի հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը առ­նե­լու, գտնում էր ան­թոյ­լատ­րե­լի:

Ի հար­կէ, Խոր­հուր­դը այդ ծախ­քը վերց­րեց իր վրայ, մա­նա­ւանդ որ վար­չա­պե­տը վաղ թէ ուշ պի­տի ճամ­բոր­դէր:

Ա­հա թէ ի՞նչ­պի­սի բծախն­դիր մարդ էր Քա­ջազ­նու­նին:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ