ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԱՔՍՈՐ

Ե­րե­ւա­նի «Խնկօ Ա­պոր» ա­նուան գրա­դա­րա­նին մէջ, Հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին տե­ղի ու­նե­ցաւ ինք­նա­տիպ ցու­ցադ­րու­թիւն մը՝ «Մար­դը դէմ յան­դի­ման բռնու­թեա­ն» խո­րագ­րով: Ցու­ցա­հան­դէ­սը «Վեր­սու­ս» ս­թիւ­տիոյի նոր նա­խա­գիծն է, որ հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան եւ ա­նոր հե­տե­ւող աք­սո­րին նիւ­թե­րով կը զբա­ղի 2010 թուա­կա­նէն ի վեր։

Հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան հե­տե­ւող բռնաճն­շումն ու աք­սո­րը ներ­կա­յաց­նող  փաս­տագ­րա­կան շար­ժա­կան ցու­ցա­հան­դէ­սը ար­դէն ներ­կա­յա­ցուած է Կիւմ­րիի եւ Վա­նա­ձո­րի մէջ, ուր ըն­դու­նուած է մեծ հե­տաքրք­րու­թեամբ: Ե­րե­ւա­նեան ցու­ցադ­րու­թիւ­նը նոյն­պէս գնա­հա­տան­քով եւ հե­տաքրք­րու­թեամբ ըն­դու­նուե­ցաւ: Ցու­ցադ­րու­թեան յա­ջոր­դեց «Վեր­սու­ս» սթիւ­տիոյի նկա­րա­հա­նած  «Օ, Հայ­րե­նիք, սառն ու ա­նու­շ» վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը, որ նոյն­պէս նա­խա­գի­ծին մէկ մասն է: Հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան մա­սին «Վեր­սու­ս» ս­թիւ­տիոն ար­դէն նկա­րա­հա­նած է «Ան­ծա­նօթ իմ Հայ­րե­նի­ք» խո­րագ­րով ֆիլ­մը, որ հա­յաս­տա­նեան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ հայ­րե­նա­դարձ­նե­րուն ներգ­րաւ­ման մա­սին է, իսկ «Օ հայ­րե­նիք սառն ու ա­նու­շ» ժա­պա­ւէ­նը ա­նոնց հան­դէպ ստա­լի­նեան շրջա­նին ե­ղած հա­լա­ծանք­նե­րը՝ աք­սոր, բռնաճն­շում­ներ կը ներ­կա­յաց­նէ: Այս շար­քին մէջ կը պատ­րաս­տուի նաեւ եր­րորդ ֆիլ­մը, որ  հայ­րե­նա­թո­ղու­թեան կամ ար­տա­գաղ­թի մա­սին է:

Ինչ­պէս «Ան­ծա­նօթ իմ հայ­րե­նի­ք­»ը, նոյն­պէս «Օ, հայ­րե­նիք սառն ու ա­նու­շ» ֆիլ­մի  բե­մադ­րու­թեան հե­ղի­նա­կը Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեանն է, բե­մադ­րի­չը՝ Ա­րա Շի­րի­նեա­նը, ար­տադ­րի­չը՝ Սա­թե­նիկ Ֆա­րա­մա­զեա­նը, իսկ Շա­բաթ օր բա­ցուած ցու­ցա­հան­դէ­սը ձե­ւա­ւո­րո­ղը՝ նկա­րիչ Մկրտիչ Մատ­թէո­սեանն է:

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱ­Կ նոյն­պէս ներ­կայ էր ցու­ցա­հան­դէ­սի բաց­ման ու ժա­պա­ւէ­նի ցու­ցադ­րու­թեան՝ «Խնկօ Ա­պոր» ա­նուան գրա­դա­րա­նին մէջ:

Նա­խա­գի­ծի եր­կու բա­ղադ­րիչ­նե­րը՝ թէ՛ ֆիլ­մը եւ թէ ցու­ցա­հան­դէ­սը կը ներ­կա­յաց­նեն հա­յե­րու 1946-1949 թուա­կան­նե­րու Մեծ Հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւ­նը, ներ­գաղ­թող­նե­րու յոյ­սերն ու յու­սա­խա­բու­թիւն­նե­րը, ստա­լի­նիզ­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին ա­նոնց նկատ­մամբ ե­ղած բռնու­թիւն­ներն ու հա­լա­ծան­քը… Յա­տուկ անդ­րա­դարձ մը կա­տա­րուած է 1949 թուա­կա­նի Յու­նի­սի 13-14-ի զան­գուա­ծա­յին աք­սո­րին, ո­րուն հե­տե­ւան­քով, ի թիւս բազ­մա­հա­զար հա­յե­րու, Ալ­թա­յի երկ­րա­մաս աք­սո­րուե­ցան 1578 հայ­րե­նա­դարձ­ներ։

Ա­կա­նա­տես­նե­րուն յայտ­նա­բե­րե­լու եւ տե­սագ­րե­լու հա­մար «Վեր­սու­ս­»ի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան խում­բը սփիւռ­քա­հայ հա­մայնք­նե­րուն մէջ գտնուած է՝ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ (Կլեն­տէյլ, Ֆրեզ­նօ, Ու­րուայն), Ֆրան­սա (Փա­րիզ, Լիոն, Մար­սէյլ, Սեն Ռա­ֆա­յէլ, Վա­լանս), Լի­բա­նան (Պէյ­րութ, Այն­ճար)։ Ե­ղած են նկա­րա­հա­նում­ներ նաեւ Հա­յաս­տա­նի եւ Ռու­սաս­տա­նի մէջ (Պառ­նաուլ, Նո­վո­սի­պիրսկ)։ Ռու­սաս­տա­նի եւ Ֆրան­սա­յի նկա­րա­հա­նում­նե­րուն ա­ջակ­ցած է գեր­մա­նա­կան DVV-International կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը։

Վա­ւե­րագ­րու­թեան հե­րոս­նե­րը ի­րա­կան մար­դիկ են, ա­կա­նա­տես­ներ կամ ա­կա­նա­տես­նե­րու ժա­ռանգ­ներ, ո­րոնց բա­նա­ւոր վկա­յու­թիւն­նե­րը կ՚ամ­բող­ջա­ցուին ռուս եւ սփիւռ­քա­հայ պատ­մա­բան­նե­րու ար­ժէ­քա­ւոր մի­ջամ­տու­թիւն­նե­րով, ար­խի­ւա­յին փաս­տա­թուղ­թե­րով, հայ­կա­կան եւ ռու­սա­կան ֆոն­տե­րէն ձեռք բե­րուած կի­նոխ­րո­նի­կա­յով։ Օգ­տա­գոր­ծուած են նաեւ անձ­նա­կան-ըն­տա­նե­կան ար­խիւ­նե­րէն բե­րուած փաս­տա­թուղ­թեր ու լու­սան­կար­ներ։

Նա­խա­գի­ծի նպա­տակն է լոյս սփռել ոչ հե­ռա­ւոր ան­ցեա­լի կա­րե­ւո­րա­գոյն ի­րա­դար­ձու­թեան մը՝ Մեծ Հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան վրայ, հա­սա­րա­կու­թեան հնա­րա­ւո­րու­թիւն տա­լով զգալ խորհր­դա­յին բռնա­տի­րու­թեան պայ­ման­նե­րուն տակ կեան­քի ան­յար­մա­րու­թիւն­ներն ու մար­դուն կրած տա­ռա­պան­քը։

«Ին­չո՞ւ ո­րո­շե­ցիք հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան նիւ­թով զբա­ղի­լ», հար­ցու­մին ի պա­տաս­խան՝ նա­խա­գի­ծի ղե­կա­վար Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան կ՚ը­սէ, որ այս նիւ­թի ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը ա­ռա­ջին հեր­թին կա­րե­ւոր է ար­տա­գաղ­թի պատ­ճառ­նե­րը հասկ­նա­լու հա­մար։ «Ու­սում­նա­սի­րե­լով պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը՝ ըստ էու­թեան, կը փոր­ձենք հասկ­նալ մարդ-պե­տու­թիւն, ան­հատ-իշ­խա­նու­թիւն յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք կ՚օգ­նեն մե­զի ըմբռ­նել գաղ­թա­կա­նա­կան ե­րե­ւոյթ­նե­րու շար­ժա­ռիթ­նե­րը»։

2012 թուա­կա­նին ար­դէն հան­րու­թեան ներ­կա­յա­ցուած «Ան­ծա­նօթ իմ Հայ­րե­նի­ք» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ֆիլ­մը ցու­ցադ­րուած է նաեւ ար­տա­սահ­մա­նի մէջ՝ Ռու­սաս­տան, Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, Ֆրան­սա։ «Գա­լուստ Կիւլ­պէն­կեա­ն» հիմ­նադ­րա­մի ա­ջակ­ցու­թեամբ ստեղ­ծուած է հա­մա­ցան­ցա­յին ոս­տայն՝ www.hayrenadardz.org:

«Ցու­ցա­հան­դէսն ու նոր ֆիլ­մը ո­րո­շե­ցինք ան­պայ­ման ներ­կա­յաց­նել այս տա­րի, քա­նի որ Մեծ Հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան 70-ա­մեակն է։ Բայց ես զա­նոնք կը ձօ­նէի Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կին, ո­րով­հե­տեւ որ­քան որ դժգոհ ըլ­լանք տի­րող ի­րա­վի­ճա­կէն, ան­կա­խու­թիւ­նը մեզ ձեր­բա­զա­տեց խորհր­դա­յին ան­մարդ­կա­յին հա­մա­կար­գէն։ Ան­մարդ­կա­յին խօս­քը կրնայ շատ կտրուկ թուիլ, բայց ցու­ցա­հան­դէ­սի այ­ցե­լու­նե­րը եւ ֆիլ­մը դի­տող­նե­րը կը հա­մո­զուին, որ այդ մակ­դի­րը ճշգրիտ է», կ­­՚ը­սէ նա­խա­գի­ծի ղե­կա­վա­րը:

Նա­խա­գի­ծը ի­րա­կա­նա­ցուած է ա­մե­րի­կեան National Endowment for Democracy կազ­մա­կեր­պու­թեան դրա­մաշ­նոր­հով։

Դժուար է ա­ռանց յուզ­մուն­քի դի­տել հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թեան ա­մե­նէն կա­րե­ւոր ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րէն մէ­կը պատ­կե­րող այս ժա­պա­ւէ­նը:

ՀԱ­ՏՈՒԱԾ ՇԱՐ­ԺԱՆ­ԿԱ­ՐԻՆ ՀԵ­ՐՈՍ­ՆԵ­ՐԷՆ ՀԱ­ԼԷ­ՊԱ­ՀԱՅ ՀԱՅ­ՐԵ­ՆԱ­ԴԱՐՁ Ա­ՆԱ­ՀԻՏ ՊՈ­ՂԻ­ԿԵԱ­ՆԻ ԽՕՍ­ՔԷՆ 

«Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մը նոր վեր­ջա­ցած էր, լուր ե­կաւ, որ Մոս­կուան ար­տօ­նած է հա­յե­րու հայ­րե­նա­դար­ձու­թիւ­նը: Հա­լէ­պի մէջ, ուր մօտ կէս մի­լիոն հայ կար, ժո­ղո­վուր­դը ի­րա­րանց­ման մէջ մտաւ: Բո­լորս կը դի­մէինք՝ մե­զի ալ թոյլ տուէք, կար­գը մերն է: Պատ­րաս­տու­թիւն­նե­րը վեց-եօթ ա­միս տե­ւե­ցին: Այդ ըն­թաց­քին մէ­կը-միւ­սին ե­տե­ւէն պա­տուի­րակ­ներ կու գա­յին, ո­րոնք կը պատ­մէին Հա­յաս­տա­նի մա­սին, թէ՝ ե­կէ՛ք, հոն կեան­քը շատ լաւ է:

«Տե­ղւոյն հայ­կա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րէն մէ­կը սկսաւ հա­կա­ռակ բա­ներ ը­սել՝ հի­մա ժա­մա­նա­կը չէ, մի՛ շտա­պէք, հայ­րե­նի­քը դեռ նոր պա­տե­րազ­մէն դուրս ե­կած է, հոն ծանր է վի­ճա­կը: Բայց լսող չկար, եւ 1946 թուա­կա­նի Ապ­րի­լին ար­դէն ըն­տա­նիք­նե­րը կար­գով սկսան մեկ­նիլ թոյլ­տուու­թիւն ստա­նա­լու: Ի­րե­րը կը հա­ւա­քէին ու կը պատ­րաս­տէին։ Տու­նե­րէն ներս «բա­րով գնաք հայ­րե­նի­ք» խնջոյք­ներ կ­­՚ըլ­լա­յին՝ հար­սա­նիք­նե­րու նման: Յու­նի­սին կա­րա­ւան­նե­րը սկսան մեկ­նիլ:

«Ես ա­նոնց­մէ էի, ո­րոնք խեն­թա­ցած էին հայ­րե­նի՛ք պի­տի եր­թամ ը­սե­լով: Նոյ­նիսկ ա­ռող­ջու­թիւնս վա­տա­ցած էր: Մայրս մեր բա­րե­կամ բժշկին մօտ տա­րաւ զիս, ան ալ ը­սաւ՝ աղ­ջիկդ բան մը չու­նի, Հա­յաս­տա­նին սի­րա­հա­րուած է: Ե­գիպ­տո­սի մէջ ապ­րող մե­ծա­հա­րուստ հօ­րա­քոյր­ներս կը գրէին՝ եղ­բա՛յր, մի՛ շտա­պեր: Մինչ նա­խորդ տա­րին մի­լիո­նա­տէր, զա­ւակ չու­նե­ցող հօ­րա­քոյրս՝ Սա­թե­նիկ Եր­ճա­նեա­նը, ան­ձամբ ե­կած էր Հա­լէպ, եւ ին­ծի կ՚ը­սէր՝ աղ­ջի՛կս, գո­լէճդ ա­ւար­տէ, յե­տոյ գնայ: Ես կ՚ու­սա­նէի Ա­մե­րի­կեան գո­լէ­ճի մէջ, իսկ եղ­բայրս՝ Կիպ­րո­սի Մել­գո­նեան վար­ժա­րա­նէն ներս:

«Մայրս Էրզ­րու­մի ծնունդ էր, հայրս՝ Խար­բեր­դի: Ես ծնած եմ Ա­լեք­սանդ­րէ­թի Սան­ճա­քին մէջ, հոն եօ­թ տա­րի ապ­րած ենք, 1939 թուա­կա­նին գա­ցած ենք Հա­լէպ:

«Օր մը ես եւ ըն­կե­րու­հիս գա­ցինք նշա­նա­ւոր «Պա­րոն» պան­դո­կը, պա­տուի­րակ­նե­րը հոն կ՚ըլ­լա­յին: Խնդրե­ցինք, որ մեր թիւն ալ հա­նեն, որ­պէս­զի մենք ալ Հա­յաս­տան մեկ­նինք: Երբ ի­մա­ցաւ, որ գո­լէ­ճը դեռ չեմ ա­ւար­տած, ը­սաւ՝ աղ­ջիկ ճան, լաւ կ­­՚ըլ­լայ ա­ւար­տես՝ յե­տոյ: Չէ՛, չէ՛: Ես ալ կը խնդրէի, ըն­կե­րու­հիս ալ:

«Օ­գոս­տոս ամ­սուն յան­կարծ ե­կաւ «մեր թի­ւը», այ­սինքն Հա­յաս­տան մեկ­նե­լու թոյլ­տուու­թիւ­նը: Մել­գո­նեան վար­ժա­րա­նին հե­ռա­գիր յղե­ցինք, որ­պէս­զի եղ­բայրս ալ մե­զի միա­նար: Օ­գոս­տո­սի երկ­րորդ կէ­սին մեր ծնող­նե­րուն եւ տա­տի­կին հետ Հա­լէ­պէն դուրս ե­լանք եօ­թնե­րորդ կա­րա­ւա­նով: Ես այն ա­տեն տաս­նութ տա­րե­կան էի, եղ­բայրս՝ տաս­նեօթ, քոյրս՝ ութ:

«1946 թուա­կա­նին եօթ կա­րա­ւան միայն Սու­րիա­յէն եւ Լի­բա­նա­նէն ե­կաւ Հա­յաս­տան: Կա­րա­ւան­նե­րը Հա­լէ­պէն կը մեկ­նէին Լի­բա­նան, Պէյ­րու­թէն նա­ւով կը հաս­նէին Պա­թում: «Ռո­սիա» շատ մեծ նա­ւը ե­կաւ մե­զ տա­նե­լու: «Ռո­սիա»ն Գեր­մա­նիա­յէն ա­ւար կը տե­ղա­փո­խէր: Կար­ծեմ 7000 հո­գի բարձ­րա­ցաւ նաւ:

«Երբ մօ­տե­ցանք Պա­թու­մին, մե­զի ը­սին՝ ի՛նչ ու­տե­լիք ու­նիք, բո­լո­րը թա­փե­ցէ՛ք: Նա­ւը կանգ­նե­ցաւ, իջ­նե­լու հա­մար եր­կար պի­տի սպա­սէինք: Չեմ գի­տեր, թէ որ­քան սպա­սե­ցինք: Սեպ­տեմ­բեր ա­միսն էր: Մել­գո­նեան­ցի նշա­նա­ւոր Սնդրեա­նը նա­ւուն վրայ երգ­չա­խումբ մը կազ­մա­կեր­պեց, կ՚եր­գէինք, կը պա­րէինք, կը զբա­ղեց­նէինք ժո­ղո­վուր­դը:

«Հա­սաւ մեր կարգն ալ, ի­ջանք: Անձ­րեւ: Տուն չկայ, չորս կող­մը վրան­ներ են: Ինչ­պէս Պէյ­րու­թի մէջ, հոս ալ քա­րան­թի­նա­յի՝ ժա­մա­նա­կա­ւոր բժշկա­կան հսկո­ղու­թեան մէջ մնա­ցինք: Ցեխ, անձ­րեւ, մենք՝ ծանր բեռ­նարկ­ղե­րով։ Հոգ չէ, հայ­րե­նի՛ք կ­­՚եր­թանք: Մեր ի­րե­րը՝ սնտուկ, ան­կո­ղին եւ այլն, յանձ­նե­ցինք բեռ­նա­տար գնացք­նե­րուն, մենք ալ շո­գե­կառք նստանք: Երբ մտանք Հա­յաս­տան, գնացք­նե­րը ան­ջա­տե­ցին. այս գնաց­քը՝ Լե­նի­նա­կան, այս գնաց­քը՝ Կի­րո­վա­կան… Մե­զ բե­րին Ե­րե­ւան: Ա­րա­րա­տը տե­սանք, բո­լորս ծուն­կի ե­կանք, կը համ­բու­րէինք հո­ղը:

«Ե­րե­ւա­նի կա­յա­րա­նին մէջ մե­զ ձ­գե­ցին ծած­կի տակ՝ սպա­սե­ցէ՛ք, ձե­զ Կո­տայ­քի շրջան պի­տի տա­նինք, հե­ռու չէ: Մայրս կ՚ը­սէ՝ աղ­ջիկս գո­լէ­ճէն հա­նած, բե­րած եմ, տղաս՝ Մել­գո­նեա­նէն, մենք ե­կած ենք Հա­յաս­տան, որ­պէս­զի ա­նոնք հոս շա­րու­նա­կեն ու­սու­մը: Բա­նի տեղ չդրին: Բեռ­նա­տար մե­քե­նայ մը բե­րին, մեր ձեռ­քի ե­ղա­ծը մէ­ջը լե­ցու­ցին եւ քշե­ցին: Հա­սանք գիւղ մը: Գիւ­ղի ղե­կա­վար­նե՞րն էին, թէ ո­րո՞նք, ա­նոնց ը­սին՝ հայ­րե­նա­դարձ­ներ բե­րած ենք, ա­նոնք ալ, թէ՝ տեղ չու­նինք: Ի վեր­ջոյ, հա­մո­զուե­ցան, ը­սին, լաւ, հոս գոմ մը կայ… Ու­րեմն, գո­մէն ոչ­խար­նե­րը, գառ­նե­րը, ու­լե­րը դուրս հա­նե­ցին, որ­պէս­զի մենք հոն մնանք: Հոս մա­մաս չդի­մա­ցաւ՝ այս ի՞նչ կ՚ը­նէք, ես գա­լու հա­մա­ձայ­նած եմ, թէ­կուզ մէկ սե­նեա­կի մէջ ապ­րե­լու, դուք այս ոչ­խար­նե­րու կեղ­տոտ տե՞­ղը կու տաք մե­զի: Ա­նոնց­մէ մէկն ալ, թէ՝ բեռ­նե­րը բար­ձէք ու գա­ցէք այ­սինչ տե­ղը:

«Հոկ­տեմ­բեր էր, ու շատ ցուրտ էր այդ տա­րին: Ին­ծի, մօրս, քրոջս ու տա­տի­կիս փոքր ննջա­րան մը տուին, հօրս ու եղ­բօրս ալ՝ ա­ռան­ձին տեղ մը: Մէյ մըն ալ գի­շե­րը աղ­մուկ մը բարձ­րա­ցաւ՝ տա­րի՜ն-տա­րի՜ն, գող­ցա՛ն: Գա­ցինք, տե­սանք՝ հայ­րի­կիս մեծ ճամպ­րու­կը գող­ցած էին: Բո­լոր ար­ժէ­քա­ւոր ի­րե­րը ա­նոր մէջն էին: Մնա­ցած էին միայն մեր ան­կո­ղին­նե­րը: Ես ար­դէն չդի­մա­ցայ, ծուն­կե­րուս վրայ ին­կայ` մի­թէ դուն ա՞յս էիր, հայ­րե­նի՛ք:

«Մեր ազ­գա­կան­նե­րը վեր­ջա­պէս ե­կան, մե­զ գ­տան եւ տա­րին ի­րենց տու­նը: Ի­րենք ալ բազ­ման­դամ էին, ձե­ւով մը տե­ղա­ւո­րուե­ցանք ի­րենց փոքր տան մէջ: Ա­նոնց որ­դին ալ պա­տե­րազ­մէն վի­րա­ւոր վե­րա­դար­ձած էր:

«Մայ­րիկս օր մը գնաց գաղ­թա­կա­նու­թեան (ներ­գաղթ) կո­մի­տէ, որ­պէս­զի թոյլ­տուու­թիւն ստա­նայ Ե­րե­ւա­նի մէջ տե­ղա­ւո­րուե­լու, որ­պէս­զի զա­ւակ­նե­րը ու­սա­նին: Բայց ա­հա, այն­տե­ղի ղե­կա­վա­րը ը­սաւ` ես ա­ղա, դուն` ա­ղա, բա մեր ջա­ղացն ո՞վ ա­ղայ:

«Ու­րիշ բան չէինք ու­զեր հայ­րե­նի­քէն, միայն՝ մեր ու­սու­մը շա­րու­նա­կել: Վեր­ջը տա­րի­ներ ա­ռաջ Ա­մե­րի­կա­յէն ներ­գաղ­թած տի­կին մը ե­կաւ. շատ հա­ճե­լի կին մըն էր, անգ­լե­րէ­նի ու­սուց­չու­հի՝ Տի­կին Պետ­րո­սեան. ան ը­սաւ, որ այ­սինչ տեղն է օ­տար եւ ռու­սաց լե­զու­նե­րու հա­մալ­սա­րա­նը, գա­ցէ՛ք, ձե­զ կ­՚ըն­դու­նին:

«Յա­ջորդ օ­րը եղ­բօրս հետ գա­ցինք հա­մալ­սա­րան: Տա­րեց քար­տու­ղար մը՝ հին հայ­րե­նա­դարձ, սկսաւ մե­զի հետ անգ­լե­րէն խօ­սիլ: Ը­սաւ՝ դուք շատ գե­ղե­ցիկ կը խօ­սիք հա­յե­րէնն ու անգ­լե­րէ­նը, ես այն­պէս կ­­՚ը­նեմ, որ դուք ըն­դու­նուիք: Թե­լադ­րու­թիւն գրե­ցինք, եր­կուքս ալ՝ շատ լաւ: Մե­զ ըն­դու­նե­ցին, եւ մենք սկսանք մոռ­նալ մեր վատ օ­րե­րը: Էհ, ե­րի­տա­սարդ էինք…

«Ե­րե­ւա­նի Ա­րաբ­կիր թա­ղա­մա­սին մէջ կ­­՚ապ­րէինք: Ուր հի­մա կը գտնուի Ա­մե­րի­կեան հա­մալ­սա­րա­նը, կող­քը փոքր-փոքր տու­ներ կա­յին, հոն սե­նեակ վար­ձե­ցինք. տան­տէ­րը վերն էր, իսկ մենք վա­րը՝ կի­սան­կու­ղա­յին սե­նեա­կի մը կող­քին փոքր տեղ մը վար­ձե­ցինք: Հայ­րի­կիս աշ­խա­տանք տուին. ապ­րան­քա­գէտ էր ան: Լե­զու­ներ գի­տէր՝ թրքե­րէն, ֆրան­սե­րէն, անգ­լե­րէն: Սու­րիոյ մէջ նա­ւե­րը երբ կու գա­յին, ինք կ՚ըն­դու­նէր ապ­րան­քը: «Ար­մե­նիա» հիւ­րա­նո­ցին տե­ղը մեծ խա­նութ մը կար, հոն զինք հսկիչ նշա­նա­կե­ցին, քա­նի ռու­սե­րէն չէր գի­տեր, ար­հեստ ալ չու­նէր:

«Կա­մաց-կա­մաց դա­սա­ւո­րուե­ցանք, մե­զի վարկ տուին՝ տուն կա­ռու­ցե­լու: Սկսանք յա­ռա­ջա­նալ, բո­լոր դժուա­րու­թիւն­նե­րուն համ­բե­րու­թեամբ դի­մա­ցանք, աշ­խա­տե­ցանք, ա­ւար­տե­ցինք հա­մալ­սա­րա­նը, ես՝ գե­րա­զանց: Իսկ մինչ այդ ալ ա­մուս­նա­ցայ:

«Աք­սո՞­րը: Բա­րե­բախ­տա­բար, աք­սո­րը մեր կող­քէն ան­ցաւ: Ա­մու­սինս ինձ­մէ տա­րի մը վերջ ե­կած էր Հա­յաս­տան, մենք Հնչա­կեան կու­սակ­ցու­թեան հա­մա­կիր էինք, իսկ ի­րենք՝ հա­մայ­նա­վար կը հա­մա­րուէին: Ա­նոնք, ո­րոնք Դաշ­նակ­ցու­թեան ան­դամ էին, մին­չեւ ի­րենց Հա­յաս­տան հաս­նի­լը տե­ղե­կա­ցու­ցած էին՝ թէ ե­թէ հրա­ժա­րիք կու­սակ­ցու­թե­նէն, Հա­յաս­տա­նի մէջ ձե­զի նե­ղու­թիւն չեն տար: Եւ շա­տեր այդ­պէս ը­րին, բայց 1949 թուա­կա­նին զա­նոնք հա­ւա­քե­ցին ու աք­սո­րե­ցին:

«...Մենք մեր հայ­րե­նի­քին մա­սին լսե­ցինք պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ՝ Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տան կայ, եւ ան յաղ­թող է: Երբ կ­­՚ը­սէի, որ բա­ւա­կան լաւ կ՚ապ­րէինք հոն, կը պա­տաս­խա­նէին` է, ե­թէ լաւ էր՝ մնա­յիք, ին­չո՞ւ ե­կաք: Կ­­՚ը­սէի՝ «հայ­րե­նի՛­ք» ը­սե­լով ե­կանք, ի­րենք կ՚ար­տա­յայ­տուէին՝ ի՞նչ հայ­րե­նիք, ուր հաց, հոն կաց:

«Գի­տէ՞ք ինչ, հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը զար­մա­նա­լի բան է, ե­թէ հայ­րե­նի­քէն հե­ռու կը ծնի հա­յը, խեն­թի նման կը սի­րէ իր հայ­րե­նի­քը:

«Կտրօ­նով առ­նուող կտոր մը սեւ հա­ցի հա­մար կար­գի կը կե­նա­յինք: Մեր տղա­նե­րէն մի քա­նին չդի­մա­ցաւ եւ փոր­ձեց փախ­չիլ, սահ­մա­նը անց­նիլ: Ես լա­ւա­տես էի՝ մեր հայ­րե­նիքն է, նոր դուրս ե­կած է պա­տե­րազ­մէն, տղա­մար­դիկ չկան, մա­հա­ցած են, գա­ցած են, իսկ մենք գո­նէ մեր աշ­խա­տան­քով օգ­նենք: Շատ լաւ ար­հես­տա­ւոր­ներ ալ ե­կան, դար­ձեալ կ՚օգ­նէին: Ես բարձ­րա­գոյն կրթու­թիւն ստա­ցայ, ա­մու­սինս ար­հես­տա­ւոր մնաց. կ­­՚ը­սէր՝ մէ­կը մե­զ պէ՞տք է պա­հէ...: Բայց խտրա­կա­նու­թիւ­նը սկսաւ պե­տու­թեան կող­մէն, սխալ բա­ներ շատ ը­րին:

«Իսկ վե­րա­դառ­նա­լու պատ­մու­թիւ­նը շատ ուշ սկսաւ. ո՞վ կը հա­մար­ձա­կէր: Ով որ փոր­ձէր՝ կը բռնուէր: Ով որ այդ մա­սին խօ­սէր՝ կը բռնուէր:

«Բայց հի­մա բան մը ը­սեմ, ես այն բախ­տա­ւոր­նե­րէն եմ, որ եր­կար ապ­րե­ցայ եւ ա­հա այս օ­րը կը տես­նեմ: Մենք ար­դէն ետ­դար­ձի ճա­նա­պարհ չու­նինք, խե­լա­ցի ենք հի­մա, եւ ան­կախ Հա­յաս­տա­նը պի­տի յա­րա­տե­ւէ: Քիչ մը ե­րես ա­ռած տագր մը ու­նէի, մե­ծա­հա­րուս­տի մը աղջ­կան հետ ա­մուս­նա­ցած էր, ան ա­ռա­ջին­նե­րէն էր, որ ու­զեց եր­թալ Հա­յաս­տա­նէն եւ գնաց: Տղան ալ հոս մար­զան­քի մէջ շատ աչ­քի ին­կած էր: Մենք մի քա­նի տա­րի ետք գա­ցինք, տես­նենք՝ ի՛նչ են, ի՛նչ չեն: Ոչ մէկ բա­նի հա­սած էր: Հար­կաւ, ո­մանք կրցան դի­մա­նալ ու դի­մադ­րել:

«Միշտ ալ մենք՝ հա­յերս, կը սխա­լինք, կը զղջանք, կը փոր­ձենք ուղ­ղել մեր սխա­լը: Բայց այ­լեւս սխա­լե­լու ի­րա­ւունք չու­նինք: Բա­ւա­կան ճանչ­ցուած ժո­ղո­վուրդ ենք: Ան­ցեա­լին մե­զի ո՞վ կը ճանչ­նար, բայց հի­մա կար­ծես ամ­բողջ աշ­խար­հը ա­նընդ­հատ՝ Հա­յաս­տան, Հա­յաս­տան...»։