ԵՐՈՒԱՆԴ ԱԶԱՏԵԱՆ. «ԿԸ ՏԵՍՆԵՆՔ ՇԱՏ ՈՐԲԱՑԱԾ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՄԸ…»

Ամերիկաբնակ յայտնի մտաւորական, գրող, խմբագիր, հասարակական գործիչ, Երուանդ Ազատեան, այս օրերուն, հերթական անգամ Հայաստան կը գտնուէր՝ նախ «Վահան Թէքէեան» ամէնամեայ միջազգային մրցանակաբաշխութեան համար, որ այս տարի տեղի ունեցաւ 27-րդ անգամ՝ արժեւորելով եւ պարգեւատրելով մշակոյթի, գիտութեան, լրագրութեան, արուեստի կարգ մը բնագաւառներու հայ լաւագոյնները:

Երեւանի մէջ օրերս լոյս տեսաւ նաեւ Երուանդ Ազատեանի «Ազգային-քաղաքական յորձանուտին մէջ» գիրքին երկրորդ հատորը, որուն առաջին հատորին ԺԱՄԱՆԱԿ անդրադարձած էր եւ առիթ կ՚ըլլայ անդրադառնալու նաեւ երկրորդ հատորին, որ նոյնպէս գրողին վերջին տարիներուն տպագրած յօդուածներու ընտրանին կ՚ամփոփէ:

Մինչ այդ, Երուանդ Ազատեան Երեւանի մէջ հարցազրոյց մը տուաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին, որու ընթացքին խօսեցանք այս օրերուն հայ մարդը յուզող կարգ մը հարցերու շուրջ:

-Պարոն Ազատեան, պատերազմէն ետք ասիկա ձեր երկրորդ այցն է Հայաստան: Ինչպէ՞ս կը պատկերացնէիք տեսնել յետպատերազմեան Հայաստանը եւ ինչպէ՞ս տեսաք:

-Պատերազմէն ետք շատ դժուար էր Հայաստան գալը եւ սրտի տրոփումով եկած էի, վախնալով, որ լաց, շիւան եւ սգոյ տեսարաններ պիտի տեսնեմ, բայց հակառակը տեսայ: Յունիսին երբ եկայ, աշխոյժ էր կեանքը՝ զբօսաշրջիկներ, ճաշարաններ, պարասրահներ եւ այլն, ու այդ մէկը շատ զարմանալի էր: Մտածեցի, որ այդպէս ըլլալու երեք պատճառ կայ՝ կա՛մ այս մարդիկը ճակատագրապաշտ են, ճակատագիրը ընդունած են եւ կեանքը կը շարունակեն, կա՛մ անհոգ մարդիկ են, կա՛մ ալ իրենք բան մը գիտեն, որ մե՛նք չենք գիտեր: Այսինքն, խորհրդաւոր երեւոյթ մըն էր՝ հինգ հազար երիտասարդ կորսնցնել, տասը հազար հաշմանդամ ունենալ եւ փողոցները չտեսնե՞ս ատոնց ընտանիքները, միայն կարդաս թերթերուն մէջ… Պատերազմի հետեւանքով ստեղծուած մթնոլորտը սփիւռքի մէջ շատ աւելի ծանր էր եւ տակաւին կը շարունակուի՝ մարդիկ շատ տխուր են. անորոշութիւնը, թէ Հայաստանի ապագան ի՞նչ պիտի ըլլայ, տառապանք կը պատճառէ: Իսկ բոլոր անոնք, որոնք պատմութիւն գիտեն, պատմութեան մէջ եղած նման իրավիճակները կը յիշեն, երբ հայութիւնը հարուածներէն ետք շշմած-շուարած, ուղղութիւնը կորսնցուած էր… Պատմութիւնը կը կրկնուի եւ պատմական դէպքերը, դասաւորումները, ռուս-թրքական յարաբերութիւններուն անդրադարձը մեր երկրի ճակատագրին վրայ, գրեթէ նոյնութեամբ կը կրկնուին:

-Կրկնութիւն է նաեւ աշխարհի անտարբերութի՞ւնը հայոց հարցերուն:

-Այո, կը տեսնենք աշխարհի կողմէ անտարբերութիւն մը եւ շատ որբացած Հայաստան մը: Ոեւէ մէկուն հոգը չէր, որ այդպիսի ահաւոր պատերազմ եղաւ, այդչափ զոհեր տուինք, երկիրը այսօր վտանգի տակ է, նոյնիսկ երկիրներ քաղաքական շահագրգռութիւն չունին մեր մէջ, կը նշանակէ, ոեւէ մէկուն պէտք չենք մենք:

-Իսկ ի՞նչ ելքեր կը տեսնէք այս վիճակէն դուրս գալու, նորէն ոտքի կանգնելու:

-Կը կարծեմ, որ պէտք է մէկ տեղէն սկսինք, բայց վստահ ալ չեմ, որ եթէ այդ կէտէն սկսինք, տեղ կը հասնինք, որովհետեւ մեր ուժերը բաւարար չեն: Նախ պէտք է սկսինք ներքին միասնութենէն: Այսքան ատելութիւն, այսքան քաղաքական բեւեռուածութիւն, այսքան իրարու հանդէպ գործի դրուած ստորին լեզու երբեք չէ եղած, կամ եթէ եղած է, այսօր պէտք չէ ըլլայ: Երբ մենք կոտրուած ենք, երկիրը ջախջախուած է, մենք նախ իրարու պէտք ունինք, դուրսէն յոյս չկայ: Դիմադիր, ընդդիմադիր, իշխանութիւն, մտաւորականութիւն համախմբումի անհրաժեշտութիւն կայ: Բայց նախ մտաւորականութիւնը ձայն չունի, իշխանութիւնը անփորձ մարդոց ձեռքն է, ընդդիմութիւնն ալ շինարարական որեւէ դրական ծրագիր չունի: Քաղաքական ընդդիմութիւնը որեւէ քաղաքակիրթ երկրի մէջ ես գիտեմ, որ կը հետեւի կառավարութեան ծրագիրներուն, եւ եթէ ինքը այլընտրանքը ունի, այդ այլընտրանքը յառաջ կը տանի, ոչ թէ միայն կը հայհոյէ, առանց քննելու, առանց վերլուծելու: Ընդդիմութեան վիճակն ալ վատ է, իրենք կը յայտարարեն՝ մենք հոս ենք, որպէսզի իշխանութիւնը տապալենք, մինչդեռ ամբողջ երկիրը տապալած է…

-Այսինքն յետպատերազմեան շրջանը աւելի վատթա՞ր կը տեսնէք:

-Այո՛, եւ մտահոգիչը այն է, որ մեր իշխանութիւնները կամ «իմաստուն» մարդիկը ինչ որ կ՚ըսեն եւ քաղաքական կանխատեսումներ կընեն՝ փորձելով որոշ լաւատեսութիւն, որոշ դիւանագիտական վերլուծումներ մէջտեղ բերել, բոլորովին հակասութեան մէջ է ատրպէյճանցիներու եւ թուրքերու ըսածներուն հետ: Ատրպէյճանցիները եւ թուրքերը ինչ որ ըսած են մինչեւ հիմա, ըրած են, այդ մէկը վախնալիք բան մըն է, կը նշանակէ, որ անոնց ո՛չ Ռուսաստանը կրնայ դէմ կանգնիլ, ո՛չ Իրանը, որոնք կէս մը մեր բարեկամներն են: Հիմա, օրինակ, մերոնք կը պնդեն, որ միջանցքի հարց պիտի չըլլայ, բայց այն վստահութեամբ, որ միւս կողմը կը շեշտէ, վախնամ թէ Ռուսաստանի կամ նոյնիսկ մեր իշխանութիւններուն հետ ներքին համաձայնութիւն մը կայ: Այդ միջանցքին խնդիրը մեզի համար հողային ամբողջականութեան հարց է, բայց միջազգային համայնքին համար ատիկա հսկայ ծրագիրներու մաս կազմող բաղադրիչ մըն է:

-Իսկ Արցախի մասին հասնող լուրերը ինչպիսի՞ մտահոգութիւններ կը պատճառեն:

-Արցախի հարցով ալ մտահոգութիւն կայ այն առումով, թէ ի՛նչ պիտի ըլլայ անոր ճակատագիրը: Այդ առումով ալ մենք շատ զօրաւոր եւ սուր հակասութեան մէջ ենք. մեր ակնկալութիւնները, մեր պահանջները եւ ատրպէյճանցիներուն դիրքաւորումը բոլորովին իրար չէզոքացնող բաներ են: Պատերազմէն առաջ կ՚ըսէին, թէ բարձրագոյն ինքնավարութեան կարգավիճակ պիտի տան Արցախին, այսօր կ՚ըսեն՝ կարգավիճակի հարց չկայ, եկէ՛ք, դուք մեր քաղաքացիներն էք, ինչպէս կ՚ուզենք, այնպէս ալ կը վարուինք ձեզի հետ: Իսկ անցեալին մենք գիտենք՝ ինչպէս վարուած են: Այդտեղի ժողովուրդը հերոս ժողովուրդ է, որ այդ հեռանկարին դիմաց տուն կը շինէ, ընտանիք կը կազմէ եւ կը բազմանայ:

Թէքէեան մշակութային միութիւնը ճիշդ պատերազմէն առաջ Քաշաթաղի մէջ 100 հազար տոլար ծախսեց եւ Թէքէեանի անուան դպրոցը հիմնովին նորոգեց, իմանալով հանդերձ, որ ռազմավարական տեղ է, բնակչութիւնը հոն պիտի մնայ: Եթէ առանց պատերազմի հաշտութեան ու խաղաղութեան ծրագիր ըլլար, բնականաբար հոն, ուր բնակչութիւն կար, նկատի պիտի առնուէր, որ այդ շրջանը այդ բնակչութեան կը պատկանի եւ մենք այդ հեռանկարով, այդ գիտակցութեամբ ըրինք այդ ծրագիրները, վստահ էինք, որ մեր ըրածը ճիշդ է: Սակայն, ինչպէս տեսաք, բոլորովին այլ ընթացք ստացաւ ամէն ինչ:

-Այսօր շատ մը երկիրներու մէջ, մանաւանդ Մերձաւոր Արեւելքի, հայութեան վիճակն ալ ծանր է, եւ հայեացք մը նետելով հայ իրականութեան վրայ, ի՞նչ կը կարծէք, այսօր ո՞ւր է, որ հայութիւնը կրնայ քիչ թէ շատ շունչ քաշել:

-Այս ամէնով հանդերձ, անշուշտ, հայրենիքի հողն է, որ ամենէն ներշնչողն է, որքան որ ալ դժուար ըլլայ, որքան որ պայմանները շատ յոռետեսական ըլլան, այսօր հայրենիքը միակ առաձգականութիւն ունեցողն է: Ես երեւոյթ մը նշմարած եմ եւ ատիկա շատ առարկայական ու շօշափելի է, որ նոյնիսկ չորրորդ սերունդի օտարացած հայը, երբ կու գայ Հայաստան եւ կը շփուի ժողովուրդին, մշակոյթին ժառանգութեան, պատմութեան հետ, անքակտելի կապ մը կը ստեղծուի: Այսինքն, եթէ հազար հոգի գայ, պիտի ըսես, որ ինը հարիւրը յանձնառու հայեր կը դառնան: Ատիկա երեւակայական բան մը չէ, որոշակի եւ իրական է:

Մենք միշտ կ՚ըսենք, որ հանճարեղ ժողովուրդ ենք, եւ ես անձամբ կ՚երազեմ, որ ամբողջ աշխարհի հայերը այսօր գիտական ներդրում կատարեն եւ Հայաստանի մէջ ստեղծեն հզօր ռազմական ուժ, ոչ թէ անոր համար, որ յարձակինք եւ երկիրներ նուաճենք, այլ այնպիսի ուժ մը ըլլայ, որ դիմացինը հաշուի նստի մեզի հետ: Այնպիսի հզօր ուժ մը ըլլայ, որուն շնորհիւ մենք կարողանանք պահել մեր մնացած հողը: Այս պատերազմէն ետք, հակառակ այսքան կորուստներուն, մենք կրկին կ՚ըսենք՝ փառք հայոց բանակին, քանի որ պարտութիւնը այն պատճառով չէր, որ հայոց բանակը մարտունակ չէր: Հայոց բանակին կորովը, հաւատքը, յաղթանակը անքննելի են, գերհզօր ուժերն ու փորձագիտութիւնն էին, որ յաղթեցին, եւ մեր բանակը 44 օր այդ ուժերուն դէմ դուրս եկած էր: Նոյնիսկ պարզ ժողովուրդը գնաց եւ զինուորագրուեցաւ, գիտնալով, որ ճակատագրին հետ հաշուի նստելու բան մը կայ:

-Պարոն Ազատեան, հակառակ համաճարակային իրավիճակին եւ շատ մը այլ հարցերու, «Վահան Թէքէեան» մրցանակաբաշխութիւնը չխախտեց աւանդոյթը եւ տեղի ունեցաւ: Ի՞նչ տրամադրութիւն հաղորդեց այսօրուան մեր ընդհանուր տրամադրութիւններուն:

-Այս տարուան մրցանակաբաշխութեան մէջ ես աւելի շատ ոգեւորութիւն տեսայ, շատ լաւ մտաւորական ընտրանի մը կար: Կը կարծեմ, որ ժողովուրդը ծարաւ ունի այդպիսի բաներու, տրամադրութիւնները ինկածին համար շատ ոգեշնչող երեւոյթներ չկան, ուրեմն ասիկա երեւոյթ մըն է, որ մարդիկը համախմբեց, իսկ գրական, արուեստի եւ այլ գործեր ներկայացնողներուն մէջ իսկապէս լաւ անուններ եւ լաւ ստեղծագործութիւններ կային:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան