ՆԵՐԴԱՇՆԱԿ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ

Նա­խորդ հրա­պա­րակ­մամբ անդ­րա­դար­ձած էինք Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղա­կան հա­մայնք­նե­րու զար­գաց­մա­ն ի նպաստ գոր­ծող «Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­նե­ր» հիմ­նադ­րա­մին եւ ա­նոր կա­տա­րած աշ­խա­տանք­նե­րուն: Այս ան­գամ կը հրա­պա­րա­կենք հար­ցազ­րոյց մը՝ «Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­նե­ր» հիմ­նադ­րա­մի նա­խա­գահ, ա­մե­րի­կաբ­նակ գիտ­նա­կան, բա­րե­րար Կա­րօ Ար­մէ­նի հետ։

-Պո­լիս ծնած էք, ի՞նչ կը յի­շէք Պո­լի­սէն՝ ձեր ման­կու­թե­նէն:

-Փոք­րիկ ե­ղած ա­տենս գի­տէի, որ մենք տե­ղա­ցի չէինք, հոն ծնած եմ, բայց եր­բեք չեմ զգա­ցած, որ ես Պո­լի­սին կը պատ­կա­նիմ, ո­րով­հե­տեւ տար­բեր վա­րուե­լա­կերպ մը կար...:

Կը յի­շեմ մեծ­մօրս պատ­մու­թիւն­նե­րը, ան ի­րա­կան պատ­մու­թիւն­ներ կը պատ­մէր իր իսկ կեան­քին ա­ռըն­չուող:

Պո­լիս ծնած եմ, ա­յո, բայց մեծ­մայրս Աս­լան­պէկ գիւ­ղէն էր, ի­նն-­տա­սը տա­րե­կա­նիս Ա­տա­փա­զա­րի՝ Աս­լան­պէկ գիւ­ղը այ­ցե­լած եմ ա­ռա­ջին ան­գամ։ Ման­կու­թեանս յի­շո­ղու­թիւն­նե­րը շատ են: Հայ­կա­կան դպրոց յա­ճա­խած եմ: Մեր դպրո­ցէն տուն 15 վայր­կեան քա­լե­լու ճամ­բայ կար եւ այդ ճամ­բուն մէջ­տե­ղը կը գտնուէր մեծ­մօրս բնա­կա­րա­նը: Գրե­թէ ա­մէն օր դպրո­ցէն տուն գա­ցած ա­տենս, մեծ­մօրս տու­նը կ՚այ­ցե­լէի, ա­նոր հա­մեղ ճա­շե­րը կ­­՚ու­տէի: Ես ի­րեն ա­ռա­ջին թոռ­նիկն էի, այդ պատ­ճա­ռով ին­ծի հան­դէպ վար­մուն­քը քիչ մը տար­բեր էր միւս թոռ­նիկ­նե­րուն հետ հա­մե­մա­տե­լով, քիչ մը գէշ կը զգա­յի այդ ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը ու­նե­նա­լուս հա­մար:

Մեծ­մօրս պատ­մու­թիւն­նե­րը իբ­րեւ շար­ժան­կա­րէն ե­լած դրուագ­ներ կը ներ­կա­յա­նա­յին ին­ծի:

Մեր ժա­մա­նակ կա­յին «Սպար­տակ», «Պեն Հու­ր» պա­տի շար­ժան­կար­նե­րը, ո­րոնք պա­տե­րազ­մը կը պատ­կե­րաց­նէին եւ մեր պատմու­թիւն­նե­րը այդ շար­ժան­կար­նե­րուն մի­ջո­ցով կը պատ­կե­րաց­նէի եւ չէի կրնար դի­տել զա­նոնք: Տասն­մէկ-տաս­ներ­կու տա­րե­կան էի, երբ դպրո­ցին մէջ սկսայ խօ­սիլ, որ այս խնդիր­նե­րը ի­րա­կա­նու­թիւն են, ար­դէն այդ ժա­մա­նակ մտա­ծե­ցի, որ մենք մեր հայ­րե­նի­քին պէտք ու­նինք, միայն այդ է մեր ա­պա­հո­վու­թեան ե­րաշ­խի­քը: Դպրո­ցը ա­ւար­տե­լէ ետք, հե­ռա­ցայ Պո­լի­սէն եւ մին­չեւ հի­մա չեմ գա­ցած հոն...

-Յա­ճախ կու գաք Հա­յաս­տան, «Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­նե­ր» հիմ­նադ­րա­մը դար­ձած է կեն­սա­կերպ, այն­պէ՞ս չէ:

-Ա­յո, իմ կեանքս է այս հիմ­նադ­րա­մը, հոն եմ միշտ, Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու մէջ եւս շատ ժա­մա­նակ կը յատ­կաց­նեմ այս աշ­խա­տան­քին:

1970 թուա­կա­նին գա­ցի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ եւ գրե­թէ ամ­բողջ կեանքս Նիւ Եորք ապ­րած եմ, բայց միշտ տե­ղա­շար­ժի մէջ կը զգամ ինք­զինքս. Նիւ Եորք, Պոս­թըն, Մէյն, Հա­յաս­տան…: Շա­բա­թա­վեր­ջին Նիւ Եորք կ՚եր­թամ, հոն ալ գրա­սե­նեակ մը ու­նիմ, Մէյն՝ ա­գա­րակ մը, հե­տաքրք­րա­կան տեղ է, հոն ալ կ­­՚աշ­խա­տիմ, բնա­պահ­պա­նա­կան ա­գա­րակ մը կը վա­րեմ, որ ոչ թէ գու­մար վաստ­կե­լու հա­մար է, այլ՝ ա­ռողջ ապ­րե­լա­կեր­պի գա­ղա­փա­րին հան­դէպ ու­նե­ցած հա­ւատ­քիս հա­մար: Հա­յաս­տա­նի մէջ ալ տուն մը ու­նիմ եւ Հա­յաս­տան կու գամ ա­մե­նա­մեծ հա­ճոյ­քով, եւ ե­թէ դա­սե­լու ըլ­լանք քա­ղաք­նե­րը, ո­րոնց կա­պուած եմ, հա­կա­ռակ որ ա­մե­նէն շա­տը Նիւ Եոր­քի մէջ ապ­րած եմ, բայց ա­ռա­ջի­նը Հա­յաս­տա­նը կը դա­սեմ, յե­տոյ՝ Մէյ­նը, յե­տոյ՝ Պոս­թը­նը, չոր­րոր­դը՝ Նիւ Եոր­քը:

-Ինչ­պէ՞ս հա­սաք Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, ի՞նչ դժուա­րու­թիւն­ներ յաղ­թա­հա­րե­ցիք:

-100 տո­լար ու­նէի քո­վս, երբ հա­սայ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, եւ այս մէ­կը չա­փա­զան­ցու­թիւն չէ, ի­րաւ այդ­պէս էր:

Շատ ազ­նիւ եւ տպա­ւո­րիչ հայ ըն­տա­նիք մը կար Պրուք­լի­նի մէջ, ի­րենք հիւ­րըն­կա­լե­ցին զիս ի­րենց տան մէջ, ե­րե­քու­կէս տա­րի անվ­ճար ի­րենց տու­նը ապ­րած եմ: Տան­տի­կի­նը ա­մե­րի­կա­հայ էր, ին­ծի անգ­լե­րէն սոր­վե­ցուց, ա­մէն ձե­ւով քա­ջա­լե­րեց, որ­պէս­զի ես ոտ­քի կանգ­նիմ եւ յա­ռա­ջա­նամ: Պրուք­լի­նի իմ դպրո­ցէս՝ Քուինզ գո­լէ­ճէն մին­չեւ բնա­կա­րան եր­կու­քու­կէս ժա­մուան ճամ­բայ էր, ե­րեք գնացք կ՚առ­նէի եւ մէկ ալ՝ հան­րա­կառք, եր­կու­քու­կէս ժամ եր­թը, եր­կու­քու­կէս ժամ դար­ձը, այդ­պէս դպրոց գա­ցի եւ ու­սա­նե­ցայ եւ ան­կէ ետք, երբ PHD ստա­ցայ, աշ­խա­տան­քի ան­ցայ: Որ­պէս գի­տաշ­խա­տող Պրու­քլի­նի մէջ էի, սա­կայն օր մը, ինք­նա­շար­ժիս քա­րիւղ լեց­նե­լու ժա­մա­նակ նշմա­րե­ցի, որ քա­րիւ­ղի գի­նե­րը 1 տո­լա­րի կը մօ­տե­նա­յին, իսկ քա­րիւ­ղի չա­փի­չը եր­կու հատ թիւ ու­նէր, եւ ե­թէ 1 տո­լա­րը անց­նէր, ե­րեք հա­տի պէտք ու­նէին եւ ա­տի­կա զիս մղեց, որ տա­րուիմ ֆի­նան­սա­կան աշ­խա­տան­քով: Ար­դէն շա­հի մա­սին կը խոր­հէի, իբ­րեւ գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն եւ այդ­պէով, ֆի­նան­սա­կան գոր­ծին հե­տե­ւե­ցայ, Պրուք­լի­նը ձգե­ցի, գա­ցի Ո­ւոլ Սթրիթ, ուր ու­թ տա­րի աշ­խա­տե­լով, ֆի­նան­սա­կան ճիւ­ղին մէջ յա­ռա­ջա­ցում ար­ձա­նագ­րե­ցի: Հե­տաքրք­րա­կա­նը այն է, որ բնաւ ֆի­նան­սա­կան ա­ռու­մով դպրոց մը չեմ յա­ճա­խած, եւ միշտ կ­­՚ը­սեմ՝ ֆի­նան­սիստ դառ­նա­լու հա­մար եօթ­նե­րորդ դա­սա­րա­նի գրա­հա­շի­ւին (algebra) պէտք ու­նիս: Սա­կայն ես մնա­ցի այս ծի­րէն ներս եւ ինք­նա­զար­գա­ցու­մով յա­ռա­ջա­ցայ մին­չեւ 1981 թուա­կա­նը, երբ Ո­ւոլ Սթրիթ գա­ցի, 1989 թուա­կա­նին սկսայ ար­մա­տա­ւո­րուիլ ֆի­նան­սա­կան ճիւ­ղին մէջ, 1993 թուա­կա­նին հիմ­նե­ցի կեն­սաար­հես­տա­գի­տա­կան հիմ­նար­կու­թիւն մը:

Այդ ըն­թաց­քին, անձ­նա­կան կեան­քէս դրուագ մը մղած է զիս: Մայրս քաղց­կեղ ու­նէր, ա­տի­կա մե­զի հա­մար շոք մը ե­ղած էր, ան քա­ռա­սուն­չորս տա­րե­կան էր, երբ շատ յա­ռա­ջա­ցած էր քաղց­կե­ղը իր մօտ։ Բուժ­ման նպա­տա­կով մայրս բե­րի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, սա­կայն ան երբ հա­սաւ, բուժ­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը կոր­սուած էր ար­դէն: Ան­կէ ետք, քաղց­կե­ղը բու­ժե­լու դե­ղին շուրջ ա­նընդ­հատ մտա­ծում­նե­րու եւ ո­րո­նում­նե­րու մէջ էի, կը մտա­ծէի՝ ինչ ը­նել, որ­պէս­զի կան­խել այդ շատ նուաս­տա­ցու­ցիչ հի­ւան­դու­թիւ­նը: 1993 թուա­կա­նին նշմա­րե­ցինք, որ ախ­տա­զեր­ծու­թեան ե­րե­ւոյթ­նե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը կայ, այդ ձե­ւով քսա­նե­րեք տա­րի հե­տե­ւած եմ այս ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րուն:

Տա­րի­ներ ա­ռաջ մար­դիկ կ­­՚ը­սէին, թէ քաղց­կե­ղը պի­տի բու­ժուի, բայց այդ ա­ռու­մով յա­ռա­ջըն­թա­ցը շատ քիչ է, ը­սենք, դեղ մը կ­­՚ըլ­լայ, որ հա­րիւր հա­զար տո­լար կ­­՚ար­ժէ եւ մար­դուն չար­չա­րա­նա­քը ե­րեք ա­միս կ­­՚ա­ւելց­նէ, քաղց­կե­ղի բուժ­ման յա­ռա­ջըն­թա­ցը այդ է, ոչ թէ բուն ձե­ւով կը դար­մա­նէ: Ան­ցեալ հինգ տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին միայն ի­մմու­նօ-օն­քո­լո­ժին բուն ձե­ւով սկսած է բու­ժել քաղց­կե­ղը: Ոչ թէ ամ­բող­ջու­թեամբ լու­ծուած է քաղց­կե­ղին խնդիր­նե­րը, բայց հինգ տա­րիէ ի վեր սկսած ենք յայ­տա­րա­րել, որ ո­րոշ հի­ւան­դու­թիւն­նե­րու պա­րա­գա­յին քաղց­կե­ղը բու­ժե­լի է: Օ­րի­նակ, հինգ տա­րի ա­ռաջ մե­թաս­տա­թիք մե­լա­նո­մա (մոր­թի մե­լա­նուռ) ու­նե­ցո­ղը, ան­կա­րե­լի էր որ բու­ժուէր, հի­մա մե­թաս­տա­թիք մե­լա­նո­մա ու­նե­ցող­նե­րուն քա­ռա­սուն տո­կո­սը կը բու­ժուի, բայց միայն՝ ի­մմու­նօ-օն­քո­լո­ժիի մի­ջո­ցաւ: Մենք այդ գի­տու­թեան ա­մե­նէն հին ըն­կե­րու­թիւնն ենք՝ քսա­նե­րեք տա­րի ա­ռա­ջուան: Ու­րիշ ըն­կե­րու­թիւն­ներ ալ կա­յին, լրիւ ջնջուած են այս քսա­նե­րեք տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին, մենք՝ մնա­ցած ենք:

Հինգ-վեց տա­րուան մէջ դե­ղի ու­րիշ ըն­կե­րու­թիւն­ներ ալ յայտ­նուած են, եւ ոչ միայն մեր դե­ղե­րը, այլ ի­րենց դե­ղերն ալ ար­դէն շրջա­նա­ռու­թեան մէջ են: Դժբախ­տա­բար, մենք շատ ա­ռաջ էինք այս ճիւ­ղին մէջ, դժուա­րու­թիւն­ներ ու­նե­ցած ենք՝ ֆի­նան­սա­կան եւ այլն, եւ հի­մա կը սկսինք մեծ քայ­լե­րով յա­ռա­ջա­նալ:

-Հա­յաս­տա­նի մէջ նոյն­պէս մեծ է քաղց­կե­ղով հի­ւանդ­նե­րուն թի­ւը: Այդ մէ­կը որ­պէս մաս­նա­գէտ, ան­շուշտ, մտա­հո­գու­թիւն կը պատ­ճա­ռէ Ձե­զի, ի՞նչ կրնաք ը­սել այդ ա­ռու­մով:

-Ա­յո, քաղց­կե­ղի տա­րա­ծուա­ծու­թեան քար­տէ­սին ե­թէ նա­յիս, Հա­յաս­տա­նը ա­ռա­ջին­նե­րէն է, ե­րա­նի այլ բա­նի մէջ ա­ռա­ջի­նը ըլ­լա­յինք: Ես ը­սած եմ, թէ այն, ինչ որ մենք կը յա­ջո­ղինք Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու մէջ, ես պատ­րաստ եմ զա­նոնք Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­ռանց շա­հի ներ­կա­յաց­նե­լու:

Լիա­յոյս եմ, որ յա­ռա­ջի­կայ հինգ-տա­սը տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին Հա­յաս­տա­նը ըլ­լայ մեր տա­րա­ծքաշր­ջա­նի կեդ­րո­նը՝ ի­մմու­նօ-օն­քո­լո­ժիի ճիւ­ղին մէջ, որ­պէս­զի դրա­ցի եր­կիր­նե­րէն ստի­պուին գալ եւ մե­զի ը­սել. «Կը նե­րէք, կա­րո՞ղ ենք օգ­տուի­լ»:

-Շու­տով Լո­ռիի մէջ պի­տի բա­ցուի Ձեր նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ սկիզբ դրուած ա­ռա­ջին ՍՄԱՐԹ կեդ­րո­նը, որ պի­տի նպաս­տէ գիւ­ղե­րու զար­գաց­ման: Ի՞նչ են Ձեր զգա­ցո­ղու­թիւն­նե­րը այդ ա­ռու­մով:

-Աշ­նան կը կա­տա­րուին հիմ­նա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը, իսկ գար­նան ար­դէն բա­ցու­մը կը կա­տա­րուի:

Այդ ա­ռու­մով ես ու­նիմ հե­տե­ւեալ խո­հե­րը:

Հայ­կա­կան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կան Սփիւռքն ու Հա­յաս­տա­նը: Ե­թէ պատ­մու­թեան նա­յինք, Սփիւռ­քի կեդ­րոն­նե­րը ե­ղած են Պո­լիս, Թեհ­րան, Պէյ­րութ, Հա­լէպ։ Պո­լի­սը, իբ­րեւ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան եւ գոր­ծա­րա­րու­թեան կեդ­րոն շատ զօ­րա­ւոր ե­ղած է, այ­սօր սա­կայն տկա­րա­ցած է: Իսկ Թեհ­րա­նի, Պէյ­րու­թի եւ Հա­լէ­պի հայ բնակ­չու­թիւ­նը կը հա­շուէին մօտ եր­կու հա­րի­ւր հա­զա­րէն ա­ւե­լի, հի­մա Թեհ­րա­նի­նը՝ յի­սու­նէն պա­կաս է, Պէյ­րու­թի­նը՝ յի­սու­նէն պա­կաս, Սու­րիա­յի­նը՝ քա­նի մը հա­զար է, այ­սօր կան Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու, Եւ­րո­պա­յի ո­րոշ եր­կիր­նե­րու, Հա­րա­ւա­յին Ա­մե­րի­կա­յի հա­յե­րը եւ ե­թէ ա­նոնց հայ­կա­կան վի­ճա­կը նշմա­րենք, ա­մէն օր կը հա­լին, կը տկա­րա­նան, կը լու­ծուին, բայց ի­րենց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րին ու­ժը՝ անձ­նա­կան ու­ժե­րը շատ բարձ­րա­ցած է: Ա­տի­կա Սփիւռ­քի ի­րա­կա­նու­թիւնն է, եւ որ ե­թէ ու­զենք վե­րա­կանգ­նիլ, պէտք է տես­լա­կան մը ու­նե­նանք, եւ այդ տես­լա­կա­նը ան­կաս­կած Հա­յաս­տանն է: Իսկ ե­թէ Հա­յաա­տա­նի վի­ճա­կին նա­յինք, ե­րեք խմբա­ւո­րում­ներ կան՝ Ե­րե­ւա­նը, գիւղն ու Ղա­րա­բա­ղը: Ե­թէ նշմա­րէք, հա­յու­թեան DNA-ն, ո՛չ միայն ֆի­զի­քա­կան, այլ՝ մշա­կու­թա­յին DNA-ն, ա­պա ա­նի­կա գիւ­ղի եւ Ղա­րա­բա­ղի մէջ է: Մենք կը կար­ծենք, որ գիւ­ղա­ցի­նե­րը յե­տամ­նաց են, ա­տի­կա սխալ է, մենք ար­դէն տաս­նե­րեք տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին շատ փոր­ձա­ռու­թիւն ու­նե­ցած ենք գիւ­ղե­րուն մէջ, եւ մտա­յին տե­սա­կէ­տէ, կա­րո­ղու­թեան տե­սա­կէ­տէ, գի­տենք որ­քան յա­ռա­ջա­ցած են գիւ­ղե­րու բնա­կիչ­նե­րը: Մար­դիկ Հա­յաս­տա­նի մէջ ապ­րե­լով, յա­ճախ չեն նշմա­րեր, թէ ի՞նչ է գիւ­ղե­րուն վի­ճա­կը, ինչ­պի­սի՞ մտա­յին կա­րո­ղու­թեան տէր է գիւ­ղա­ցին: Գիւ­ղա­ցիին նա­յե­լով, մենք պի­տի հասկ­նանք, թէ ա­պա­գա­յին ինչ­պէ՞ս պի­տի ըլ­լայ մեր եր­կի­րը, ինչ­պէ՞ս պի­տի կա­ռա­վա­րենք եր­կի­րը: Բա­ցա­ռու­թիւն­ներ կան՝ տե­ղա­ցի­ներ, ո­րոնք եր­բեք հե­ռա­նա­լու մտադ­րու­թիւ­նը չու­նին, եւ մենք պար­տա­ւոր ենք գիւ­ղե­րուն մէջ ի­րենց օգ­նու­թիւն ցու­ցա­բե­րե­լու, որ­պէս­զի մեր հայ ազ­գը յա­ռա­ջա­նայ գիւ­ղի մի­ջո­ցաւ:

-Ինչ­պէ՞ս կը վե­րա­բե­րիք քա­ղա­քա­կա­նու­թեա­ն: Վեր­ջերս Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու նախ­կին դես­պա­նին հետ Ար­ցախ գա­ցած էք, ին­չ որ հա­մա­պա­տաս­խան ար­ձա­գանգ գտած է ա­զէ­րիա­կան մա­մու­լին մէջ:

-Ա­յո, դես­պա­նը ան­ցան­կա­լի մար­դոց ցու­ցա­կին մէջ նե­րա­ռուած է: Բայց ես քա­ղա­քա­կան խնդիր­նե­րուն հետ զբա­ղե­լու բնաւ նպա­տակ չու­նիմ: Մենք Ղա­րա­բաղ գա­ցինք ոչ թէ քա­ղա­քա­կան կամ այլ հար­ցե­րով զբա­ղե­լու հա­մար, այլ տես­նե­լու, թէ ինչ­պէ՛ս կրնաք օգ­նել ապ­րի­լեան պա­տե­րազ­մէն տու­ժած­նե­րուն: Ող­բեր­գու­թիւն ե­ղած է Ղա­րա­բա­ղի մէջ եւ այդ ող­բեր­գու­թե­նէն տու­ժած­նե­րը մար­դա­սի­րա­կան օ­ժան­դա­կու­թեան պէտք ու­նին, ե­րա­խա­նե­րը ցնցու­մի մէջ են, մայ­րե­րը ցնցու­մի մէջ են, այն մար­դիկ, ո­րոնք ա­մու­սին­ներ, որ­դի­ներ եւ հա­րա­զատ­ներ կորսն­ցու­ցին, ցնցու­մի մէջ են, կայ յե­տող­բեր­գա­կան ցնցում մը։ Այդ ցնցու­մը յաղ­թա­հա­րե­լու հա­մար պէտք է օգ­նել ա­նոնց:

Ես կ՚ու­զեմ խա­ղա­ղու­թիւն ըլ­լայ Հա­յաս­տա­նի եւ դրա­ցի եր­կիր­նե­րու մէջ, բայց խա­ղա­ղու­թիւ­նը միա­կող­մա­նի չէ, բո­լոր կող­մերն ալ պէտք է հա­մա­ձայ­նին խա­ղա­ղու­թեա­ն՝ քա­ղա­քա­կիրթ երկ­խօ­սու­թեան մէջ մտնե­լով ի­րա­րու հետ, ան­ցեա­լի սխալ­նե­րը ըն­դու­նե­լով, մի­մեանց վստա­հե­լով: Խա­ղա­ղու­թե­նէն զատ, ես կը փա­փա­քիմ, որ դրախտ ըլ­լայ ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի, այլ թշնա­մի նկա­տուող եր­կիր­նե­րու մէջ, ա­նոնց գիւ­ղե­րուն մէջ, քա­նի որ միայն մէկ հո­գիի զար­գա­ցու­մը հա­ւա­սա­րա­չափ չէ, պէտք է բա­րե­կե­ցու­թիւ­նը, զար­գա­ցու­մը հա­ւա­սար ըլ­լայ: Այդ մէ­կը ներ­դաշ­նակ ու խա­ղաղ կեան­քի պայ­մանն է:

Ին­չո՞ւ մենք մեր գոր­ծու­նէու­թեան հա­մար ընտ­րե­ցինք Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղա­կան հա­մայնք­նե­րը: Ո­րով­հե­տեւ Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղե­րը ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի պա­շար ու­նին եւ այդ հարս­տու­թիւ­նը նա­խե­ւա­ռաջ մարդն է: Եւ այդ պա­շա­րը հարս­տու­թիւն է ո՛չ միայն Հա­յաս­տա­նի, այ­լեւ՝ ամ­բողջ աշ­խար­հի հա­մար:

Ու­շագ­րաւ դէպք մը ներ­կա­յաց­նեմ. ան­ցեալ տա­րի Թու­մա­նեա­նի շրջա­նին մէջ ճամ­բար մը հաս­տա­տած էինք, ճամ­բա­րի ե­րա­խա­նե­րուն հար­ցու­ցի՝ ո՞րն է ձեր հայ ըլ­լա­լու գրա­ւա­կա­նը: Մէ­կը ը­սաւ՝ բա­րի ըլ­լալն է, այն է, որ մենք կա­րո­ղա­նանք աշ­խար­հին օգ­նել, մէ­կը ը­սաւ՝ մեր պատ­մու­թիւ­նը այն ե­ղած է, որ մենք մեր յա­ռա­ջա­ցում­նե­րով աշ­խար­հի յա­ռա­ջա­ցու­մին մաս­նակ­ցած ենք: Ոչ մէ­կը ը­սաւ՝ ելլ­ենք ա­զէ­րի­ները մեռց­նենք: Ես չեմ խոր­հիր, թէ սո­վո­րա­կան ժո­ղո­վուր­դը պա­տե­րազմ կ՚ու­զէ: Ե­թէ տգէտ ըլ­լաս եւ այդ կա­ռա­վա­րու­թեան սու­տե­րուն հա­ւա­տաս, կը մաս­նակ­ցիս այդ ա­մէ­նուն, բայց պէտք է հե­ռու մնաս եւ մտա­ծես ի շահ բա­րիք գոր­ծե­լու, ի շահ խա­ղա­ղու­թեան, ինչ­պէս պարզ ժո­ղո­վուր­դը կը փա­փա­քի:

Մենք Ար­ցախ գա­ցինք եւ մենք պարզ ժո­ղո­վուր­դին հետ կ՚ու­զենք աշ­խա­տիլ, կ՚ու­զենք ող­բեր­գու­թեան կէ­տե­րը գտնել: Ե­թէ թոյլ տան մե­զի, մենք սի­րով Ատր­պէյ­ճան կ՚եր­թանք: Մենք այդ ձե­ւով կը մտա­ծենք, իբ­րեւ ազգ, իբ­րեւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն, ո­րու միակ նպա­տա­կը օգ­նելն է: Ո՛չ թէ չա­րու­թիւն ը­նենք, ո՛չ թէ ջնջենք զի­րենք եւ կռուինք: Սխալ բան է, ե­թէ մենք եր­թանք եւ ի­րենց ապ­րած գիւ­ղե­րէն վռնտենք զի­րենք: Ե­թէ միայն Հա­յաս­տա­նը դրախտ ըլ­լայ, կղզի կ՚ըլ­լայ, մենք այդ կղզիին մէջ չենք կրնար ապ­րիլ, պէտք է ըլ­լայ ընդ­հա­նուր հա­մա­կարգ մը, ո­րուն մի­ջո­ցաւ ա­մէնքս հան­գիստ ապ­րինք: Մեր ջան­քե­րը այդ ուղ­ղու­թեամբ են եւ վստահ եմ, մենք կը հաս­նինք մեր նպա­տա­կին:

Ես չեմ ըն­դու­նիր այն ան­հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը, որ կը տի­րէ, մէ­կը հա­րուստ է, միւ­սը՝ ու­տե­լիք չու­նի ու­տե­լու, միւ­սը՝ «Պենթ­լի» տի­պի ինք­նա­շարժ կը քշէ, միւ­սը՝ չքա­ւոր է: Ես չեմ ը­սեր՝ հա­մայ­նա­վար ըլ­լանք եւ ը­սենք՝ ա­մէն մարդ հա­ւա­սար ըլ­լայ: Հա­ւա­սար չենք մենք, կան մար­դիկ, որ խե­լա­ցի են, կան մար­դիկ, որ խե­լա­ցի չեն, կան ան­ձեր, ո­րոնք տա­ղան­դա­ւոր են եւ կան ու­րիշ ան­ձեր, ո­րոնք խե­լա­ցի են, բայց տա­ղան­դա­ւոր չեն: Մենք այս ա­մէն ին­չը պի­տի ըն­դու­նինք եւ մեր ա­մէն քայ­լե­րը մղենք ա­ւե­լի ներ­դաշ­նակ աշ­խարհ ստեղ­ծե­լու, եւ այդ պա­րա­գա­յին միայն մենք կը յա­ջո­ղինք:

ՀԻՄ­ՆԱԴ­ՐԱ­ՄԻ ԿՈՂ­ՔԻՆ

«Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­ներ» հիմ­նադ­րա­մը կրթա­կան, ըն­կե­րա­յին եւ այլ ծրագ­րե­րէ զատ խո­շոր ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծրագ­րեր կ՚ի­րա­կա­նաց­նէ Հա­յաս­տա­նի մար­զե­րուն մէջ: Մաս­նա­ւո­րա­պէս ար­տա­սահ­մա­նէն մար­զեր ժա­մա­նած բժիշկ­նե­րը մար­զե­րու մէջ բժշկա­կան կար­ճա­ժամ­կէտ ու եր­կա­րա­ժամ­կէտ օգ­նու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րեն բնա­կիչ­նե­րուն:

«Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­ներ» հիմ­նադ­րա­մը կը ներ­կա­յաց­նէ ա­նոնց­մէ մէ­կը՝ բժիշկ, ման­կա­բոյժ Լոր­քի Լի­պա­րի­տեա­նը, որ կանգ­նած է «Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­ներ» հիմ­նադ­րա­մի կող­քին եւ Պոս­թը­նէն կը ժա­մա­նէ Հա­յաս­տան, ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար իր բժշկա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը:

«Ու­շա­դիր, խե­լա­ցի, հո­գա­տար բժիշկ, որ ա­մէն այ­ցե­լուի հետ կը խօ­սի այն­պէս, ինչ­պէս հա­ւա­սա­րը՝ հա­ւա­սա­րին հետ»: Այդ­պէս կը բնու­թագ­րեն ե­րի­տա­սարդ բժիշ­կը իր հի­ւանդ­նե­րը: Լոր­քին Լի­պա­րի­տեան Պոս­թը­նի մէջ բարձր պաշ­տօն կը զբա­ղեց­նէ Cambridge Health Alliance բու­ժա­րան­նե­րու ցան­ցին մէջ: Ան կը վա­րէ հե­տաքրք­րա­կան ու խոստմ­նա­լից աշ­խա­տանք, եւ կ՚ար­ժա­նա­նայ հի­ւանդ­նե­րու ու գոր­ծըն­կեր­նե­րու կող­մէ պար­բե­րա­բար հնչող բարձր գնա­հա­տա­կան­նե­րու: Ի՞նչ բան Լոր­քիին կը ստի­պէ տա­րին չորս ան­գամ այ­ցե­լել Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղեր ու հի­ւանդ­ներ ըն­դու­նիլ:

«Մայրս՝ Նո­րա Ներ­սէսեան, Հա­րվըր­տի բժշկա­կան բաժ­նի կազ­մա­կեր­պիչն է: Ան յա­ճախ կ՚ա­ռըն­չուէր «Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ­ներ» հիմ­նադ­րա­մին (COAF) հետ,- կը պատ­մէ Լոր­քի Լի­պա­րի­տեան:- Ես ալ միշտ կը հե­տաքրք­րուէի մի­ջազ­գա­յին բժշկու­թեամբ ու ո­րո­շե­ցի, որ կա­րե­լի է Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­ռաջ­նա­յին ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծրա­գիր ի­րա­կա­նաց­նել: Կա­պուե­ցայ հիմ­նադ­րա­մին հետ, ու սկսաւ մեր հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը: Ա­ռա­ջին ան­գամ քա­նի մը գիւղ այ­ցե­լե­ցի ու հե­տա­զօ­տու­թիւն ի­րա­կա­նա­ցու­ցի, որ­պէս­զի պար­զեմ մար­դոց կա­րիք­նե­րը»։

«Ա­յդ այցին յա­ջոր­դե­ցին բազ­մա­թիւ այլ այ­ցե­լու­թիւն­ներ: Կու գամ տա­րին չորս ան­գամ, կը մնամ մէկ-եր­կու շա­բաթ կամ մէկ ա­միս: Հիմ­նադ­րա­մի բժիշկ­նե­րուն հետ միա­սին Ար­մա­ւի­րի եւ Լո­ռիի մար­զե­րու շա­հա­ռու գիւ­ղե­րու մէջ բազ­մա­թիւ հի­ւանդ­ներ կ՚ըն­դու­նինք: Նաեւ տեղ­ւոյն բժիշկ­նե­րուն եւ ձեռ­նադ­րող­նե­րուն հա­մար շնոր­հան­դէս­ներ ու դա­սըն­թացք­ներ կը կազ­մա­կեր­պենք: Ը­սենք, վեր­ջին այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին Վա­հագ­նի, Մեծ Այ­րում, Թու­մա­նեան հա­մայնք­նե­րու բու­ժաշ­խա­տող­նե­րուն ե­րա­խա­յի ծան­րու­թիւն-հա­սա­կա­յին սանդ­ղակ­ներ տրա­մադ­րե­ցինք ու բա­ցատ­րե­ցինք, թէ ինչ­պէս աշ­խա­տին ա­տոն­ցմով», կ՚ը­սէ Լի­պա­րի­տեան։ Ան հա­մո­զուած է, որ ըն­տա­նե­կան բժշկու­թեան հա­մա­կար­գը խիստ կա­րեւոր է գիւ­ղա­կան բնակ­չու­թեան հա­մար: «Ա­նոնք պի­տի գիտ­նան, որ հա­մայն­քին մէջ կայ ի­րենց­մով հե­տաքրք­րուող բժիշկ: Մար­դիկ պի­տի զգան ի­րենց կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը: Վեր­ջին այ­ցե­լու­թեանս ժա­մա­նակ Մեծ Այ­րու­մի բնա­կիչ­նե­րէն մէ­կը ին­ծի ծա­ղիկ­ներ նուի­րեց», կը յի­շէ Լոր­քին Լի­պա­րի­տեան: Ան ը­սաւ, թէ խիստ զգա­ցուած է, քա­նի որ բժիշկ­նե­րը ժա­մա­նակ տրա­մադ­րած ու խօ­սած են ի­րեն հետ… Ան պար­զա­պէս ու­շադ­րու­թեան կա­րիք ու­նէր, զինք հար­կա­ւոր էր լսել: Նաեւ ու­րախ էր, որ մէ­կը «մարդ­կա­յին բա­ռե­րով» բա­ցատ­րած է իր ախ­տո­րո­շու­մը: Մար­դոց եր­բեմն անհ­րա­ժեշտ է պար­զա­պէս հո­գա­տար ու խնա­մա­կալ վե­րա­բեր­մունք»:

Բժիշ­կը կ՚ու­զէ ո­րե­ւէ ձե­ւով հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­մար օգ­տա­կար ըլ­լալ: «Երբ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ եմ, ա­նընդ­հատ այս­տե­ղի ժո­ղո­վուր­դը կը կա­րօտ­նամ: Կ՚ու­զէի շատ մը փո­փո­խու­թիւն­ներ մտցնել: Ե­թէ միա­ւո­րուինք, աշ­խա­տինք, մեծ գործ կրնանք ը­նել: Ե­թէ ազ­գի ա­ռող­ջու­թիւ­նը բա­րե­լա­ւենք, հա­յե­րը կը շատ­նան ու կը բազ­մա­նան: Յա­մե­նայն­դէպս, այդ է իմ ե­րա­զանքս», կ՚ը­սէ Լոր­քի Լի­պա­րի­տեան:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ