ԱՊՐԵԼՈՒ ԿԱՄՔԸ

Հայաստանի զանգուածային լրատուութեան աշխարհի վառ դէմքերէն մին է Արամ Աբրահամեան։ Հեղինակաւոր լրագրող-հրապարակագիր, «Առաւօտ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր Արամ Աբրահամեան վերջին շուրջ երեք տասնամեակին համբաւ ձեռք բերած է՝ որպէս պետական մտածելակերպի ջատագով։ Ան, միեւնոյն ժամանակ, «Շանթ» հեռուստակայանի վրայ կը վարէ «Հեռանկար» հաղորդաշարը։ Արամ Աբրահամեանի մտաւորական խորութեան կարեւոր բաղկացուցիչներէն մին է իր փորձառութիւնը պետական համակարգէ ներս։ Ան եղած է հանրապետութեան առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի մամլոյ քարտուղարը։ Իսկ մարդկային առումով, Արամ Աբրահամեանի մարմնաւորած կերպարը կը բնորոշուի անոր արուեստագէտի հանգամանքով՝ որպէս երաժիշտ։ Հայաստանի հասարակութեան իսկական «բանիմաց մարդոցմէ» մին է Արամ Աբրահամեան, որուն հետ զրուցեցինք յետպատերազմեան Հայաստանի իրադրութեան շուրջ։ Ցաւ, արհաւիրք, քաղաքական տագնապ եւ ապրելու կամք… Թէ ինչպէ՞ս կը դիտարկէ ան երկրի համայնապատկերը, որու վրայ նոյնաժամանակ կը ցոլանան այդ բոլորը։

Երեւանի մէջ Արամ Աբրահամեանի հետ տեսակցեցանք հեռավար։ Քորոնաժահրի համաճարակի հետեւանքով ան սահմանափակած է իր շփումները։ Այս պատճառով մեր հարցազրոյցը կատարեցինք հեռավար։ Ուստի, իր խորհրդածութիւնները կը ներկայացնենք արխիւային լուսանկարներով։

Ստորեւ կը ներկայացնենք Արամ Աբրահամեանի յայտարարութիւնները՝ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին։

*

-Պարոն Աբրահամեան, ինչպէ՞ս կը բնութագրէք յետպատերազմեան Հայաստանը: Յետպատերազմեան շրջանը երկար չի՞ թուիր:

-Յետպատերազմեան շրջանը, ըստ երեւոյթին, կ՚աւարտի այն ժամանակ, երբ կը վերադառնան մեր ռազմագերիները, անհետ կորսուածները, կ՚ամբողջանան զոհուածներուն եւ վիրաւորներուն ցուցակները: Այսքանը նոյնիսկ քիչ է, որպէսզի յետպատերազմեան շրջանը աւարտած նկատենք։ Ուստի, տասնեակ հազարաւոր տեղահանեալներ, փախստականներ կան։ Անոնք պատերազմի պատճառով զրկուած են իրենց օճախներէն, այժմ կը բնակին Հայաստան կամ թերեւս նաեւ Արցախ, ժամանակաւոր կացարաններու մէջ: Այդ մարդոց ընկերային խնդիրները, անոնց բնակարաններու հարցերը պէտք է վերջնականապէս լուծուին, բայց այդ ալ քիչ է, ըստ իս, որովհետեւ այս բոլոր ցաւ ու արհաւիրքներուն կը միանայ նաեւ քաղաքական ճգնաժամը, որուն լուծման ուղիները տակաւին պարզ չեն:

-Այս բոլոր նիւթերը զգայուն են, մա՛նաւանդ գերիներուն հարցը: Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ հայ գերիներու վերադարձի հարցը յայտնուած է փակուղիի մէջ՝ հակառակ, որ ամէն կողմէ շատ կը խօսուի այս մասին: Ինչո՞ւ Ատրպէյճան կ՚ոտնահարէ մարդասիրական իրաւունքը եւ բոլոր այն միջազգային համաձայնագրերը, որոնց միացած է:

-Այդ կարգին նաեւ՝ նոյեմբերի 9-ի հրադադարի համաձայնագիրը, ուր եւս կը խօսուի գերիներու եւ զոհուածներու մարմիններու փոխանակման մասին։ Բայց Ատրպէյճան նոյնիսկ այդ մէկը չի կատարեր՝ յայտարարելով, որ իր քովը գերիներ չկան ու Հայաստանի եւ Արցախի այն քաղաքացիները, որոնք ան ուժով կը պահէ, անոնք խափանարարներ կամ ահաբեկիչներ կը նկատէ: Ինչո՞ւ այսպէս կը վարուի: Այս հարցումին պատասխանը հաւանաբար այն է, որ մեր իշխանութիւնը բաւականաչափ վճռական չէ եւ միւս կողմէ բաւականաչափ արհեստավարժ չէ՝ դիւանագիտական եւ այլ առումներով ու կարող չէ յառաջ տանիլ մեր պետութեան շահերը, ինչ որ այս պարագային գերիներուն վերադարձն է: Օգտուելով այդ տկարութենէն՝ Ալիեւ գերիներու հարցը կը դարձնէ քաղաքական առեւտուրի տարր մը, որուն դիմաց հաւանաբար Հայաստանէն կ՚ակնկալէ նոր զիջումներ, որոնք կրնան թերեւս վերաբերիլ Մեղրիի միջանցքի բացումին կամ որեւէ խաղաղ պայմանագրի մը, նման փաստաթուղթի մը ստորագրման, որով Արցախը կը ճանչցուի Ատրպէյճանի անբաժանելի մաս: Ես չեմ բացառեր, որ այսպիսի նոր առաւելութիւններ ստանալու համար Ալիեւ գերիները իր քով կը պահէ: Նաեւ բացառութիւն չեմ տեսներ, որ երբ թէժանայ նախընտրական արշաւը տասն, քսան գերի վերադարձնէ՝ այսպէսով փորձելով բարձրացնել Փաշինեանի վարկանիշը:

-Իրաւաբաններ, փաստաբաններ Եւրոպայի մարդու իրաւանց ատեանին (ԵՄԻԱ) մէջ կը զբաղին հայ գերիներու հարցերով: Ի՞նչ կը կարծէք, անոնք յաջողութիւն կ՚ունենա՞ն:

-Ես կը կարծեմ, որ անոնք իրենց ջանքերով կրնան հասնիլ մէկ-երկու, քանի մը հոգիի ազատումին։ ԵՄԻԱ-ի, Եւրոխորհուրդի Նախարարներու կոմիտէի եւ այսպիսի կառոյցներու միջոցով թերեւս կարելի ըլլայ ճնշում գործադրել, բայց հիմնական պատասխանատուութիւնը կամ պարտաւորութիւնը դրուած է ո՛չ թէ անկախ փաստաբաններու, այլ՝ պետութեան, կառավարութեան վրայ:

-Նոյեմբերի 9-ի համաձայնագիրը յիշեցուցիք: Հայկական կողմը միշտ կ՚ըսէ, թէ այդ համաձայնագրին մէջ ոչ մէկ կէտ կայ իրեն օգտին, բայց, միեւնոյն ժամանակ, կ՚ըսէ, որ հոն նշուած հաղորդակցութեան ուղիներու ապաշրջափակումի կէտը ամէն պարագային կրնայ նպաստաւոր ըլլալ: Դուք կը հաւատա՞ք անվտանգ ուղիներով Հայաստանի զարգացման:

-Եթէ հարցումը այդպէս ընդհանուր է, ապա ես կը հաւատամ եւ կը փափաքիմ, որ Հայաստան իր բոլոր դրացիներուն հետ ունենայ հաղորդակցութիւն: Բայց այս ստոյգ իրավիճակին մէջ, երբ համաձայնագրին մէջ կը խօսուի Նախիջեւանն ու Ատրպէյճանի մնացած մասը Սիւնիքով կապելու եւ այլ ուղիներու մասին (այսինքն կը նշուի մէկ ստոյգ ուղի եւ մնացածի պարագային կ՚ըսուի՝ «այլ»), ես կը կարծեմ, որ ասիկա ոչ այնքան մեր համագործակցութեան կամ մեր բարի կամքին դրսեւորումը կ՚ըլլայ, այլ այդ մէկը կ՚ըլլայ ռազմական աւարը, որ Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը ստացած կ՚ըլլան պատերազմի հետեւանքով: Յաղթողները կը ստանան իրենց ռազմական աւարը եւ անոնք որեւէ պարտաւորութիւն, որեւէ իրական պարտաւորութիւն չեն վերցներ իրենց վրայ. օրինակ՝ ճանապարհ բանալ Նախիջեւանով դէպի Իրան եւ Ատրպէյճանով դէպի Ռուսաստան: Նման պարտաւորութիւններ անոնք չեն զգար, առայժմ այդ մասին խօսիլը շատ վաղ է եւ եթէ նոյնիսկ յայտարարեն, որ այդ բանին համաձայն են, չեմ հաւատար, թէ մօտակայ տարիներուն կարելի ըլլայ՝ մեր բեռները անվտանգ ձեւով անցընել Նախիջեւանով Իրան եւ Ատրպէյճանով Տաղիստանի միջոցաւ Ռուսաստան:

-Արցախի պատերազմէն ետք մանաւանդ, ինչպէ՞ս կը պատկերացնէք Թուրքիոյ դերակատարութիւնը տարածքաշրջանի մէջ, աւելի ստոյգ՝ Հարաւային Կովկասի մէջ, ուր ան արդէն դերակատար դարձած է:

-Անշուշտ, Թուրքիա մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ, եթէ չըսեմ, որ ուղղակիօրէն մասնակցեցաւ վերջին պատերազմին եւ ատիկա Թուրքիոյ յաջողութիւնը եղաւ։ Ան, փաստօրէն, ռազմական ներկայութիւն ապահովեց Աղտամի մէջ՝ մշտադիտարկման կեդրոնով, ուր կան տասնեակ թուրք զինծառայողներ, իսկ այդ մէկը կը գտնուի հայկական բնակավայրերուն շատ մօտ:

Թուրքիա եւ Ռուսաստան որոշ պայմանաւորուածութիւններ ձեռք բերած են Սուրիոյ եւ Արցախի վերաբերեալ։ Չեմ կասկածիր, թէ անոնք եղած են փոխադարձ զիջումներ։ Այսինքն Թուրքիա որոշ չափով զիջած է Սուրիոյ մէջ, Ռուսաստանն ալ որոշ չափով զիջած է Արցախի մէջ: Բայց սա կը խօսի նաեւ այն մասին, թէ Ռուսաստան այնքան զօրաւոր չէ, որ կարողանայ ամբողջութեամբ դիմադրել Հարաւային Կովկասի մէջ Թուրքիոյ ընդարձակումին եւ չէր կրնար նաեւ դիմադրել Թուրքիոյ ուղղակի մասնակցութեան Արցախի պատերազմին: Պէտք է աւելցնել գործօն մը եւս, թէ Ռուսաստանն ու Թուրքիան Արեւմուտքէն այս կամ այն չափով նեղացած երկիրներ են, իսկ նեղացածները սովորաբար զիրար կը փնտռեն, որպէսզի որոշ չափով հակադրուին մնացած աշխարհի:

-Հայ-թրքական յարաբերութիւններու առումով ի՞նչ կարելի է ակնկալել վերջին անցուդարձերու լոյսին ներքոյ:

-Տեսականօրէն, բնականաբար, բոլոր դրացիներուն հետ պէտք է հաստատել նորմալ, բնականոն յարաբերութիւններ, բայց այս պահուն ես կը կարծեմ, թէ առաջինը՝ սա պէտք չէ ըլլայ մեր ազգային արժանապատուութեան եւ մեր պետութեան շահերու հաշւոյն, իսկ երկրորդը՝ այդ բանը չի կրնար ընել այն իշխանութիւնը, որ պարտուած է պատերազմի մէջ։ Արդարեւ, յաղթողներու վերաբերմունքը պարտուողներու նկատմամբ չի կրնար ըլլալ յարգալից։ Երրորդ՝ Թուրքիոյ անմիջական բարեկամ Ատրպէյճանը պէտք չէ յաւակնութիւններ դրսեւորէ Հայաստանի դէմ եւ պէտք չէ յայտարարէ, թէ Զանգեզուրը, Սեւանը եւ Երեւանը իրն են: Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը պէտք է ընդունին մեր իրաւունքը՝ ապրելու այս հողին վրայ եւ ո՛չ թէ նպատակ դնեն՝ մեզ վտարելու նաեւ այս տարածքներէն, ինչպէս այդ բանը եղած է. օրինակ՝ Նախիջեւանէն եւ Արցախի մեծ մասի պարագային:

-Փորձագէտներ կ՚ըսեն, թէ ԱՄՆ երբեք այսքան մօտ չէ եղած հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման: Ի՞նչ կը կարծէք, ԱՄՆ մօտաւոր ապագային կ՚երթա՞յ ճանաչման։ ԱՄՆ-ի նոր նախագահը 24 Ապրիլին ընթացք կու տա՞յ հայութեան սպասումներուն։

-Նախ, խիստ կը կասկածիմ, թէ այդ բանը տեղի կ՚ունենայ, որովհետեւ Թուրքիոյ հետ ԱՄՆ-ի յարաբերութիւնները որքան ալ լարուած ըլլան, այնուամենայնիւ, կարեւոր են, որովհետեւ Թուրքիա կը շարունակէ մնալ ՆԱԹՕ-ի անդամ եւ ԱՄՆ-ի ռազմավարական գործընկեր։ Որքան որ ալ հիմա Ռուսաստանի հետ լաւ ըլլայ եւ ԱՄՆ-ի հետ՝ վատ, Թուրքիա, այնուամենայնիւ, շատ չի փճացներ իր յարաբերութիւնները։ Երկրորդը՝ ԱՄՆ-ի նախագահը արտաբերէ կամ չարտաբերէ այդ արտայայտութիւնը, բան մը չի նշանակեր եւ նոյնիսկ արդէն մեծ նշանակութիւն ալ չունի՝ կը ճանչնա՞յ, թէ ոչ: Ներկայացուցիչներու տունն ու Ծերակոյտը յայտարարութեամբ հանդէս եկած են, թէ կը ճանչնան հայոց ցեղասպանութիւնը եւ մենք ի՞նչ շահած ենք այդ բանէն։ Ինչո՞վ մեր գործերը յառաջ գացած են: Կը կարծեմ այդ մէկը զուտ քաղաքական-բարոյական մակարդակի վրայ է:

-Վերջերս Մոսկուայի պայմանագրի 100-ամեակը նշուեցաւ, ինչ որ զգայուն նիւթ մը դարձաւ Հայաստանի մէջ: Ինչո՞ւ այդպէս դիւրազգած արձագանգներ եղան:

-Յստակ է, որովհետեւ կան պատմական զուգահեռներ։ Այդ պայմանագրով Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան տարածքներու մէկ մասը Ռուսաստան նուիրեց Թուրքիոյ: Այդ ժամանակ պատերազմի ընթացքին պարտութիւն էր։ Հոն ալ անառիկ բերդի՝ Կարսի անկումն էր, իսկ այս անգամ՝ անառիկ Շուշիի: Երկու պարագաներուն ալ կայ ռուս-թրքական համաձայնութիւն, որ կը շրջանցէ Հայաստանի շահերը եւ աւելի շատ կը ծառայէ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի շահերուն: Այդ պատճառով, բնականաբար, զուգահեռները ակնյայտ էին եւ ասոր համար ալ նիւթը զգայուն դարձաւ:

-Հայաստանի յաջորդ կարեւոր օրակարգը արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւններն են, որոնց մասին արդէն յայտարարուած է: Ձեր կարծիքով ի՞նչ պիտի ըլլայ Հայաստանի նոր իշխանութիւններուն գլխաւոր ընելիքը:

-Իսկ ես վստահ չեմ, թէ կ՚ըլլայ նոր իշխանութիւն: Շատ հաւանական է, թէ մնայ այս իշխանութիւնը, որ ընդհանրապէս որեւէ ընելիքի փափաքով չի տառապիր՝ բացի ինքնագովազդէ եւ ինքնահռչակումէ, ինչպէս նաեւ նախկինները անընդհատ յիշելէ: Այսինքն քաղաքական դիակներ մէջտեղ բերելով եւ ուժգին հարուածելով զանոնք, որեւէ այլ, կարեւոր գործով չի զբաղիր եւ եթէ մնայ այս իշխանութիւնը, ապա ան կը շարունակէ ընել նոյն բաները՝ այսինքն, կը շարունակէ ոչինչ ընել: Եթէ ըլլայ նոր իշխանութիւն մը, ի հարկէ, կան շատ կարեւոր խնդիրներ, որոնք կապուած են թէ՛ պատերազմի հետեւանքներու վերացման եւ թէ նոր, բնականոն յարաբերութիւններ հաստատելու հետ՝ նախ Ռուսաստանի, Վրաստանի, Իրանի եւ Արեւմուտքի հետ, ապա, երբ մեր դիրքերը ամրապնդուին, նաեւ՝ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի հետ:

-Տեսակէտներ կան, թէ այս ժամանակաշրջանը Հայաստանի պատմութեան մէջ ամենածանր շրջանն է: Դո՞ւք ալ այդ կարծիքին էք:

-Նիւթական, ընկերային առումով՝ ոչ, ամենածանրը չէ: Անշուշտ, 1992-1994 թուականներուն նիւթական, ընկերային վիճակը շատ-շատ, տասն անգամ աւելի ծանր էր, քան հիմա, բայց բարոյական առումով եւ այն, ինչ մենք զգացած ենք այս անգամ՝ ամենածանրն է: Թերեւս մեր քաղաքացիներուն մէկ մասը այդպէս չզգաց, բայց ես կը զգամ ազգային նուաստացում, կը զգամ պարտութեան դառնութիւն եւ ի վերջոյ ես կը զգամ պետութեան կորուստի վտանգ։ Անշուշտ, հիմա այդ առումով ամենածանր շրջանն է:

-Ի՞նչ կը փրկէ մեզ այս վիճակէն, ի՞նչ ելք կը տեսնէք: Շատերը հրաշքի կը սպասեն:

-Ես հրաշքներու չեմ հաւատար, ես կը հաւատամ, թէ այնուամենայնիւ, պէտք է կրթել եւ զարգացնել մեր ժողովուրդը, որպէսզի ան դառնայ ժամանակակից ժողովուրդ մը եւ կտրուի այն առասպելներէն, որոնցմով կ՚ապրի: Այս բանը մէկ օրուայ կամ մէկ տարուայ հարց չէ, ասիկա մեծ հարց մըն է: Եթէ պետութիւնը, ժողովուրդը ցաւ չեն զգար հողերը կորսնցնելով, առնուազն չորս հազար զոհերու համար, ցաւ չեն զգար, որ, ընդհանրապէս, կարելի է հայկական պետութիւն մը չըլլայ եւ կը մտածեն միայն այն մասին, որ յանկարծ նախկինները չվերադառնան (բան մը, որ, ի դէպ, անկարելի է), այդ ժողովուրդը դժուար թէ կարենայ իսկապէս պետութիւն ունենալ:

-Ներկայ արտայայտութիւններէն մէկը նաեւ այն ատելութիւնն է, որ այսօր մենք կը տեսնենք մեր շուրջը. ատելութիւն, որ երկու մասի բաժնած է երկրի բնակիչները:

-Անշուշտ: Փողոցը մարդիկ, որոնք ինծի հետ զրոյցի կը բռնուին, անոնք չեն հարցներ, թէ ի՞նչ եղաւ Արցախը կամ Սիւնիքի մէջ ինչպէ՞ս պիտի լուծուին հարցերը, մեր գերիները արդեօք պիտի վերադառնա՞ն։ Անոնց կը հետաքրքրէ՝ Նիկոլ Փաշինեան կը մնա՞յ իր աթոռին վրայ, թէ՞ ոչ: Անոնց մեծ մասը կը փափաքի, որ Փաշինեանը մնայ իր աթոռին վրայ։ Ասոնք ինծի դուրսը հանդիպածներն են, որոնց հետ յաճախ զրոյց կը ծագի:

-Ինչո՞ւ այդպէս է, չէ՞ որ, ըստ պնդումներուն, իշխանութիւնը ինքը արդէն չի հաւատար իր հռչակած յեղափոխական արժէքներուն: Ի՞նչ մնաց յեղափոխական արժէքներէն ձեր կարծիքով:

-Իրականութեան մէջ չկային յեղափոխական արժէքներ, կար ատելութիւն նախկիններուն հանդէպ, որ մեծ մասամբ հիմնաւորուած էր, բայց դրական օրակարգ չկար այդ յեղափոխութեան մէջ, կար միայն բացասական օրակարգ եւ հիմա մենք այդ բացասական օրակարգի պտուղները կը քաղենք:

-Իսկ այդ հասարակական պառակտումին մէջ, որուն մասին խօսեցանք, նաեւ արցախցի-հայաստանցի պառակտում կա՞յ, թէ ինչ որ կը լսենք, մասնաւոր դէպքեր են եւ կարելի չէ ընդհանրացնել:

-Թերեւս կենցաղային մակարդակի վրայ բան մը կայ, բայց ես նման վառ արտայայտուած բան չեմ զգար:

-Ի՞նչ կը կարծէք, եթէ մեր սահմանները բացուին, արտագաղթ կ՚ըլլա՞յ Հայաստանէն:

-Հիմա Ռուսաստան երթալու հնարաւորութիւններ կան եւ մենք արդէն կը տեսնենք, որ «Զուարթնոց» եւ Կիւմրիի «Շիրակ» օդակայանաններու տուելաներով գացողներուն եւ եկողներուն յարաբերակցութիւն մէկին դէմ երեք է: Այսինքն, երեք անգամ աւելի շատ կ՚երթան, քան՝ կու գան: Ի հարկէ, արտագաղթ կ՚ըլլայ թէ՛ ընկերային, տնտեսական ծանր վիճակին պատճառով եւ թէ այնուամենայնիւ, հոգեբանական պատճառներով։ Պատճառը այս անտարբեր վիճակն է՝ հեռանկար չտեսնելու իրականութիւնը: Արտագաղթ անպայման պիտի ըլլայ, կ՚ենթադրեմ, որ Հայաստանէն կ՚երթայ նուազագոյնը երկու հարիւր հազար մարդ:

-Այսքան ծանր զգացումներ ունենալէ ետք, ի՞նչը ձեզ կը մղէ աշխատելու, գրելու, եթեր ելլելու, խօսք հասցնելու մարդոց:

-Ամէն մարդ իր առաքելութիւնը պէտք է կատարէ ի վերջոյ: Կամ պէտք է բան մը չընել եւ այդ պարագային կրնաս ընդհանրապէս մահանալ իբրեւ անհատ: Հայաստանէն երթալը ինծի համար՝ իբրեւ քաղաքացի, մահանալ է: Կամ պիտի մահանաս կամ պիտի ապրիս: Եթէ կ՚ապրիս, պէտք է քու առաքելութիւնդ կատարես, իմ առաքելութիւնս տեղեկատուութիւն հասցնելն է, վերլուծելն է, առասպելներով եւ հեքիաթներով ապրող մարդոց չեմ կարծեր, թէ հետաքրքրէ իմ ըսածներս, բայց թերեւս մտածող մարդոց հետաքրքրէ:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան