​ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԻՉԻՆ ՊՈՒՐՃ ՀԱՄՈՒՏԻ ՄԱՍԻՆ ԳԻՐՔԸ

Պէյ­րու­թի ծո­վուն մօտ գտնուող Պուրճ Հա­մու­տը Ա­րա Մա­ծու­նեա­նի ծննդա­վայրն է: Ա­նոր խո­նաւ ա­մառ­նե­րով ու անձ­րե­ւոտ ձմեռ­նե­րով հա­սակ ա­ռած քա­նի-քանի սե­րունդ­ներ ար­դէն կը վկա­յեն այս հայ­կա­կան ա­ւա­նին մա­սին: Պուրճ Հա­մու­տը դար­ձաւ կնի­քի պէս բան, ու ան­կէ հե­ռա­ցող­նե­րը, թեւ առ­նող­նե­րը եւ դէ­պի հե­ռու­նե­րը թռչող­նե­րը ի­րենց հետ այդ քա­ղա­քէն մաս մը տա­րին: Ա­նոր թա­ղա­մա­սե­րը վե­րա­ծուե­ցան երբեմնի հայաշատ գաւառներու եւ պատմական Կի­լի­կիոյ հա­յոց գաղ­թա­կան որ­դի­նե­րուն նոր բնա­կա­վայ­րե­րը: Ա­նոր զա­ւակ­նե­րը հա­ւա­տա­ցին, որ ա­մէն գնով պի­տի ապ­րին ու յաղ­թեն աք­սո­րին, տա­ռա­պան­քին ու ան­ցեա­լի ցա­ւին: Նոր Մա­րաշ, Նոր Կի­լի­կիա, Նոր Ա­տա­նա, Նոր Թո­մար­զա, Նոր Ա­րա­գած, Նոր Ա­մա­նոս եւ Նոր Սիս: Այս ա­նուն­նե­րուն իւ­րա­քան­չիւ­րին մէջ ցայ­սօր կ՚ապ­րի սե­րուն­դի մը յի­շո­ղու­թիւ­նը: Սե­ւով ու սպի­տա­կով պատ­կե­րուած տե­սա­րան­նե­րը ա­ւե­լի ուշ ստա­ցան գոյն եւ նոր ե­րանգ­նե­րու մէջ լո­ղա­ցող Պուրճ Հա­մու­տը ստեղ­ծեց ու­րոյն տեղ ու մշա­կու­թա­յին ա­ւանդ: Գրող­ներ ու դե­րա­սան­ներ, կղե­րա­կան­ներ ու բե­մադ­րիչ­ներ, նկա­րիչ­ներ ու հան­րա­յին դէմ­քեր հա­սակ ա­ռին հոն­կէ եւ սփռը-ւե­ցան աշ­խար­հով մէկ: Ա­նոնց­մէ շա­տեր կեան­քի պա­յքար­նե­րուն բե­րու­մով մոռ­ցան ի­րենց ծննա­դա­վայ­րը եւ Պուրճ Հա­մու­տը ա­նոնց հա­մար մնաց որ­պէս սոս­կա­կան ծննդա­վայր: Բայց Պուրճ Հա­մու­տը ա­ւե­լին էր: Ա­րա Մա­ծու­նեա­նի հետ կա­տա­րուած այս հար­ցազ­րոյ­ցով փոր­ձե­ցինք լոյ­ս աշխարհ բերել այն հան­գա­մանք­նե­րը, ո­րոնց պատ­ճա­ռով եւ ո­րոնց հա­մար բե­մադ­րիչ, ֆիլ­մար­տադ­րիչ եւ լու­սան­կա­րիչ Ա­րա Մա­ծու­նեան կազ­մեց Պուրճ Հա­մու­տի նուի­րուած «Թռչնոց բոյն» իր հա­տո­րը: 1975 թուականի Ապ­րիլի 13-ին Ա­րա Մա­ծու­նեա­ն իր կարգ մը ըն­կեր­նե­րուն հետ Պէյ­րու­թի Էշ­րէ­ֆի­է շրջա­նէն կը մեկ­նէր Համ­րա փո­ղոց, ա­ռանց մտա­ծե­լու, որ տուն վե­րա­դար­ձի ճամ­բան պի­տի ըլ­լար փակ եւ ար­ձա­կա­զէն­նե­րու թի­րախ: Ան նաեւ կը յի­շէ, որ Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի սկիզ­բի ա­հա­զան­գա­յին դէպ­քը միայն պա­ղես­տին­ցի­ներ փո­խադ­րող հան­րա­կառքի մը դէմ ե­ղած յար­ձա­կու­մը չէր, այլ տար­բեր են­թա­կա­յա­կան եւ ա­ռար­կա­յա­կան պատ­ճառ­ներ կա­յին, ո­րոնք տուն տուին շուրջ քսանհինգ տա­րի տե­ւած Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­րիւ­նա­լի պա­տե­րազ­մին: Ա­րա Մա­ծու­նեան ներ­կա­յիս կ­՚ապ­րի Լոս Ան­ճե­լըս: Ան ա­ւար­տած է լու­սան­կար­նե­րու հա­տո­րի մը կազ­մու­թիւ­նը, որ նուի­րուած է Պէյ­րու­թի հա­յա­հոծ Պուրճ Հա­մու­տին: Գիր­քը կը կրէ «Թռչնոց բոյն» խորհրդան­շա­կան խո­րա­գի­րը, այս­տեղ պէտք է յի­շեց­նել, որ Լի­բա­նա­նի Ժը­պէյլ ծո­վե­զե­րեայ շրջա­նին մէջ կը գոր­ծէ նոյն ա­նու­նը կրող հայ­կա­կան ա­մե­նա­հին որ­բա­նոց­նե­րէն մէ­կը, հիմ­նուած Մա­րիա Եա­գոպ­սը­նի կող­մէ: Ա­հա հար­ցազ­րոյ­ցը:

-Ի՞նչ դրդա­պատ­ճառ­նե­րով մտայ­ղա­ցաք նման հա­տոր մը կազ­մել:

-2005 թուա­կա­նին ըն­տա­նի­քիս ան­դամ­նե­րէն մէ­կուն, եղ­բօրս՝ Դա­նիէլ Մա­ծու­նեա­նի հի­ւան­դու­թեան պատ­ճա­ռով վե­րա­դար­ձայ Պէյ­րութ: Խոր­քին մէջ բնաւ չէի մտա­ծած նման գործի մը նա­խա­ձեռ­նել: Եղ­բայրս գրե­թէ մա­հա­մերձ էր եւ օ­րուան ըն­թաց­քին յա­ճախ ստի­պուած կ­՚ըլ­լա­յի տու­նէն դուրս գալ տրա­մադ­րու­թիւնս փո­խե­լու հա­մար: Հետս ու­նէի նախ­նա­կան փոքր քա­մե­րա մը: Փո­ղոց իջ­նե­լով կը թա­փա­ռէի այն վայ­րե­րուն մէջ, ո­րոնք ման­կու­թեանս թա­տե­րա­բեմն էին: Ը­սեմ նաեւ, որ Պուրճ Հա­մու­տը որ­պէս քա­ղաք ին­ծի մօտէն կը յի­շեց­նէ Ֆել­լի­նիի ֆիլ­մե­րը: Այդ պտոյտ­նե­րով կ­՚ու­զէի վեր­յի­շել ամ­բողջ ան­ցեալ մը, ուր զար­մա­նա­լիօ­րէն եւ շատ պարզ ձե­ւով կ­՚ե­րե­ւի, որ Պուրճ Հա­մու­տը տե­ղա­հա­նուած ժո­ղո­վուր­դի մը պատ­մու­թեան կրողն է: Հոն հա­ւա­քուած են հայ­կա­կան բո­լոր գա­ւառ­նե­րէն մար­դիկ ու կ­՚ապ­րին ի­րենց սո­վո­րու­թիւն­նե­րով, ա­ւան­դու­թիւն­նե­րով ու պատ­մու­թիւն­նե­րով: Հոն նաեւ կը տես­նէի, թէ հա­յեր ինչ­պէ՛ս կը փոր­ձէին այդ թշուա­ռու­թե­նէն դուրս գա­լով ի­րենք զի­րենք ար­տա­յայ­տել: Պուրճ Հա­մու­տը կը նմա­նէր գե­րի­րա­պաշտ պաս­տա­ռի մը: Այդ­տեղ իւ­րա­քան­չիւր ոք կ­՚ու­զէր ինք­զինք ար­տա­յայ­տել: Այս բո­լո­րէն ան­դին՝ հոն ապ­րող կեր­պար­նե­րը շատ կը յու­զէին զիս, տրուած ըլ­լա­լով, որ ա­նոնց նկա­րագ­րա­յին յատ­կա­նիշ­նե­րը թա­տե­րա­կան կեր­պար­նե­րու կը նմա­նէին: Ա­նոնք տար­բեր տե­սա­կի մար­դիկ էին, եր­բեմն ար­տա­ռոց, եր­բեմն ան­հասկ­նա­լի, եր­բեմն խորթ, եր­բեմն խո­րունկ եւ շատ յա­ճախ՝ ան­հասկ­նա­լի: Թատ­րո­նի հան­դէպ իմ ու­նե­ցած սէրս նաեւ մեծ դեր կը խա­ղար: Այդ կեր­պար­նե­րը կար­ծէք կը լրաց­նէին թա­տե­րա­կան ամ­բողջ ըն­թացք մը: Ընդ­հան­րա­պէս ա­սոնք էին պատ­ճառ­նե­րը, որ զիս մղե­ցին լու­սան­կա­րել: Պուրճ Հա­մու­տը մե­զի հա­մար ապ­րե­լու սո­վո­րա­կան վայր մը չէր: Ես Ա­մե­րի­կա հաս­տա­տուե­ցայ, երբ Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մը նոր սկսած էր: Խոր­քին մէջ ես ստի­պուած էի հե­ռա­նալ իմ ծննդա­վայ­րէն եւ այդ հե­ռա­ցու­մը պատ­ճառ ե­ղաւ, որ իմ վաղ ե­րի­տա­սար­դու­թեան ամ­բողջ շրջա­նը մնայ այն­տեղ՝ Պուրճ Հա­մու­տի մէջ, այն­տեղ է նաեւ, որ մենք՝ ամ­բողջ սե­րունդ մը, մեծ ե­րազ­ներ, մեծ յոյ­սեր, մեծ տես­լա­կան մը կը պատ­րաս­տէինք, երբ պա­տե­րազ­մը վրայ հաս­նե­լով նոր ի­րա­վի­ճակ ստեղ­ծեց: Կրնաք պատ­կե­րաց­նել, թէ ինչ մշա­կու­թա­յին ե­ռու­զեռ կը տի­րէր Պուրճ Հա­մու­տի մէջ 70-ա­կան­նե­րուն սկիզ­բը: Պուրճ Հա­մու­տը ու­նէր տաս­նեակ շար­ժա­պատ­կե­րի սրահ­ներ, թա­տե­րա­խում­բեր, մշա­կու­թա­յին, ազ­գա­յին, հայ­րե­նակ­ցա­կան ա­կումբ­ներ եւ այս բո­լո­րէն ան­կախ՝ հոն ձե­ւա­ւո­րուած սե­րուն­դը իր են­թա­գի­տա­կ­ցին մէջ վստահ էր, որ այս տուեալ­նե­րը նոր հանգ­րուա­նի մը պի­տի տա­նին ո՛չ միայն Պուրճ Հա­մու­տը, այլ՝ ամ­բողջ լի­բա­նա­նա­հա­յու­թիւ­նը:

-Ձեր վե­րա­դար­ձով, ար­դեօք նկա­տե­ցի՞ք, որ բո­լո­րո­վին այլ Պուրճ Հա­մու­տի մը ա­կա­նա­տեսն էիք: Զգա­լի՞ էին ար­դեօք այդ փո­փո­խու­թիւն­նե­րը, ի՞նչ կը պատ­մէք այդ մա­սին:

-Գի­տէք, ա­մէն վե­րա­դարձ մարդս նոյն տե­ղը չ­՚ա­ռաջ­նոր­դեր, ո­րո­հե­տեւ ժա­մա­նա­կը շատ բան կը փո­խէ, ներ­կան կը դառ­նայ ան­ցեալ, ան­ցեա­լը կը մոռ­ցուի, կը մոռց­նէ, կը փո­խուի ա­մէն ինչ: Ես կա­րօ­տի աչ­քե­րով չդի­տե­ցի Պուրճ Հա­մու­տը, ո­րով­հե­տեւ գի­տէի, որ այդ ան­ցեա­լը այ­լեւս չկայ, չու­զե­ցի նոյ­նիսկ փնտռել զայն, ո­րով­հե­տեւ գի­տէի, թէ այդ ո­րո­նում­նե­րուն մէջ ցաւ պի­տի ծնէր եւ այս պատ­ճառ­նե­րով է, որ ես Պուրճ Հա­մու­տի մա­սին կո­րուս­տի զգա­ցում­ներ չու­նե­ցայ: Պար­զա­պէս փոր­ձե­ցի ըն­տե­լա­նալ եւ տես­նել ինչ որ կայ այ­սօր, ինչ որ կ­՚ապ­րի եւ կը գո­յա­տե­ւէ:

Նաեւ այս ա­մէն ին­չին մէջ ան­հա­տա­կան պայ­ման­ներն ալ մեծ դեր ու­նէին, ո­րով­հե­տեւ ես լաւ գի­տէի, թէ Պէյ­րութ կ­՚եր­թամ եւ եղ­բայրս պի­տի կորսնց­նեմ, այդ մէ­կը զու­գոր­դե­ցի Պուրճ Հա­մու­տի հետ եւ վճռած էի, որ ես Պուրճ Հա­մու­տը պի­տի չկորսնց­նեմ, ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ ես հա­մո­զուե­ցայ, որ այ­սօր ապ­րող Պուրճ Հա­մու­տը պէտք է ա­մէն գնով պահ­պա­նուի:

-Ար­դեօք այս յի­շո­ղու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու գա­ղա­փա­րի՞ն հա­մար էր, որ ձեռնարկեցիր գիրք մը պատ­րաս­տե­լու:

-Ա­յո, այդ­պէս էր, ես ու­զե­ցի այս գիր­քով այդ քա­ղա­քէն բան մը փրկել, պահ­պա­նել եւ վա­ւե­րագ­րել: Ին­ծի հա­մար այս գոր­ծը կա­րե­ւոր էր նաեւ այն ա­ռու­մով, որ ան­ցեա­լէն պահ մը կ­՚ար­ձա­նագ­րէի: Կը կար­ծեմ նաեւ, որ մե­զի հա­մար՝ որ­պէս հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն, յա­ճախ շատ կա­րե­ւոր է վե­րա­դառ­նալ ան­ցեա­լին եւ ան­կէ դա­սեր քա­ղել ա­ւե­լի լաւ ա­պա­գայ մը ու­նե­նա­լու հա­մար: Այդ ան­ցեա­լին վե­րա­դառ­նա­լու փոր­ձիս մէջ նաեւ ո­րոշ տագ­նապ մը կար, ո­րով­հե­տեւ մե­զի հա­մար որ­պէս ե­րի­տա­սարդ­ներ այդ օ­րե­րու Պուրճ Հա­մու­տը ի­տէա­լա­կան չէր, մենք խոր­քին մէջ պայ­քար մը ու­նէինք, նոյ­նի՛սկ այդ օ­րե­րուն՝ մեր ծննդա­վայ­րը դէ­պի ա­ւե­լի լաւ տեղ մը տա­նե­լու հա­մար:

-Ին­չո՞ւ այդ­պէս կ­՚ը­սէք, ար­դեօք Պուրճ Հա­մու­տը կեթթօ էր:

-Ա­յո, ձե­ւով մը կեթթօ էր, երբ կեթթօ կ­՚ը­սեմ ես նկա­տի ու­նիմ մտա­յին տա­րած­քը կամ որեւէ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան, միա­տեղ ապ­րող հա­ւա­քա­կա­նու­թեան նոյն ե­րազ­նե­րը եւ նոյն փա­փաքն­րը ու­նե­ցող մար­դոց նեղ մտա­ծե­լա­կեր­պը: Ան­պայ­ման չէ, որ կեթթօն պէտք է ժխտա­կան կամ ֆի­զի­քա­կան ի­մաս­տով հասկ­նալ: Պուրճ Հա­մու­տի մէջ մար­դիկ շատ նեղ­միտ էին: Պուրճ Հա­մու­տը ու­նէր այս­պի­սի սահ­մա­նա­փա­կում­ներ եւ այդ օ­րե­րուն՝ մենք, որ­պէս նոր սե­րուն­դի ե­րի­տա­սարդ­ներ, լուրջ ճի­գեր կը գոր­ծադ­րէինք մեր քա­ղա­քը կեթ­թո­յա­կան մտա­ծե­լա­կեր­պէն դուրս հա­նե­լու հա­մար:

-Ինչ­պէս ձեր, նոյն­պէս շա­տե­րու հա­մար Պուրճ Հա­մու­տը նախ եւ ա­ռաջ ծննդա­վայր է: Այ­սօր աշ­խար­հով մէկ սփռուած շատ մը, այս­պէս ը­սած, պուրճհա­մուտ­ցի­նե­րու հա­մար ան դադ­րած է ի­մաստ մը ու­նե­նա­լէ: Ձեր խօս­քե­րէն յայտ­նի է, որ ձե­զի հա­մար Պուրճ Հա­մու­տի գո­յու­թիւ­նը ինք­նան­պա­տակ բան մը չէր, ան կու գար շատ ա­ւե­լի հե­ռու ար­մատ­նե­րէ, յի­շո­ղու­թիւն­նե­րէ, դէպ­քե­րէ: Ի՞նչ կու­զէիք ը­սել այս կա­պակ­ցու­թեամբ:

-Շատ տե­ղին է ձեր հար­ցու­մը, ճի՛շդ էք, Պուրճ Հա­մու­տը խոր­քին մէջ շա­րու­նա­կու­թիւն մը է, այդ շէ­նե­րուն, գիւ­ղե­րուն, ա­ւան­նե­րուն պատ­մա­կան շա­րու­նա­կու­թիւ­նը: Նաեւ պէտք է ը­սել, որ ա­նոր գո­յու­թիւ­նը ինք­նան­պա­տակ չէ, ան 1915-ի դէպ­քե­րու ար­դիւնքն է: Այս օ­րե­րուն, երբ խնդի­րը վե­րա­ծուած է չա­կեր­տեա­լա­հա­մա­ճա­րա­կի, մենք ի­րա­ւունք չու­նինք ան­տե­սե­լու ո՛չ Պուրժ Համ­ու­տը, ո՛չ Հա­լէ­պը, ո՛չ Դա­մաս­կո­սը եւ ոչ այն քա­ղաք­նե­րը, ո­րոնք ստեղ­ծուե­ցան իբ­րեւ հե­տե­ւանք: Ճիշդ է, մենք այ­սօր ա­մէ­նու­րեք կը խօ­սինք եւ կը յի­շենք 1915-ի մա­սին, բայց մոռ­նալ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քը, մոռ­նալ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի հա­յու­թիւ­նը, այդ մէ­կը ա­նըն­դու­նե­լի է։ Մենք ե­թէ այդ­պէս ը­նենք, կը նշա­նա­կէ, որ որ­պէս ժո­ղո­վուրդ կ­՚ապ­րինք լուրջ հա­կա­սու­թիւն­նե­րու մէջ: Երբ 1915-ը դարձ­նենք ինք­նան­պա­տակ եւ մոռ­նանք Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի յի­շո­ղու­թիւ­նը, սա կը նշա­նա­կէ, որ լուրջ խնդիր ու­նինք մենք մեզի հետ: Նոյ­նիսկ մեր ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը, երբ կ­՚ան­տե­սէ այս քա­ղաք­նե­րը, ի­րենց տագ­նապ­նե­րուն, նե­խա­ծու­թեան, խնդիր­նե­րուն փտա­ծու­թեան հա­մար, այդ մէ­կը կը դառ­նայ ա­նըն­դու­նե­լի: Ե­կէ՛ք չմոռ­նանք, որ Պուրճ Հա­մու­տը եւ այդ քա­ղաք­նե­րը Սփիւռ­քի բազ­կե­րա­կը ե­ղած են ո՛չ միայն խօս­քով, այլ՝ գոր­ծով: Այդ­տե­ղէն է, որ սկիզբ ա­ռաւ կա­նուխ 70-ա­կան­նե­րու սփիւռ­քա­հա­յու­թեան զար­թօն­քը: Հոն սկսած է մեր զար­թօն­քը տակաւին 1965 թուականէն սկսեալ։ Կա­րե­լի չէ այս բո­լո­րին վրա­յէն հպան­ցիկ կեր­պով անց­նիլ ը­սե­լով, որ հոն հին­ցած է ա­մէն ինչ, ե­կէք մոռ­նանք այդ քա­ղաք­նե­րը: Նոյ­նը պի­տի ը­սէի Հա­լէ­պի մա­սին։ Հա­լէ­պի պա­րա­գան ալ շատ ծանր ե­ղաւ, մենք չկրցանք ի­րա­պէս ար­ժե­ւո­րել Հա­լէ­պի պատ­մա­կան դե­րը, մենք նոյն­պէս չկրցանք ար­ժե­ւո­րել Հա­լէ­պը որ­պէս կա­րե­ւոր հա­յա­հոծ պատ­մա­կան քա­ղաք: Այ­սօր, փաս­տօ­րէն, Հա­լէ­պը ար­դէն գո­յու­թիւն չու­նի: Վա­ղը նոյ­նը կրնայ պա­տա­հիլ Պուրճ Հա­մու­տի պարագային: Ան կրնայ Հա­լէ­պի հետ նոյն ճա­կա­տա­գի­րը ու­նե­նալ, ցա­ւօք, ոչ ան­պայ­ման պա­տե­րազ­մի հե­տե­ւան­քով, այլ թե­րեւս շրջա­նի հա­յա­թափ­ման հե­տե­ւան­քով: Տխուր է, որ մենք այ­սօր լքած ենք Պուրճ Հա­մու­տը, ի­րա­պէս լքած ենք: Օ­րի­նակ, զար­մա­նա­լի թող չհնչէ, որ մին­չեւ այս պա­հը Պուրճ Հա­մու­տի պատ­մու­թիւ­նը դեռ գրուած չէ, Հա­լէ­պի պա­րա­գան ալ նոյնն է, այս բո­լոր խնդիր­նե­րը լրջօ­րէն ցաւ կը պատ­ճա­ռեն ին­ծի:

-Մենք սփիւռ­քի տար­բեր ան­կիւն­նե­րուն մէջ ու­նե­ցանք քա­ղաք­ներ, ո­րոնք հիմ­նուե­ցան Պուրճ Հա­մու­տէն ետք. օ­րի­նակ՝ Նի­կո­սիոյ, Մոնթ­րէա­լի, Լոս Անճ­լը­սի մէջ քա­ղաք­ներ հիմ­նադ­րե­ցինք: Զու­գա­հե­ռա­կան մը կրնա՞ք գծել ա­նոնց եւ Պուրճ Հա­մու­տի մի­ջեւ:

-Ցա­ւօք ո՛չ, ո­րով­հե­տեւ այս գա­ղութ­նե­րը, որոնք նոր հիմ­նադ­րուե­ցան, չու­նե­ցան մշա­կու­թա­յին օ­րա­կարգ թե­լադ­րող ուժ եւ կամք: Քիչ մը ան­ցեա­լին վե­րա­դառ­նա­լով կ­՚ու­զեմ մատ­նան­շել, որ մեր ման­կու­թեան օ­րե­րուն մենք մեր են­թա­գի­տակ­ցու­թեան մէջ գի­տէինք, թէ Պուրճ Հա­մու­տը մե­զի հա­մար վերջ­նա­կան հանգ­րուան մը չէր, չէինք գի­տեր, թէ ո՛ւր պի­տի եր­թանք ու կար­ծես կ­՚ապ­րէինք թռչնոց բոյ­նի մը մէջ, պար­զա­պէս կը կա­ռու­ցէինք, կ­՚ապ­րէինք ո­րոշ շրջան մը, ա­պա հե­ռա­նա­լու հա­մար: Նոյ­նիսկ չէինք գի­տեր, թէ դէ­պի ո՛ւր պի­տի եր­թանք կամ թռչինք, այդ պատ­ճա­ռով է նաեւ, որ ես գիրքս կո­չե­ցի «Թռչնոց բոյն»:

-Զու­գա­դի­պու­թիւն կա՞յ ձեր գիր­քի խո­րագ­րի ա­նու­նին եւ Ժի­պէյ­լի «Թռչնոց բոյն» որ­բա­նո­ցին մի­ջեւ:

-Թէ՛ զու­գա­դի­պու­թիւն էր եւ թէ մտա­ծուած բան մըն էր: Ճիշդ հա­մա­րե­ցի այս խո­րա­գի­րը ընտ­րել, ո­րով­հե­տեւ ամ­բողջ ի­րա­վի­ճա­կը կը մարմ­նա­ւո­րէր:

-Ես պի­տի ու­զէի, որ հա­կիրճ ձե­ւով գիր­քին մա­սին տե­ղե­կու­թիւն­ներ փո­խան­ցէք:

-Գիր­քը պի­տի ըլ­լայ գու­նա­ւոր եւ սեւ-սպի­տակ, հոն լոյս տես­նե­լիք լու­սան­կար­նե­րը լուսանկարուած են 2008 թուա­կա­նին: Լու­սան­կա­րե­լէս վերջ գրեթէ շուրջ վեց ա­միս եր­բեք չմօ­տե­ցայ լու­սան­կար­նե­րուն: Ան­կէ ետք էր, որ սկսայ հեր­թա­բար դի­տել նկար­նե­րը եւ ա­ռի­թով մը երբ կը խօ­սէի կնոջս հետ, որ նոյն­պէս լու­սան­կա­րիչ է, յան­գե­ցանք այն գա­ղա­փա­րին, թէ այս նկար­նե­րը պէտք է ա­ւե­լի լայն հա­սա­րա­կու­թեան հաս­նէին: Ան­կէ ետք հա­մադ­րու­մի այս աշ­խա­տան­քը տե­ւեց շուրջ երեք տա­րի :

-Գիր­քը միայն լու­սան­կար­նե­րէ կը բաղ­կա­նա՞յ:

-Ոչ, ը­սեմ ու­րեմն, որ գիր­քը բա­ցի լու­սան­կար­նե­րէն, ո­րոնք թի­ւով շուրջ հա­րիւր են, կը բաղ­կա­նայ փոքր, կարճ յօ­դուած­նե­րէ, ո­րոնք գրուած են շուրջ տասներկու ան­ձե­րու կող­մէ:

-Իսկ ով­քե՞ր են այդ ան­ձե­րը:

-Այդ հե­ղի­նակ­նե­րը խոր­քին մէջ պայ­ման չէ, որ Պուրճ Հա­մուտ ծնած ըլ­լա­յին: Ա­նոնք տար­բեր մաս­նա­գի­տու­թեան տէր ան­ձեր են, ո­րոնք տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով ե­ղած են Պուրճ Հա­մու­տի մէջ եւ զգա­ցած են ա­նոր ար­ժէ­քն ու ի­մաս­տը: Գա­լով ա­նուն­նե­րուն՝ նշեմ, որ գիր­քին մէջ յօ­դուած­ներ ու­նին գա­նա­տա­հայ բե­մադ­րիչ՝ Ա­տոմ Է­կո­յեան, պէյ­րու­թա­հայ թա­տե­րա­գիր եւ գրող՝ Ա­րա Արծ­րու­նի, ա­րաբ պա­ղես­տին­ցի ար­մատ­նե­րով՝ Ժուան Ռան­տա Նու­ջօ, որ հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս է ու թէզ մը գրած է Պուրճ Հա­մու­տի մա­սին, ֆրան­սա­հայ դե­րա­սան՝ Սի­մոն Աբ­գա­րեան, ա­մե­րի­կա­հայ բա­նա­սէր՝ Թա­լին Ոս­կե­րի­չեան, դե­րա­սան եւ գրող Վա­հէ Պէր­պէ­րեան, պէյ­րու­թա­հայ լե­զուա­բան եւ քե­րա­կա­նա­գէտ՝ Ար­մե­նակ Ե­ղիա­յեան, ա­մե­րի­կա­հայ գրող Նեն­սի Գրի­գո­րեան, բա­նա­սէր Հրայր Ան­մա­հու­նի, քա­ղա­քա­կան գի­տու­թիւն­նե­րու դա­սա­խօս՝ Ռազ­միկ Շի­րի­նեան, ֆրան­սա­հայ մտա­ւո­րա­կան Յա­կոբ Փա­փա­զեան եւ բե­մադ­րիչ՝ Ռո­պէր Կէ­տի­կեան: Ա­սոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը ի­րենց նիւ­թե­րը գրած են ի­րենց մաս­նա­գի­տու­թեան ակ­նո­ցով եւ ի­րենց կո­չու­մին հա­մա­ձայն։

-Ե՞րբ լոյս կը տես­նէ հա­տո­րը:

-13 Ապ­րի­լին սկիզբ կ­՚առ­նէ գիր­քի ծա­նօ­թաց­ման ար­շա­ւը, որ­մէ մէկ ա­միս ետք ար­դէն կը սկսինք խմբագ­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը կա­տա­րելու, ու ա­մե­նաու­շը այս տա­րուան Սեպ­տեմ­բե­րին կը հրա­տա­րա­կուի գիր­քը:

-Գիր­քը լու­սան­կար­նե­րու սո­վո­րա­կան գիրք մը ըլ­լա­լէ ան­դին նաեւ պատ­գամ­ներ ու­նի, բա­ցի ան­կէ, որ հոն կայ մեր հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թե­նէն մաս մը, ան նաեւ ձեր ման­կու­թեան եւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան վկա­յա­րանն է: Ի՞նչ կ­՚ու­զէիք ը­սել այս ուղ­ղու­թեամբ:

-Պուրճ Հա­մու­տը մեր հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թեան վեր­ջին հանգ­րուանն է եւ մենք պար­տա­ւոր ենք պահ­պա­նել զայն: Սփիւռ­քի այս հանգ­րուա­նը նոր փո­փո­խու­թիւն­նե­րով մեծ ա­լի­քի առ­ջեւ է, եւ այդ փո­փո­խու­թիւն­նե­րու ա­լիք­նե­րուն դի­մաց Պուրճ Հա­մու­տը գե­րա­գոյն ար­ժէք մըն է, որ ան­պայ­ման պէտք է պահ­պա­նուի: Մտա­հո­գիչ բամ մըն ալ կայ, թէ այս գիր­քի ընդ­հա­նուր թե­մա­նե­րու մա­սին խօ­սե­լով կ­՚ու­րուագ­ծուի մէջս այն, թէ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան ընդ­հա­նուր ա­պա­գա­յի խնդիրն է: Մենք մին­չեւ օրս լուրջ եւ ան­կեղծ ծրա­գիր­ներ չու­նինք մեր ժո­ղո­վուր­դին հա­մար եւ շատ յա­ճախ ես կը զգամ, որ սփիւռ­քա­հա­յու­թիւ­նը ան­տէր, լքուած է իր ճա­կա­տագ­րին դի­մաց, այ­սօր այս­տեղ ենք, վա­ղը ու­րիշ տեղ, միւս օ­րը նոր նա­հանջ­նե­րու մէջ եւ այս­պէս շա­րու­նակ: Օ­րի­նակ՝ այ­սօր ի­մա­ցայ, որ Պուրճ Հա­մու­տի մէջ բո­լոր դպրոց­նե­րը մէկ դպրո­ցի մէջ ձու­լե­լու ծրա­գիր մը ըն­թացք ա­ռած է եւ այդ մէ­կը ըստ իս, շատ վնա­սա­կար է լի­բա­նա­նա­հայ գա­ղու­թին հա­մար: Այս­պէս կրնամ տաս­նեակ օ­րի­նակ­ներ թուել փաս­տե­լու հա­մար, որ Սփիւռ­քը լուրջ տագ­նապ­նե­րու մէջ է: Մեր ան­միա­բան ըլ­լա­լը ա­ւեր­ներ կը գոր­ծէ եւ այս ա­ռու­մով նո­րու­թիւն չէ ը­սածս, կող­մե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րը կը փոր­ձէ կռուիլ իր նպա­տակ­նե­րուն հա­մար, բան մը, որ կ­՚ա­ւար­տի հա­մա­տա­րած ձա­խո­ղու­թիւն­նե­րով: Սփիւռ­քը ապ­րե­լու եւ գո­յա­տե­ւե­լու նե­րուժ ու­նի, կը մնայ ճիշդ ուղ­ղու­թեան վրայ դնել ա­նոր գո­յա­տեւ­ման կռուան­նե­րը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ
Երեւան