ԲԱՌԵՐՈՒ ՆԵՐԹԱՓԱՆՑՈՒՄԸ…

Ե­րե­ւա­նի մէջ կազ­մա­կեր­պուած «Ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մեր­ձեց­ման խնդիր­նե­րը» խո­րագ­րեալ հա­մա­ժո­ղո­վին ար­ձա­գանգ­նե­րը կը շա­րու­նա­կուին։ Հա­յաս­տա­նի Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան եւ Գի­տու­թիւն­նե­րու ազ­գա­յին ա­կա­դե­միոյ «Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեան» լե­զուի կա­ճա­ռի հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ կազ­մա­կեր­պուած այս գի­տա­կան հա­ւա­քոյ­թը հա­մախմ­բեց բազ­մա­թիւ մաս­նա­գէտ­ներ, ո­րոնք ծա­ւա­լուն քննար­կում­ներ կա­տա­րե­ցին այս ա­ռանց­քա­յին խնդրին շուրջ։ Հա­մա­ժո­ղո­վի օ­րե­րուն մենք ալ կար­ծի­քը շօ­շա­փե­ցինք քա­նի մը մաս­նա­կից­նե­րու։ Ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք մեր խօ­սա­կից­նե­րուն ամ­փոփ խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը։

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ (ԼԻԲԱՆԱՆ, «ԲԱԳԻՆ» ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳԻՐ)

Արուեստականօրէն կարելի չէ մօտեցնել երկու աշխարհաբարները, պէտք է սկսիլ պզտիկ քայլերէ, որպէսզի մարդիկ հասկնան, թէ ասիկա կարելի բան մըն է: Թէ՛ արեւելահայերէնը կարելի է մօտեցնել արեւմտահայերէնին եւ թէ արեւմտահայերէնը՝ արեւելահայերէնին: Բայց մենք առայժմ բարդոյթներ ունինք այդ առումով, մերձեցումը արգելակող հոգեբանական ազդակներ կան, ամէն մէկը կառչած է իր լեզուին: Օրինակ՝ Ֆրանսայի մէջ Հայաստանէն արտագաղթած տիկնոջ մը հարցուցի, թէ ինչո՞ւ զաւակդ հայկական դպրոց չես ղրկեր, ըսաւ՝ մեր հայերէնը թող ըլլայ, կը ղրկեմ: Այս պատնէշները պէտք է յաղթահարել: Մենք խնդիրներ ունինք թէ՛ Հայաստանի թէ Սփիւռքի մէջ՝ լեզուն որպէս կենդանի լեզու չենք սորվցներ: Շարադրութիւն կու տանք, պզտիկը կը գրէ՝ ծառը գեղեցիկ է, ծաղիկը ծաղկած է, բայց ո՞ր ծառն է այդ, ո՞ր ծաղիկն է այդ, չենք սորվեցներ:

Մերձեցումէն զատ շատ մեծ խնդիր մը կայ այսօր. այդ մէկը լեզուի մաքրութեան հարցն է. նախ զտենք, մաքրենք, ետքը՝ մերձեցնենք, մօտեցնենք իրարու: Հայաստան վաճառատուն կը մտնես՝ գրուած է մաղադանաոս: Ինչո՞ւ մաղադանող, երբ մենք ունինք ազատքեղ գեղեցիկ բառը, կամ լոլիկը, սմբուկը իրենց օտար անուններով կը գրեն, կը գործածեն: Ես այս համաժողովի ընթացքին առաջարկ մը պիտի ընեմ՝ որ մարմին մը ստեղծուի, Լեզուի պետական տեսչութեան կից, որպէսզի քննէ այս ամէն հարցերը, ցանկ մը պատրաստէ եւ ուղարկէ վաճառատուներ, հեռատեսիլներուն, դպրոցներուն: Նոյն մաքրութեան հարցը արեւմտահայերէնի մէջ ալ կայ: Կը գործածենք ձեռքերնին ձեւը, որ թրքաբանութիւն է: Այս եւ նմանատիպ սխալ ձեւեր պէտք է սրբագրուին: Մենք ունինք խոշոր հայերէն բառարաններ, բայց անոնք կեանքի մէջ չեն դրուած: Լաւ կ՚ըլլար, որ դպրոցներու մէջ, ամէն մէկ դասարանի համեմատ, ամէն մէկ բառարանէ որոշ քանակութեամբ բառեր յանձնա-րարուին եւ աշակերտներն ալ սորվին:

ՀԻԼՏԱ ԳԱԼՖԱԵԱՆ-ՓԱՆՈՍԵԱՆ (ՖՐԱՆՍԱ, ԴԱՍԱԽՕՍ) 

Համաժողովի թեման շատ լաւ դրուած է, կախում ունի, թէ քննարկողները ինչպէ՞ս կը մօտենան այդ հարցին: Խօսակցական լեզուին անդրադառնալը չեմ կարծեր այնքան ճիշդ ըլլայ, քանի որ դժուար է խօսակցական լեզուն հսկել, կարելի է գուցէ, բայց բռնութիւն կ՚ըլլայ, ամէն մարդ իր լեզուն պիտի խօսի, կարեւորը գրաւոր լեզուն է: Եթէ երախաները չեն կրնար կարդալ իրարու գրածները, հետեւաբար չեն կրնար հասկնալ, այստեղի չափահասները այնտեղի չափահասները զիրար հասկնալու հարց ունին, ուրեմն այդ կէտէն պէտք է սկսիլ: Նախ պէտք է միասնականացնել ուղղագրութիւնները՝ դասականի հիմքի վրայ: Երկու ուղղագրութիւններու մէջ չլուծուած հարցեր կան, օրէնք պէտք է ըլլայ եւ այդ վիճելի հարցերը կանոնակարգէ:

Ես յոյս ունիմ, որ օր մը Հայաստանի մէջ ուղղագրութեան հարցը կը լուծուի: Հրանոյշ Յակոբեան պատահական չէ ձեռնարկած այս համաժողովին, անոր այս քայլը պետական քայլ մըն է, սովորական քայլ մը չէ: Քսանչորս տարի կորսնցուցինք, վնաս չունի, քսանչորս տարի ալ քննարկենք, այս հարցերու մէջ համախոհութեան մը յանգինք:

ՍԵՐԺ ՍՐԱՊԻՈՆԵԱՆ (ՀԱՅԱՍՏԱՆ, ՀԱՅԱԳԷՏ, ՍՓԻՒՌՔԻ ՓՈԽ-ՆԱԽԱՐԱՐ)

Մեր­ձե­ցում ը­սե­լով ես նկա­տի ու­նիմ հիմ­նա­կա­նին եր­կու լե­զուա­ճի­ւղե­րու ար­մատ­նե­րէն շե­ղու­մի վե­րա­կանգ­նու­մը: Այ­սինքն, եր­կուքն ալ այս կամ այն չա­փով կա­պուած են կա՛մ գրա­բա­րի, կա՛մ մեր բար­բառ­նե­րուն հետ: Եւ ե­թէ գրա­բա­րա­յին կամ բար­բա­ռա­յին ձե­ւե­րը փո­խա­րի­նուած են օ­տա­րա­մուտ այն­պի­սի լե­զուա­կան ի­րո­ղու­թիւն­նե­րով, ո­րոնց հա­մար­ժէ­քը մենք լե­զուի մէջ ու­նինք, մենք պար­տա­ւոր ենք այդ մէ­կը թօթա­փել: Ա­րեւտ­մա­հա­յե­րէ­նի մէջ ալ կայ այդ շե­ղու­մը, ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի մէջ ալ: Մեր­ձեց­ման այս ե­ղա­նա­կը կը նշա­նա­կէ զտել, բե­րել իր նա­խաս­տեղծ վի­ճա­կին: Ես մեր­ձե­ցում ը­սե­լով այդ մէ­կը նկա­տի ու­նիմ: Եր­կու հա­յե­րէն­նու նոյ­նա­ցում եր­բեք պէտք չէ նկա­տի ու­նե­նալ մեր­ձե­ցում ը­սե­լով: Նոյ­նաց­նե­լը չափա­զանց վտան­գա­ւոր է: Ե­թէ մենք այ­սօր ու­նինք լե­զուա­բան­ներ, ո­րոնք գրա­բար չեն գի­տեր, ա­նոնց հա­մար գրա­բա­րը օ­տար լե­զու մըն է, կը նշա­նա­կէ, թէ մենք նոյն ձե­ւով այ­սօր կը պատ­րաս­տենք սե­րունդ մը, որ պե­տա­կա­նու­թեան հո­վա­նա­ւո­րու­թեան տակ է, ա­նոր լե­զուն ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէնն է, ան վա­ղը չի ճանչ­նար ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը, ա­նոր ան­ծա­նօթ պի­տի ըլ­լան այն գան­ձե­րը, զորս մենք ու­նինք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով։ Այդ գան­ձե­րը, հարս­տու­թիւ­նը ան­մատ­չե­լի պի­տի ըլ­լայ ա­նոր հա­մար: Ե­թէ վա­ղուան մեր լե­զուա­բա­նը չգիտ­նայ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնը, ա­պա ա­րեւմ­տա­հա­յէ­րե­նը կ՚եր­թայ պատմու­թեան գիր­քը, այն­պէս, ինչ­պէս գրա­բա­րը:

Բա­րե­բախ­տա­բար, այ­սօ­րուան ժա­մա­նակ­նե­րը խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րու հետ չեն հա­մե­մա­տուիր։ Մենք այ­սօր ու­նինք ա­ռա­ւե­ւու­թիւն­ներ. օ­րի­նակ՝ ար­դէն երկ­րին մէջ այս կամ այն մա­կար­դա­կի վրայ կան ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի դա­սըն­թացք­ներ: Բայց այս­տեղ կայ հարց մը, մենք պէտք է պատ­րաս­տենք ա­րե­ւե­լա­հայ մաս­նա­գէտներ, որոնք հա­ւա­սա­րա­պէս կը տի­րա­պե­տեն նաեւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին: Բայց հոս ինչ բանն է վտան­գա­ւո­րը: Կան մաս­նա­գէտ­ներ, բայց ա­նոնք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն սո­րված են ինք­նուս կամ գիր­քե­րով, ոչ թէ մի­ջա­վայ­րի մէջ: Մենք պէտք է կա­րո­ղա­նանք Հա­յաս­տան բե­րել նաեւ մի­ջա­վայ­րի մէջ լե­զուն իւ­րա­ցու­ցած մաս­նա­գէտ­ներ: Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը կը գոր­ծակ­ցի ա­րեւմտա­հա­յե­րէ­նի հմուտ անձերու հետ, ար­դէն հրա­ւի­րած ենք Սու­րիա­յէն Յա­կոբ Չո­լա­քեա­նը, Լի­բա­նա­նէն Կա­րօ Ա­ռա­քե­լա­նը, Ֆրան­սա­յէն Հիլ­տա Գալ­ֆաեան-Փա­նո­սեա­նը, որոնք կը պա­րա­պին այն ու­սա­նող­նե­րուն կամ ու­սու­ցիչ­նե­րուն հետ, որոնք փա­փաք ու­նին սո­րվելու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնը: Ե­թէ մենք քա­նի մը տա­րուան ընթացքին կա­րո­ղա­նանք ստեղ­ծել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի տի­րա­պե­տող մաս­նա­գէտ­նե­րու բա­նակ մը, ո­ր լե­զուին կը տի­րա­պե­տէ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին հա­ւա­սար, այդ պա­րագ­ային մենք կը հա­մար­ձա­կինք այս­տեղ դպրոց­նե­րուն մէջ մտցնել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնը իբ­րեւ զատ դա­սա­ւան­դու­թեան նիւթ: Մենք կրնանք դպրո­ցին մէջ զա­տել ա­րեւմտա­հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը՝ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նէն եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հետ դա­սա­ւան­դել իր բո­լոր դրսե­ւո­րում­նե­րով: Մենք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի լե­զուա­կի­րը պի­տի ստեղ­ծենք մեր երկ­րին մէջ, որ­պէս­զի հասկ­նանք, թէ կը փրկենք մեր ժո­ղովուր­դի լա­ւա­գոյն, կա­տա­րեալ, կա­րե­ւո­րա­գոյն ար­ժէք­նե­րը:

Մեր նա­խա­րա­րու­թիւ­նը այդ ուղ­ղութեամբ մեծ աշ­խա­տանքի ձեռ­նար­կած է, եւ հայ­րե­նի կա­ռա­վա­րու­թիւնն ալ կազմ ու պատ­րաստ է իր ա­ջակ­ցու­թիւ­նը ցու­ցա­բե­րել մեր բո­լոր այն ծրագ­րե­րուն, ո­րոնք կ՚առըն­չուին երկ­րի մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ա­ւե­լի լայն տա­րած­մա­ն, պահ­պան­մա­ն:

ԳԱՐԻԿ ՄԿՐՏՉԵԱՆ (ՀԱՅԱՍՏԱՆ, ԲԱՆԱՍԷՐ, ԵՐԵՒԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ԴԱՍԱԽՕՍ)

Նմա­նա­տիպ գի­տա­ժո­ղով­նե­րը, մաս­նա­գի­տա­կան փոխշփում­նե­րը խիստ կա­րե­ւոր են եւ ող­ջու­նե­լի, ո­րով­հե­տեւ ա­նոնք հնա­րա­ւո­րու­թիւն կու­ տան տես­նե­լու ի­րա­կան վի­ճա­կը: Եւ ի­սկապէս, մենք այ­սօր տե­սանք, թէ ի՛նչ վի­ճա­կի մէջ են թէ՛ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը եւ թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը: Իսկ ինչ կը վե­րա­բե­րի ա­նոնց մեր­ձեց­ման ու­ղի­նե­րուն. մե­ձե­ցում ը­սուա­ծը պէտք է հա­մա­կար­գա­յին խնդիր­նե­րով կա­տա­րուի, զուտ գի­տա­կան մա­կար­դա­կով: Եր­կու գրա­կան լե­զու­նե­րը, կամ զա­նա­զան տա­րածք­նե­րու մէջ գո­յակ­ցող, զար­գա­ցող լե­զու­նե­րը մեր­ձեց­նել հնա­րա­ւոր չէ: Ա­ւե­լի շատ տնտե­սա­կան լծակ­ներ պէտք է գոր­ծադ­րել, որ­պէս­զի սփիւռ­քա­հա­յու­թիւ­նը, որ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հիմ­նա­կան կրողն է, սերտ կա­պեր ու­նե­նայ Հա­յաս­տա­նի հետ: Այ­սինքն յան­գինք այն վի­ճա­կին, որ Սփիւռք ը­սուա­ծը կա­մաց-կա­մաց ձու­լուի Հա­յաս­տա­նին, լե­զուա­կան մեր­ձե­ցու­մը միայն այդ ճա­նա­պար­հով կրնայ տե­ղի ու­նե­նալ: Թե­րեւս ես կը խօ­սիմ հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան մա­սին: Ե­թէ Սփիւռ­քը պի­տի վե­րա­նայ, իսկ այդ մէկը ան­խու­սա­փե­լի է, ա­պա թող վե­րա­նայ ի հա­շիւ Հա­յաս­տա­նին: Սփիւռ­քը, ի վեր­ջոյ, պէտք է գայ այն գի­տակց­ման, որ իր բնօր­րա­նը, ապ­րե­լու մի­ջա­վայ­րը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւնն է: Մնա­ցեալ բո­լոր հա­տուած­նե­րուն մէջ մենք դա­տա­պար­տուած ենք կորս­տեան եւ դա­տա­պար­տուած է կորս­տեան այն ամ­բողջ հսկա­յա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը, որ ստե­ղուած է ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով: Իսկ ե­թէ Սփիռւ­քը Հա­յաս­տան գայ, ան իր հետ կը բերէ նաեւ լե­զուն։ Այդ հո­գե­ւոր, նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը կը բե­րէ եւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետւ­թիւ­նը ար­դէն բնա­կա­նա­բար կը դառ­նայ այդ հարս­տու­թեան պա­հա­պա­նը, նաեւ՝ լե­զուի զար­գաց­նո­ղը: Զգաց­մու­նքա­յին դաշ­տին մէջ խօ­սիլը տարբեր բան է, ի­րա­կան գործ տես­նե­լը տարբեր բան: Չենք կրնար Փա­րի­զի, Լոն­տո­նի, Լոս-Ան­ճե­լըսի մէջ հա­յե­րէն պահ­պա­նել, հնա­րա­ւոր չէ: Այ­սօր Սփիւռ­քի մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով խօ­սող սե­րուն­դի ժա­ռանգ­նե­րը հա­րիւր տա­րի ետք հա­յե­րէն պի­տի չխօ­սին: Ան­ցեալ դա­րասկիզ­բին աշ­խար­հով մէկ ցրուած հա­յե­րու ո՞ր մէկ մա­սը այ­սօր հա­յե­րէն կը խօ­սի: Գո­յու­թիւն ու­նի լե­զուա­ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւն: Լե­զուա­ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւնը աս­տի­ճա­նա­բար կը յան­գեց­նէ լե­զուի ձուլ­ման: Այս մէ­կը պէտք է հասկ­նանք ու գի­տակ­ցինք անոր:

«ԱՅՍՕՐՈՒԱՆ ԵԼԵԿՏՐՈՆԻԿ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ ՄԵԶԻ ԿՈՒ ՏԱՅ ՀԵՏԱԳԱՅԻՆ ՄԻԱՍԻՆ ԱՇԽԱՏԵԼՈՒ ՀՆԱՐԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ»

«Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրները» խորագրեալ համաժողովէն ետք ԺԱՄԱՆԱԿ հարցումներ ուղղեց մասնակիցներուն: Մեր այն հարցումին, թէ արդեօք հայերէնի երկու ճիւղերու մերձեցման հարցերը միանշանակ կ՚ընդունուի՞ն երկու հայերէնները գործածողներու կողմէ, այն իմաստով, որ իւրաքանչիւր հայերէն ունի իր լեզուամտածողութիւնը, բառամթերքը եւ այլ առանձնայատկութիւններ, Հայաստանի Սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեան պատասխանեց.

«Գիտէք, խնդիրը վիճայարոյց է: Ըսել, թէ ամէն մարդ միանշանակ կ՚ընդունի այս հարցը, այդպէս չէ: Կան տեսակէտներ, որոնք աջ են, կան տեսակէտներ ալ, որոնք ձախ են: Բայց բնականոն զարգացման արդիւնքը պէտք է յանգեցնէ անոր, որ իրօք, նախեւառաջ բառերու փոխներթափանցումը պէտք է շատ աշխոյժ ձեւով շարունակուի: Մենք, օրինակ, անընդհատ կ՚ըսենք օբյեկտիւ եւ սուբյեկթիւ, բայց ինչ գեղեցիկ են արեւմտահայերէնու մօտ գործածուող ենթակայական եւ առարկայական բառերը, զորս կրնանք ընդօրինակել: Կամ հեռուստացոյց բառի փոխարէն հեռատեսիլ բառը, որ աւելի կարճ, աւելի ականջահաճոյ եւ աւելի ճիշդ է: Արեւմտահայերէնը ունի հսկայական բառապաշար (կամ ինչպէս իրենք կ՚ըսեն՝ բառամթերք), որմէ պիտի օգտուինք: Այս համաժողովի նիւթին կ՚առընչուի նաեւ ուղղագրութեան հարցը. պէտք է նստիլ եւ մասնագիտօրէն նայիլ, թէ որո՞ք են այն խնդիրները, որոնք պիտի մերձեցնեն նաեւ մեր ուղղագրութիւնները: Ես ընդունելի կը նկատեմ հնչած այն տեսակէտը, որ մեր դպրոցներուն մէջ աւելցնենք արեւմտահայերէն գրողներու ստեղծագործութիւններու ուսումնասիրման դասաժամերը, ընդունելի կը նկատեմ, որ մեր համալսարաններու բոլոր հայագիտական մասնագիտութիւններու մէջ արեւմտահայերէն բոլորը պիտի գիտնան: Վստահ եմ, որ այսօր առկայ շատ ու շատ հարցեր այս ճանապարհով կրնան լուծում եւ կարգաւորում ստանալ: Մէկ համաժողովը անշուշտ, բաւարար չէ, պէտք է խումբ ստեղծուի, իւրաքանչիւր հարց մաս առ մաս քննարկուի, ճշգրտուի եւ ընդհանուր եզրայանգումներու բերէ», ըսաւ Հրանոյշ Յակոբեան: Մեր այն հարցումին, թէ հայերէններու մերձեցման ուղղութեամբ ընդունուած ծրագրերը արդեօք պետական մակարդակով կեանքի կը կոչուի՞ն, օրէնքներու կը վերածուի՞ն, թէ անոնք կը մնան ցանկութիւններու եւ զգացմունքային դաշտի ծիրին մէջ, Հրանոյշ Յակոբեան պատասխանեց.

«Անշուշտ: Այդ մէկուն համար համապատասխան պետական կառոյցը կազմակերպած է այս համաժողովը՝ այլ պետական գիտական հիմնարկի մը հետ համատեղ: Ասոնք հասարակական քննարկումներ չեն, լուրջ պետական, արդէն սկիզբ առած աշխատանք է, որ շարունակականութիւն պիտի ունենայ: Այ-սօրուան ելեկտրոնային համակարգը մեզի հնարաւորութիւն կու տայ, որպէսզի հետագային միասին աշխատինք»: