ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆԻ ՄՏԵՐՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ

«Մեր կրօնական ոգու եւ մեր արուեստի բարձրագոյն եւ ամենահարազատ արտայայտութիւնը վերջ ի վերջոյ մնում է Հռիփսիմէի եկեղեցին,- այդ չկարդացուած գիրքը»
(Կոստան Զարեան)

• «Ու նախ, թւում է ինձ, պէտք է զանազանել անհատ եւ անձ ասուած երկու գաղափարները: Անձը, մտածում եմ, պարունակութիւնն է, իսկ անհատը հոգեկան պարունակողը: Այս երկու հասկացողութիւնները կարող են մէկ մէկի լրացնել եւ կարող են նաեւ մէկ մէկի հակասել: Յաճախ պատահում է տեսնել ուժեղ անհատականութիւններ շատ չնչին անձնականութիւնով եւ, ընդհակառակը, տեսնում ենք հարուստ անձնաւորութիւններ շատ թոյլ անհատականութիւնով օժտուած՝ այդ հարստութիւնը կրելու համար»:

Թերեւս մարդու էութիւնը նկարագրող ու բնորոշող լաւագոյն նմոյշներէն մէկն է Զարեանի այս ամփոփ վերլուծութիւնը: Անհատ եւ անձ, որոնք կը կազմեն մարդուն ամբողջութիւնը: Երկու եզրեր, որոնք ա՛յնքան առընչուած են իրարու եւ մէկը առանց միւսին չի՛ կրնար գործել: Մարդուն կը մնայ գիտակցիլ այս երկու իրականութիւններու գոյութեան եւ ճիշդ կերպով առաջնորդէ զանոնք, որպէսզի կարողանայ բարձրունքներ նուաճել եւ իր կոչումը իրագործել մարդկային կեանքի այս ժամանակաշրջանին մէջ:

• «Մեր գլխի վրայ սաւառնող մահուան անդադրում սպառնանքն է որ մեզ ստիպում է ընդունել կեանքի ճշմարտութիւնը:

Զուտ նիւթապաշտութիւնը մեծ վախ է:

Տակնուվրայ եղած խորհրդապաշտութիւն, գլխի վրայ քայլող միստիկա: Քարը երկնքի դէմ ու վեհերոտ աչքերը սեւեռած մութին եւ միտքը ոչինչին: Nihil… nihil…

Վերջ ի վերջոյ, բոլոր հարցերը, բոլոր անիծեալ խնդիրները գնում բախւում են այդ պատին: Մահը եւ կեանքը: Ու անհատի ներքին զօրութեան աստիճանը կարելի է չափել այն գիտակցութեան աստիճանով, որ նա յայտնաբերում է երկու այդ հակադիր սկզբունքների մէջ իր ստեղծած փոխյարաբերութիւններով:

Գոյութիւնը հանդիպում է անգոյութեան եւ ծնւում է դրաման:

Դրաման՝ կառուցուածքը: Այնտեղ ուր այդ չկայ՝ ոչինչ չկայ. չկայ Պատմութիւն եւ չկայ Կրօնք»:

Մահուան եւ կեանքին մասին նկարագրութիւն մը, որ այնքան այժմէական ու արդիական է բոլոր ժամանակներուն համար:

Մարդ արարածը իր ողջ պատմութեան ընթացքին դէմ յանդիման գտնուած է այս երկու իրականութիւններուն՝ կեանքին ու մահուան:

Զարեանի նկարագրութեամբ՝ «մեր գլխի վրայ սաւառնող մահուան անդադրում սպառնանքն է որ մեզ ստիպում է ընդունել կեանքի ճշմարտութիւնը»: Եւ միթէ՞ ճշմարիտ չէ այս հաստատումը:

Պահ մը ներամփոփուինք եւ մենք մեզի հարցնենք. «Ի՞նչն է, որ ամէնէն շատ ահ ու սարսափ կը պատճառէ մեզի». պատասխանը մեծամասնութեան մօտ նոյնը պիտի ըլլայ. «Մահը՝ սեփական: Մահը՝ սիրելիի մը, հարազատի մը, ընկերի կամ բարեկամի մը, դրացիի մը, եւ ի վերջոյ անծանօթ փոքրիկի մը կամ երիտասարդի մը»: Այս մտածումն է, որ մարդը կը մղէ ամուր կառչելու կեանքին եւ ամէն ինչ ընել՝ խուսափելու համար մահէն:

Քրիստոնէութեան համար մահը նոր կեանքի մը՝ յաւիտենական կեանքի սկիզբն է: Այս մտայնութեամբ, քրիստոնեային համար մահը այս աշխարհի վրայ՝ վախճան, աւարտ չէ, այլ՝ նոր սկիզբ մը, աւելի լուսաւոր, պայծառ, ուրախ, երանական կեանքի մը, Արարիչին ներկայութեամբ կեանքի մը: Այս առումով, քրիստոնեաներ ի տարբերութիւն այլ մարդոց, իրենց երկրաւոր կեանքի ընթացքին կը պատրաստուին մահը դիմաւորելու, եւ այդ պատրաստութիւնը, մահուան մասին այդ գիտակցութիւնը անոնց կու տայ ներքին խաղաղութիւն մը մահը դիմաւորելու, մահը ընդունելու եւ մահուամբ դէպի կեանք երթալու:

Մարդը, արդարեւ, ընդհանուր առմամբ, իր գիտակից կեանքի ամբողջ ընթացքը կը կառավարէ այդ երկու իրականութիւններու՝ մահուան ու կեանքի լոյսին տակ, եւ ըստ իր ընկալումներուն՝ այդ իրականութիւններու մասին իր կեանքը կ՚ունենայ յառաջընթաց կամ յետընթաց, յաջողութիւն կամ ձախողութիւն, ուրախութիւն կամ տխրութիւն, ցաւին մէջ ուրախութիւն կամ ցաւին մէջ տառապանք, նեղութեան մէջ գոհունակութիւն կամ նեղութեան մէջ տրտունջք, մահուան մէջ ամէն ինչի աւարտ կամ մահուան մէջ նոր կեանքի՝ յաւիտենական կեանքի սկիզբ: Եւ այսպէս շարքը կարելի է երկարել…

Ճշմարտութիւնը սակայն մէ՛կն է: Կեանքն ու մահը մարդուն ամէնօրեայ ընկերակիցներն են: Մարդը եթէ գիտակցի այս ճշմարտութեան՝ իր կեանքը կը դասաւորէ ըստ այս ճշմարտութեան:

• «Օտար ազգի մէջ մտնել, նրա գոյներով նկարել կամ նրա լեզուով գրելը՝ միշտ յարադիպական բնոյթ է կրում: Օտար լեզուով արտադրողը իր անհատականութեան մի մասը պիտի զոհի: Նա այնքան լիովին ինքը ինքը չէ, որ կարողանում է դառնալ ուրիշ: Ընդունել եւ յարմարուել ուրիշների զգացողութեան, դարերով ստեղծուած նրանց մտածելու եւ ասելու կերպերին, նրանց աշխարհազգացողութեան, նրանց գոյնը եւ ձայնը տեսնելու եւ լսելու ձեւերին, նրանց հոգեկան ուրոյն մթնոլորտին, նրանց մտապատկերների բոլոր այն կողմերին, որոնք տեսանելի են դրսից, բայց որոնց ներքին շարժականութիւնը եւ խորհուրդը մնում է անմատչելի: Անկարելի է երեւակայել մի Գէօթէ, մի Դոստոեւսկի, մի Շեքսպիր իրենց ազգից եւ միջավայրից դուրս: Եւ նաեւ մի Միքէլ Անջելօ, մի Դոնատելլօ, մի Տիցիանօ կամ մի Ռեմբրանդ: Դանտէն իր կատակերգութիւնը սկսելուց առաջ, տատամսանքի մէջ էր. պրովանսալ, այն ժամանակներում ամենատարածուած եւ ամենաբանաստեղծական լեզուո՞վ, թէ իտալերէնով գրել իր պոէման: Կարելի է երեւակայել թէ ի՞նչ պիտի լինէր նրա գլուխ գործոցի բախտը, եթէ համաեւորպական ընթերցողների շրջանը ընտրելով՝ նա գրած լինէր պրովանսալ լեզուով: “Երկնային կատակերգութիւնը” կը մնար ծածկուած այն աղօտ լոյսերի տակ, ուր մնում են իր, Պետրարքի եւ հարիւրաւոր ուրիշների լատին գրուածքները: Իտալերէն ժողովրդական լեզուի զարգացումը կ՚ուշանար եւ պոէման կը զրկուէր աճելու այն յարատեւ բախտից, որ գալիս է ժողովրդական հոգու անդադրում աշխատակցութիւնից:

Օտար միջավայրի համար օտար լեզուով արտադրողը, նոյնիսկ եթէ կարկառուն դէմք է, նմանում է հայ եկեղեցում հայերէն քարոզող ամերիկացի պատուելիին: Քրիստոնէութիւնը նրա բերնում իր երկրի պահածոյ պտուղների համ է առնում:

Կոնրադը տարօրինակ անգլերէն էր արտասանում եւ Մորէասը իր հայրենի ջրերից երբեք չէր կարողանում ազատագրուել»:

Վերը մէջբերուած հատուածը ինքնին պարզ եւ շատ հասկնալի եւ լռելեայն կերպով նկարագրած է Զարեան օտարամոլութեան ախտին մասին, որ այսօր մանաւանդ մեր երկրի մէջ գլուխ բարձրացուցած է եւ կը սպառնայ ամէն ազգային արժէք ու համակարգ ոտնահարել: Օտարամոլութիւնը մի՛ միայն վնաս կը պատճառէ մեզի: Օտարէն սորվիլը դրական երեւոյթ է, բայց օտարինը փորձել իւրացնելը՝ աւերիչ ու կործանարար հետեւանքներու առաջնորդող է:

Օտարամոլութեան ինչութիւնը Զարեանի ամփոփ գնահատականով հետեւեալն է. «Օտար միջավայրի համար օտար լեզւով արտադրողը, նոյնիսկ եթէ կարկառուն դէմք է, նմանում է հայ եկեղեցում հայերէն քարոզող ամերիկացի պատուելիին: Քրիստոնէութիւնը նրա բերնում իր երկրի պահածոյ պտուղների համ է առնում»:

Յառաջիկայ մէջբերումը կրնայ շատերուն համար անընդունելի ըլլալ, սակայն նկատի ունենալով, որ մարդ ազատ արտայայտուելու եւ իր կարծիքը յայտնելու ազատութիւն ունի, նոյնութեամբ կը մէջբերենք Զարեանի Նարեկացիի ու Տանդէի միջեւ կատարած համեմատութեան մասին հատուածը:

• «Նարեկացի՞ն… Ի՜նչ յիմար բան է ուզել ինչ որ առնչութիւն գտնել նրա եւ Դանտէի միջեւ, ինչպէս որ արել են ոմանք: Դանտէն երկնային եւ երկրային ողբերգութիւնը, որի յղացումը նա մասամբ առնում է արաբական եւ ուրիշ աշխարհներից, ամփոփում է բիւրեղեայ տերցինաների մէջ: Արդ՝ տերցինայի կառուցողականը եւ երաժշտականը գալիս է ֆրանչեսկեան ոգու պարզ անմիջականութիւնից. նրա ճարտարապետութիւնը, ինչպէս Հռիփսիմէի ճարտարապետութիւնը ամփոփում է իր բովանդակութիւնը եւ միայն այդքան: Ոչ մի բառ, ոչ մի զարդ, որ լինի աւելորդ, որ կարելի լինի փոխել կամ տեղափոխել: Մինչ Նարեկացու գրուածքները կարելի է յեղաշրջել, վարից վեր կարդալ, սալաթայի նման խառնել, նորից շարել եւ կը ստացուի նոյնը:

Չնայած իր հանճարին, Նարեկացին քրիստոնէական իր յուզումը թաղում է արաբական կերպընկալ ածականների մէջ: Դանտէն արաբական լեգենդան եւ քրիստոնէական անորոշութիւնը վերածում է շատ որոշ, շատ պարզ, շատ առնական եւ պայծառ կառուցողականի:

Նա անում է այն, ինչ որ արել է ալեկոծուած քրիստոնէական մտքի հետ հայ ճարտարապետական հանճարը: Յուզումների, ահաւոր ողբերգութիւնների քաօսից նա կերտել է ամենակատարեալ ներդաշնակութիւնը, որ կարելի է երեւակայել, ճարտարապետական Բախեան այն ֆուգան, որի նմանը ոչ մի ուրիշ ժողովուրդ չէ տուել»:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

•շար. 4

1 մարտ 2021, Վաղարշապատ