Հայ Դպրոցի Առաջնահերթ Դերի Մասին Բաւարար Չափով Չենք Խօսիր եւ Անոր Տէր Չենք Ըլլար

Եր­բեք բա­ւա­րար չա­փով չենք խօ­սիր հայ դպրո­ցի էա­կան կա­րե­ւո­րու­թեան մա­սին, նոյ­նիսկ ե­թէ ջո­ջա­կան եւ քաղ­քե­նի ա­կանջ­նե­րու հա­մար այդ ձանձ­րա­ցու­ցիչ կը հա­մա­րուի, ա­նոնք ըլ­լան միու­թիւն­ներ, ազ­գա­յին ա­ւա­զա­նէ հե­ռա­ցած «ա­կա­նա­ւոր» մտա­ւո­րա­կան­ներ, քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն խաղ­ցող­ներ եւ կար­գա­խօս կրկնող­ներ, բազ­մա­նուն միու­թիւն­ներ, բա­րե­սէր հա­յա­սէր­ներ:

Ա­ւե­լին: Ո­մանք բարձ­րա­ղա­ղակ եւ հան­դի­սա­ւո­րա­պէս կը յայ­տա­րա­րեն, որ սփիւռք­նե­րը պէտք չու­նին դպրոց­նե­րով զբա­ղե­լու, չեն հա­ւա­տար դպրո­ցի ազ­գա­կերտ դե­րին, եւ մար­գա­րէա­շունչ ճա­ռով կ՚ը­սեն, թէ սփիւռք­նե­րու էա­կան դե­րը քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնն է, դպրո­ցը նիւ­թա­կա­նի մսխում է, «ջու­րի մա­կե­րե­սին տրուած սուր հա­րուած է», ըստ կեղծ կու­րուի մը: Եւ այս բա­ցա­սա­կա­նու­թիւն­նե­րու հու­նով դպրոց­ներ կը փա­կուին: Թէեւ ազ­գա­յին բաձ­րա­մա­կար­դակ գի­տակ­ցու­թեամբ դպրո­ցա­շէն­ներ կը գտնուին աստ եւ անդ:

Տար­րա­կան ողջմ­տու­թիւ­նը կը պա­հան­ջէ, որ հարկ է պահ մը կանգ առ­նել եւ հարց տալ, թէ ի՞նչ կը հասկ­նանք քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ: Ի՞նչ պէտք է հասկ­նայ ա­նով հայ ազ­գա­յի­նը, տար­բեր «ծա­գու­մով հայ»էն, ո­րուն հա­մար էա­կան է տե­ղա­կան-տե­ղայ­նա­կան պատ­շա­ճե­ցու­մը եւ ա­նոր հու­նով զար­գա­ցած քա­ղա­քա­կան փա­ռա­սի­րու­թիւ­նը: Կամ ազ­գա­սի­րա­կան հա­մա­րուած մա­շած ա­նար­ձա­գանգ կար­գա­խօս­նե­րու կրկնու­թիւ­նը այ­սինչ կամ այ­նինչ թուա­կան­նե­րու կամ ա­մեակ­նե­րու ա­ռի­թով, ո­րոնց­մով կը գի­նով­նան ե­րե­կո­նե­րու կամ շա­բա­թա­վեր­ջե­րու ճչա­ցող­նե­րը, փու­չի­կի վե­րա­ծե­լով նոյ­նինքն քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը:

Հա­մազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեամբ ե­թէ ըմբռ­նէինք, որ սփիւռ­քեան կա­ցու­թեան մէջ, հայ դպրոց պա­հել եւ հիմ­նել քա­ղա­քա­կան հե­ռան­կա­րա­յին հիմ­նա­րար ըն­թացք է, պայ­քա­րի հա­տու զէնք, որ­մէ զրկուե­լով կա­ցի­նի հա­րուած կու տանք հա­յոց ի­րա­ւունք­նե­րու վե­րա­կանգ­նու­մին, տո­կա­լու եւ տե­ւե­լու կամ­քին, ի­րաւ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն կը վա­րէինք: Սփիւռ­քի հայ դպրո­ցը այն պա­տուան­դանն է, ո­րուն վրայ կանգ­նած, կը մեր­ժենք ազ­գին դէմ ե­ղած չա­րիք­նե­րը կա­տա­րուած ի­րո­ղու­թիւն հա­մա­րել:

Ի վեր­ջոյ, ո՛չ հիւ­րըն­կալ երկ­րի դպրո­ցը եւ ո՛չ ալ ա­նոր լե­զուն սե­րունդ­նե­րուն պի­տի փո­խան­ցեն դի­մա­գիծ եւ ինք­նու­թիւն կեր­տող ազ­գա­յին ժա­ռան­գու­թիւ­նը, ա­ռանց ո­րուն կը յա­ռա­ջա­նան «ծա­գու­մով հա­յեր»ու ամ­բոխ­ներ: Պա­հուած, փո­խան­ցուած, ստանձ­նուած, հա­րա­զա­տու­թեան շա­րու­նա­կու­թեամբ ստեղ­ծուող եւ ճո­խա­ցող ժա­ռան­գու­թեամբ է, որ կը տե­ւենք մեր ինք­նու­թեամբ, չենք վե­րա­ծուիր աշ­խա­տող մրջիւն­նե­րու, ո­րոնք կ՚ամ­բա­րեն եւ կը սպա­ռեն, ան­դի­մա­գիծ ամ­բոխ­ներ, ա­ռօ­րեա­յի գի­նո­վու­թեամբ տա­րուած:

Դպրո­ցը քա­ղա­քա­կան ա­րարք է, բա­ռին ազ­նիւ ի­մաս­տով, ոչ ա­թոռ-ա­թո­ռա­կի փա­ռա­սի­րու­թիւն, ոչ ալ չա­րա­շա­հում­նե­րու առ­ջեւ բա­ցուած դար­պաս:

Հայ դպրո­ցը կրողն է ազ­գա­յին ամ­բող­ջա­կան տե­սիլ­քի եւ միա­ժա­մա­նակ ա­պա­գա­յի տե­սիլ­քի մը, զորս պէտք է բա­ցատ­րել որ­պէս ազ­գա­յին գա­ղա­փար եւ հասց­նել իւ­րա­քան­չիւր հա­յու իր յար­կին տակ, հա­ւա­քա­բար իւ­րաց­նել, չսահ­մա­նա­փա­կե­լով փոք­րա­մաս­նու­թեան մը կամ ընտ­րա­նիի մը շրջա­նա­կին մէջ: Ը­սի՝ տե­սիլք, որ թա­ղա­յին, ժա­մա­նա­կա­ւոր եւ մանր քաղ­քե­նիի նա­խա­ձեռ­նու­թիւն չէ, տօ­նա­կան ա­ռիթ­նե­րով հռե­տո­րու­թեան նիւթ հայ­թայ­թող, «պա­տուոյ սե­ղան»ի շուրջ նստող­նե­րուն:

Ար­դա­րեւ, ե­թէ դպրո­ցի շի­նու­թեան ա­ռա­ջին քա­րին մէջ գա­լիք սե­րունդ­նե­րը տես­նե­լու ա­ռա­քի­նու­թիւ­նը չու­նինք, հո­գիի ու­ժը չու­նինք, հռո­մէա­ցի­նե­րու virtus-ը, կը տնտե­սա­վա­րենք ան­հե­տաց­ման տա­նող մեր ա­րագ կամ դան­դաղ ան­կում­նե­րը, կորսն­ցու­ցած կ՚ըլ­լանք ազ­գի տե­սիլ­քը: Ե­թէ դպրո­ցի շէն­քին մէջ չտես­նենք այն քու­րան, ուր պի­տի դարբ­նուի հա­յուն եւ սե­րուն­դի հա­րա­զատ ինք­նու­թիւ­նը, որ գե­րան­ցումն է կի­րակ­նօ­րեայ խո­հա­նո­ցա­յին հա­ճոյք­նե­րուն եւ ան­բո­վան­դակ վէ­ճե­րուն, խեղճ ու խեղ­ճաց­նող տե­ղա­կան-տե­ղայ­նա­կան կա­գուկ­ռի­ւին, ազ­գի տո­կա­լու եւ տե­ւե­լու հի­մե­րը կը քան­դենք: Այ­սինքն, շէն­քի պա­տե­րէն ան­դին է հայ դպրո­ցը որ­պէս նպա­տակ:

Բո­լոր այն նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րը, որ­քան որ ալ յան­դուգն ըլ­լան ա­նոնք, ո­րոնք կ՚ա­ռա­ջադ­րեն հայ դպրո­ցի պահ­պա­նու­մը, ստեղ­ծու­մը եւ բազ­մա­ցու­մը, ազ­գի ա­պա­գա­յին հան­դէպ հա­ւատ­քի ա­րարք­ներ են, հա­ւատք՝ ան­կում­նե­րը յաղ­թա­հա­րե­լու: Այս հա­ւատ­քը չի գտնուիր հա­շուա­պա­հա­կան ուս­ման եւ հա­շուա­պա­հա­կան տո­մար­նե­րու, կամ հա­մա­կարգ­չա­յին ծրա­գիր­նե­րու մէջ: Ան այլ տեղ կը գտնուի: Այդ այլ տեղն է ու­ժը եւ կամ տկա­րու­թիւ­նը հա­ւատ­քի ա­րար­քին, զոր կ՚ու­նե­նանք կամ չենք ու­նե­նար: Գա­ճաճ հո­գի­նե­րը կը ծան­ծա­ղին հա­շուա­պա­հա­կան ման­րուք­նե­րու մէջ, սար­սա­փե­լով ի­րենց հա­նում-գու­մա­րում­նե­րու պատ­կե­րէն, թա­տե­րա­կան կեր­պով եզ­րա­կացն­լու հա­մար, որ դպրոց պա­հել, հիմ­նել, ան­կա­րե­լի է: Միշտ պէտք է յի­շել՝ ջու­րի մա­կե­րե­սին տրուած սու­րի հա­րուա­ծի (չ­)ի­մա­տու­թիւ­նը:

Ե­թէ եր­բեմն, ան­կեղ­ծու­թեան պա­հու մը, փոր­ձէինք պա­տաս­խա­նել պարզ հար­ցում­նե­րու, թե­րեւս հո­գե­բա­նա­կան խրամ­նե­րէ դուրս կու գա­յինք:

- Մաս կը կազ­մե՞նք թէ՞ ոչ հայ ազ­գին: Պի­տի հա­ղոր­դուի՞նք - ոչ միայն հա­ղոր­դակ­ցինք - մեր ժո­ղո­վուր­դին հետ: Պի­տի հա­ղոր­դուի՞նք մեր ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն հետ ա­նոնք գտնուին Պուէ­նոս Այ­րէս, Ստե­փա­նա­կերտ, Թաշ­քենդ, Փա­րիզ, Նիւ Եորք թէ Կիւմ­րի: Ա­յո՞ թէ՞ ոչ:

- Պատ­րա՞ստ ենք ստանձ­նե­լու մեր պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւն­նե­րը, ա­ռանց աջ եւ ա­հեակ նա­յե­լու, յու­սա­լով որ եր­կին­քէն մա­նա­նայ պի­տի տե­ղայ կամ այլ կազ­մա­կեր­պու­թիւն մը հրաշք լու­ծում­ներ պի­տի բե­րէ: Ե­թէ չկայ այդ հրաշք-կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը եւ եր­կին­քէն մա­նա­նայ չտե­ղայ, պի­տի փա­կե՞նք մեր դպրոց­նե­րը եւ պի­տի չու­նե­նա՞նք դպրոց­ներ (մար­դիկ դպրոց­ներ եւ ազ­գա­յին հա­շուե­տուու­թեան չկան­չուե­ցան):

Ազ­գա­յին ճա­կա­տագ­րի տի­րու­թիւ­նը կա­րե­լի չէ կարկ­տան­նե­րով ը­նել, ազ­գը «փա­չուըրք» չէ: Հրա­պա­րա­կը պէտք է մաք­րել եւ հե­ռաց­նել բո­լոր ա­նոնք ո­րոնք փո­խան կամ­քե­րը մէկ­տե­ղե­լու ու­ժե­րու մնա­յուն զօ­րա­կո­չով, տե­ղա­տուու­թիւն­նե­րու յոր­ձան­քով կը տա­րուին, կամ­քե­րը զօ­րաց­րուու­մի կ’են­թար­կեն, յանձ­նուե­լով Դա­նա­յեան ծակ տա­կա­ռի նմա­նող ան­վերջ վեր­լու­ծում­նե­րու ախ­տա­ւոր խա­ղին:

Վե­րապ­րու­մի եւ տո­կա­լու ըն­թաց­քին, հաստ դրա­կան պա­տաս­խան պէտք է տալ, բա­րո­յա­կան եւ նիւ­թա­կան յանձ­նա­ռու­թեամբ, որ պի­տի ըլ­լայ ա­պա­գայ­կեր­տում:

Հայ դպրո­ցը կը պատ­կա­նի ին­ծի, քե­զի, մե­զի: Ե­թէ ա­նոր տէ­րը չենք, տէ՞ր ենք մեր ինք­նու­թեան եւ մեր մարդ­կա­յին ի­րաւ հպար­տու­թեան: Ի՞նչ եզ­րա­կաց­նել… Ա­ռանց դպրո­ցի կը մնան պղպջակ­ներ: Ա­նոնց­մով ինք­նու­թիւն կը պա­հուի՞ եւ ի­րա­ւունք կը պաշտ­պա­նուի՞:

Ան­հա­տին եւ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան վա­ղուան հա­մար ի՞նչ եզ­րա­կաց­նել:

Իսկ ի՞նչ պէտք է ը­նել ա­նոնց, ո­րոնք դպրո­ցի մը փակ­ման մաս­նա­կից-մեղ­սա­կից են: Ե­թէ հա­մազ­գա­յին դա­տա­րան մը ու­նե­նա­յինք եւ «Սինկ-Սինկ» բանտ մը, հրա­պա­րա­կը կը մաք­րէինք եւ ազ­գը կը շա­հէր:

Դպրո­ցը ազ­գը փա­կու­ղիէ դուրս բե­րե­լու լու­սա­ւոր ճա­նա­պարհն է:

Ե­թէ հասկ­նանք այս ազ­նիւ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, կ’ու­նե­նանք հե­ռան­կար, կը ծրագ­րենք եւ կը կազ­մա­կեր­պենք: Եւ պատ­մու­թիւ­նը մեր սե­րուն­դը չ՚ամ­բաս­տա­ներ դա­սալ­քու­թեամբ:

Դա­սալ­քու­թե­նէ տար­բեր բառ չկայ դպրո­ցի փա­կու­մը եւ դպրոց պա­հել-ստեղ­ծե­լու յանձ­նա­ռու­թե­նէ խու­սա­փու­մը բնո­րո­շե­լու հա­մար:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ