ԳԵՂԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ

Գեղագիտութիւնը փիլիսոփայութեան այն ճիւղն է, որ կ՚ուսումնասիրէ գեղեցկութեան եւ ճաշակի բնոյթը, ինչպէս նաեւ արուեստի փիլիսոփայութիւնը եւ զգացական արժէքները։ Այլ խօսքով՝ գեղագիտութիւնը կը քննադատէ արուեստը, մշակոյթը եւ ընդհանուր առմամբ՝ բնութիւնը։ Գեղագիտութիւնը կ՚ուսումնասիրէ միայն գեղեցիկը եւ այս հանգամանքը զգալիօրէն կը սահմանափակէ գեղագիտութեան դաշտը։ 

Գերմանացի յայտնի փիլիսոփայ Իմմանուէլ Քանթի գեղագիտական ըմբռնումը բաւական կը տարբերի աշխարհի այլ մտածողներէն։ Նախքան Քանթի գեղագիտութեան մեկնաբանութեան մասին խօսելու, անհրաժեշտ է ծանօթանալ իմացաբանութեան (epistemology) եւ բարոյագիտութեան մասին իր մօտեցումներուն։ Քանթ մարդկային միտքը կը դասէ ամէն ինչի գերագոյնը եւ կ՚ըսէ, թէ միտքն ու բանականութիւնը իւրաքանչիւր մարդու մօտ նոյն ձեւով կը գործեն։ Ըստ իրեն, այս պատճառով է, որ մենք ունինք գիտութեան հետ զբաղելու ընդունակութիւն, մտքի ու բանականութեան գործընկերութեան շնորհիւ է, որ կայ թուաբանութիւնը եւ կրնանք իրարու հետ յարաբերութիւններ հաստատել։ Բայց եւ այնպէս, «իրականութեան» մասին կատարեալ տեղեկութիւն չունինք, քանի որ մենք միայն կ՚ընկալենք եւ կ՚իւրացնենք մեր ուղեղի քամոցէն անցած բաժինը։ Օրինակ՝ եթէ գունակուրութեան չափը 0.1 տոկոսի փոխարէն 99.9 տոկոս ըլլար, այդ ժամանակ առողջները պիտի դասուէին՝ որպէս հիւանդ։ Այս իմաստով մենք, ըստ Քանթի իմացաբանութեան, չենք կրնար էապէս հասնիլ «ճշմարտութեան»։ Բարոյագիտական փիլիսոփայութեան մէջ եւս կը հաստատուի, որ քանի մարդոց միտքը կ՚աշխատի նոյն կերպով, մենք «հասարակաց ճշմարտութեան» կը հասնինք՝ օգտագործելով մեր միտքը։ Այդ ճշմարտութիւնները կապուած են միայն մեր մտքի հետ։ Անոնք կախում չեն ունենար պայմաններէ, որեւէ գործօնէ կամ պատճառէ։ 

Ըստ Քանթի, գեղագիտական փորձառութիւնը եւ դատողութիւնը չեն կրնար կախում ունենալ յստակ կամ հաստատ կանոններէ, որովհետեւ իսկապէս չկայ որեւէ գործօն, պատճառ, որ բան մը գեղեցիկ կը դարձնէ։ Այս առումով գեղագիտական փորձառութիւնը ենթակայական է։ Թէեւ բոլորս կ՚ըսենք, թէ գեղագիտական դատողութիւններ ենթակայական են, սակայն, սա ըսելով մենք նաեւ կ՚ակնկալենք, թէ միւսներ համաձայն գտնուին մեր այս պնդումներուն։ Օրինակ՝ երբ տեսարժան վայր մը այցելենք եւ մեր հիացումը բառերու թափենք, կ՚ակնկալենք, որ մեր կողքինն ալ նոյնպէս հիանայ տեսարանի գեղեցկութեան։ Բայց երբ ժխտական արձագանգ ստանանք, ձեւով մը կը զգանք անհանգիստ եւ երբեմն ալ՝ վշտացած։ Քանթ գիտակցելով այս երեւոյթին՝ կ՚ըսէ, թէ բանի մը «գեղեցիկ» ըլլալը հաստատելու համար մարդիկ պէտք է անկողմնակալ ու ենթակայական ըլլան, պէտք է զերծ մնան այդ բանի հետ իրենց «մտերմութենէն»։ 

Եթէ նկարչութեան մէջ գերիրապաշտ արուեստագէտներու աշխատանքները կը գերադասեմ, ապա կրնամ սիրել Տալիի իւրաքանչիւր ստեղծագործութիւնը, սակայն սա կը նշանակէ, թէ նկարները կը սիրեմ միայն ես։ Եթէ ես նկարի մը կը հիանամ անկախ բոլոր նախապաշարումներէ, ապա այդ մէկը իսկապէս գեղեցիկ է։ Ըստ Քանթի, եթէ այդ չկրնար պահպանել ենթակայականութիւնը, ապա ան ոչ թէ «գեղեցիկ», այլեւ՝ «հաճելի» է։ Քանթի համոզմամբ, բանի մը «հաճելի» ըլլալը կախեալ է զգայարաններէ։ Յուդայի ծառը իմ ամենասիրածն է։ Պարզապէս նայելով ծառին, կարելի է ըսել, թէ այն գեղեցիկ է՝ առանց անոր մասին որեւէ տեղեկութիւն ունենալու։ Ծառը գեղեցիկ է, որովհետեւ ըստ Քանթի, մենք չենք կրնար հասկնալ ծառին բուն նպատակը, իր գոյութեան պատճառը, սակայն երբ նայինք անոր, կարծէք թէ ան մեզի ցոյց կու տայ իր նպատակը։ Մեր երեւակայութիւնը եւ բանականութիւնը կը հակասեն իրարու։ Այս պատճառով «մաքուր գեղագիտական փորձառութիւն»ը պէտք է ըլլայ միտքէ անկախ եւ առանց նախապաշարումի։ 

Գեղագիտութեան մէջ կարեւոր է նաեւ «վեհութիւն»ը։ Ի տարբերութիւն գեղեցկութենէ, վեհութիւնը կապուած է մտքի հետ։ Ի դէպ, հարկ է նշել, որ միտքն ու հասկացողութիւնը տարբեր են։ Վեհութեան մէջ այս անգամ մեր միտքը կը հակասէ երեւակայութեան հետ։ Օրինակ՝ երբ բուրգ մը տեսնենք, անպայման կը զմայլինք անոր մեծութեամբ, սակայն միեւնոյն ժամանակ կը սարսափինք։ Բուրգի «մեծութեան» առջեւ փոքր զգալը զայն կը դարձնէ «վեհ»։ Այս երեւոյթը Քանթ կ՚անուանէ թուաբանական վեհութիւն, քանի որ կողմնորոշուած է չափերով։

Զօրութենական վեհութիւնը պարզապէս կարելի է բացատրել Մեծ կիրճի օրինակով։ Մենք նոյնպէս կը զմայլինք անոր մեծութեամբ, սակայն մենք նաեւ կը սարսափինք։ Կրկին մեր միտքը կը հակասէ երեւակայութեան հետ։ Մենք կը գիտակցինք, թէ որքան ուժեղ է բնութիւնը եւ թոյլ կու տանք «անվտանգ սարսափ»ի մեզ «գերեվարել»ը։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ