97-Ա­ՄԵԱՅ ՈՒՍՈՒՑՉՈՒՀԻՆ

Վեր­ջերս, Ե­րե­ւա­նի մէջ հիմ­նա­նո­րո­գու­մէն ետք հան­դի­սա­ւո­րու­թեամբ իր դռնե­րը բա­ցաւ Ե­րե­ւա­նի հնա­գոյն ու վար­կա­նիշ ու­նե­ցող դպրոց­նե­րէն մին՝ Չայ­քովս­կիի անուան միջ­նա­կարգ ե­րաժշ­տա­կան մաս­նա­գի­տա­կան դպրո­ցը, ո­րուն ե­րեք մաս­նա­շէն­քե­րու ամ­բող­ջա­կան նո­րո­գու­մը ի­րա­կա­նու­թիւն դար­ձած է «Հա­յաս­տա­ն» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի մի­ջոց­նե­րով:

Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու ութ բա­րե­րար­նե­րու նուի­րա­տու­թիւն­նե­րուն շնորհիւ դպրո­ցը բո­լո­րո­վին այլ տեսք մը ստա­ցած է եւ կրնանք ը­սել, որ Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան դպրոց­նե­րէն միակ­ն է, որ նման ժա­մա­նա­կա­կից կա­հա­ւո­րում ու­նի: Մաս­նա­ւոր դպրոց­նե­րուն մէջ, ան­շուշտ, կան նոր շէն­քե­րով գոր­ծող­ներ, բայց պե­տա­կան ու անվ­ճար դպրոց­նե­րու մէջ Չայ­քովս­քիի ա­նուան դպրո­ցը դար­ձաւ միակն ու ա­ռա­ջի­նը:

Ութ բա­րե­րար­նե­րէն ա­մե­նա­մեծ նուի­րատուու­թիւ­նը այս գոր­ծին տրա­մադ­րած է ա­մե­րի­կա­հայ՝ Ճորճ Էնտ­րու Գրի­գո­րեա­ն, ո­րուն կտա­կին հա­մա­ձայն, ա­նոր մա­հէն ետք նուի­րատուու­թիւն կա­տա­րուած է ա­րուես­տի այս դպրո­ցին եւ այ­սօր դպրո­ցի հա­մեր­գասրա­հը կը կրէ բարերարին ա­նունը։

Հիմ­նա­նո­րո­գու­մէն ետք դպրո­ցի ա­ռա­ջին այ­ցե­լու­նե­րուն մէջ էին Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գա­հ Սերժ Սարգ­սեան, Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­ր Յաս­միկ Պօ­ղո­սեան, այլ պաշ­տօ­նա­տար ան­ձինք, ինչ­պէս նաեւ՝ «Հա­յաս­տա­ն» հա­մա­հայ­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու Ա­րե­ւե­լեան ա­փի տե­ղա­կան մարմ­նի պա­տաս­խա­նա­տու­ներ:

Մենք նոյն­պէս այ­ցե­լած էինք ռուս մեծ եր­գա­հան՝ Փի­թըր Չայ­քովս­կիի ա­նուան ե­րաժշ­տա­կան միջ­նա­կարգ դպրո­ցը, ծա­նօ­թա­նա­լու դպրո­ցի ներ­քին յար­դա­րան­քին ու նոր աշ­խա­տանք­նե­րուն:

Եզ­նիկ Կող­բա­ցի փո­ղո­ցին վրայ գտնուող շէն­քը ի­րա­ւամբ ա­մե­նէն ար­դիա­կան պայ­ման­նե­րով ա­պա­հո­վուած է, վեց հա­րիւր ա­շա­կերտ այս եր­դի­քին տակ, ա­մէ­նօ­րեայ դրու­թեամբ, կը պատ­րաս­տեն ի­րենց ա­ռօ­րեայ դա­սե­րը, իսկ դա­սե­րէն ետք, իւ­րա­քան­չիւ­րը կը մաս­նա­գի­տա­նայ իր ընտ­րած ե­րաժշ­տա­կան ճիւ­ղին մէջ:

Ե­րե­ւա­նի կեդ­րո­նը գտնուող այս դպրո­ցը ա­ռըն­չուա­ծու­թիւն մը ու­նի մօ­տա­կայ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան ե­րաժշ­տա­նո­ցին, ինչ­պէս նաեւ՝ Օ­փե­րա­յի շէն­քին հետ: Բազ­մա­թիւ եր­գիչ­ներ, ե­րա­ժիշտ­ներ, ջու­թա­կա­հար­ներ դաշ­նա­կա­հար­ներ այս դպրո­ցը ա­ւար­տե­լէ ետք Ե­րաժշ­տա­նոց գա­ցած են, այ­նու­հե­տեւ շա­րու­նա­կած ի­րենց եր­թը թէ՛ հայ­րե­նի հա­մեր­գաս­րահ­նե­րուն, թէ՛ ալ աշ­խար­հի լա­ւա­գոյն բե­մե­րուն վրայ: Այդ ա­նուն­նե­րէն են Է­տուարտ Թա­դէո­սեան, Ռու­բէն Ալ­թու­նեան, Վահ­րամ Սա­րա­ճեւ, Ժան Տէր-Մեր­կե­լեան, Լե­ւոն Չաու­շեան, Սէր­կէյ Սմբա­տեան, Տիգ­րան Հա­մա­սեան, Ա­րամ Թա­լա­լեան, Վա­հագն Հայ­րա­պե­տան, Ար­մէն Պա­պա­խա­նեան, Ստե­փան Լու­սի­կեան եւ այլք:

Իսկ Չայ­քովս­կիի ա­նուան դպրո­ցի ու­սու­ցիչ­նե­րը ու­շադ­րու­թիւն կը գրա­ւեն ի­րենց նրբա­ճա­շակ կե­ցուած­քով, նուի­րուա­ծու­թեամբ: Ա­րուես­տի եւ ե­րաժշ­տու­թեան դպրո­ցի այդ ու­սու­ցիչ­նե­րը այ­սօր ալ կը մնան ի­րենց բար­ձուն­քին վրայ՝ միշտ նրբա­գեղ ճա­շա­կով, ա­շա­կերտ­նե­րուն հան­դէպ պատ­րաս­տա­կամ, իսկ կրթու­թեան հան­դէպ՝ հա­ւատ­քով ու նուի­րու­մով առլ­ցուն:

Չայ­քովս­կիի ա­նուան դպրո­ցի ու­սու­ցիչ­նե­րէն է նաեւ դպրո­ցի ե­րաժշ­տու­թեան տե­սու­թեան ու­սուց­չու­հի Մա­րիամ Տօ­նեա­ն, որ դպրո­ցի հիմ­նա­նո­րոգ­ման առ­թիւ կազ­մա­կեր­պուած մի­ջո­ցառ­ման ե­կած էր ա­ռոյգ, ե­րի­տա­սար­դա­կան ա­ւիւ­նով, ժպի­տը դէմ­քին, միտ­քե­րը՝ դա­սա­ւո­րուած:

Բայց չէք հա­ւա­տար, որ Մա­րիամ Տօ­նեան այ­սօր ալ տա­կա­ւին կը դա­սա­ւան­դէ դպրո­ցէն ներս, եւ դպրո­ցի հիմ­նադր­ման օ­րուը­նէ ի վեր՝ 1938 թուա­կա­նէն մինչ օրս նոյն աշ­խա­տան­քին կը ծա­ռա­յէ: Այս կի­նը բա­զում ան­գամ­ներ հիաց­մունք ու զար­մանք պատ­ճա­ռած է շա­տե­րուն, նոյն­պէս եւ մե­զի, որ հիա­ցած ենք իր պատ­րաս­տա­կա­մու­թեամբ, զրու­ցե­լու, պատ­մե­լու, գե­ղե­ցի­կի հետ հա­ղոր­դա­կից դառ­նա­լու իր ու­նա­կու­թեամբ: Մի­ջո­ցառ­ման օ­րը ան դպրոց ե­կած էր եր­կար ար­ծա­թեայ օ­ղե­րը կա­խած, կար­միր լան­ջա­բա­ցուած­քով ա­մրա­ն զ­գես­տը հա­գած, մա­զե­րը խնամ­քով ներ­կած ու սանտ­րած:

Շատ քի­չեր գի­տեն, որ ինսունեօթ տա­րե­կա­նին տա­կա­ւին ու­սուց­չու­թիւն ը­նող այս կի­նը ի՜նչ դժուար եւ տա­ռա­պա­լից կեանք մը ու­նե­ցած է, եւ ինչ­պէ՞ս կրցած է դի­մագ­րա­ւել բո­լոր փոր­ձու­թիւն­նե­րը եւ հա­սած այս օ­րուան:

Ինչ­պէս ըն­դու­նուած էր խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րուն՝ մա­նա­ւանդ ո­րոշ դիրք ու­նե­ցող մար­դոց եւ ե­րաժշ­տու­թեան ու­սուց­չու­հի­նե­րուն դի­մել ա­նոր հայ­րա­նու­նով, այն­պէս ալ ա­շա­կերտ­նե­րը Մա­րիամ Տօ­նեա­նին կը դի­մեն Մա­րիամ Ար­շա­կով­նաով: Բայց նոր սե­րուն­դի ա­շա­կերտ­նե­րէն քի­չեր հա­ւա­նա­բար գի­տեն, թէ ո՞վ է Ար­շակ Տօ­նեա­ն, ո­րուն դուստրն է ի­րենց սի­րե­լի ու­սուց­չու­հին: Ան հայ նշա­նա­ւոր բա­ռա­րա­նա­գիր, թարգ­մա­նիչ, ման­կա­վարժ է, որ ծնած է 1888 թուա­կա­նին, Բա­նանց գիւ­ղին մէջ։ 1906 թուա­կա­նին ա­ւար­տած է Էջ­միած­նի Գէոր­գեան ճե­մա­րա­նը, 1914 թուա­կա­նին՝ Հալ­լէի հա­մալ­սա­րա­նը, Գեր­մա­նիա։ Ե­ղած է ու­սո­ղու­թեան ու­սու­ցիչ Շու­շիի թե­մա­կան դպրո­ցէն ներս 1909-1910 թուա­կան­նե­րու մի­ջեւ, Թիֆ­լի­զի Ներ­սի­սեան եւ Յով­նա­նեան դպրոց­նե­րուն մէջ՝ 1914-1921 թուա­կան­նե­րու մի­ջեւ։ 1921-1937 թուա­կան­նե­րուն աշ­խա­տած է Ե­րե­ւա­նի հա­մալ­սա­րա­նին մէջ, իսկ հե­տա­գա­յին ալ ապ­րած է աք­սո­րեա­լի կեան­քով:

Ինք՝ Մա­րիամ Տօ­նեան ծնած է իր հօր Թիֆ­լիզ ե­ղած շրջա­նին՝ 1919 թուա­կա­նին:

Այ­նու­հե­տեւ տե­ղա­փո­խուած են Ե­րե­ւան, ուր Մա­րիամ Տօ­նեան հիմ­նա­ւոր կրթու­թիւն ստա­ցած է, տաս­նութ տա­րե­կա­նին մտած է դա­սա­րան եւ հասկ­ցած է, որ ու­սուց­չու­թիւնն է իր գլխա­ւոր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը, ո­րուն հա­ւա­տա­րիմ մնա­ցած է մինչ օրս: 1937 թուա­կա­նէն մին­չեւ այ­սօր հա­սած է ու­սուց­չու­թեան ա­մե­նէն բարձր աս­տի­ճան­նե­րուն՝ վե­թե­րան ու­սու­ցի­չի եւ վաս­տա­կա­ւոր ու­սու­ցի­չի կո­չում­ներ ստա­ցած է: Չայ­քովս­կիի ա­նուան դպրո­ցին մէջ կը պաշ­տօ­նա­վա­րէ հիմ­նադ­րու­մէն ի վեր:

Իր ե­րի­տա­սարդ մնա­լու եւ միշտ աշ­խա­տե­լու փա­փա­քը Մա­րիամ Տօ­նեան կը բա­ցատ­րէ իր դա­սա­ւան­դած ա­ռար­կա­յի՝ ե­րաժշ­տու­թեան տե­սու­թեան հան­դէպ, ինչ­պէս նաեւ՝ ե­րա­խա­նե­րու հան­դէպ իր սի­րով: Ան կ­­՚ը­սէ. «Ես մեր դպրո­ցի տնօ­րէ­նին ը­սած եմ՝ ե­թէ կ­­՚ու­զէք կեանքս կարճց­նել, ա­պա զիս հա­նե­ցէք աշ­խա­տան­քէն, ա­ռանց աշ­խա­տան­քի իմ կեանքս ա­նի­մաստ կը տես­նե­մ»։ 97-ա­մեայ կի­նը, հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ու­նի ե­րեք ե­րա­խա­ներ, տաս­նեակ թոռ­ներ, նաեւ ծոռ մը, սա­կայն իր կեան­քի ի­մաս­տը կը տես­նէ միայն աշ­խա­տան­քին մէջ։ «Ըն­տա­նիքն իր տե­ղը ու­նի, դպրո­ցը՝ իր: Ես ա­մէն ինչ տուած եմ իմ ըն­տա­նի­քիս, ա­մէն մէ­կը իր ճամ­բուն վրայ են, ա­մուս­նա­ցած են, ե­րա­խա­ներ ու­նին, ի­րենց կեան­քը ու­նին, ին­չ ձե­ւով որ կրնամ՝ կ­­՚օգ­նեմ, բայց ա­ռանց դպրոց գա­լու ես չեմ ե­րե­ւա­կա­յեր, որ կեանք կ­­՚ու­նե­նա­մ», կ­­՚ը­սէ դէ­պի իր կեան­քի չոր­րորդ 30-ա­մեա­կը քա­լող ան­զու­գա­կան կի­նը:

Տի­կին Մա­րիամ ինք­զինք կը բնու­թագ­րէ խիստ, բայց՝ բա­րի։ Կ­­՚ը­սէ, թէ եր­ջա­նիկ է, քա­նի որ բազ­մա­թիւ ա­շա­կերտ­նե­րու հա­մար օ­րի­նակ ե­ղած է իր խառ­նուած­քով, նուի­րուա­ծու­թեամբ, բա­րու­թեամբ, բայց նաեւ՝ կար­գա­պա­հու­թեամբ:

Մա­րիամ Տօ­նեա­նի ա­շա­կերտ­նե­րը այ­սօր սփռուած են աշ­խար­հով մէկ, իր ձեռ­քին տա­կէն ան­ցած են բազ­մա­թիւ հռչա­կա­ւոր ե­րա­ժիշտ­ներ։ Ան դա­սա­ւան­դած է նաեւ իր ե­րա­խա­նե­րուն ու թոռ­նե­րուն: Եր­կա­րա­կեա­­ցու­թեան գաղտ­նի­քը, ըստ Մա­րիամ Տօ­նեա­նի, ոչ միայն սի­րած աշ­խա­տան­քը կա­տա­րելն է, այլ նաեւ՝ ա­ռողջ ապ­րե­լա­կեր­պը, ո­րուն ինք կը հե­տե­ւի, այս տա­րի­քին տա­կա­ւին ա­մէն առ­տու, տան մէջ մար­զանք կ՚ը­նէ, եւ գի­տէ, թէ մար­զանքն է, որ նաեւ թարմ եւ ա­ռոյգ կը պա­հէ զինք: Հե­տաքրք­րա­կան է, որ Մա­րիամ Տօ­նեան յօ­րի­նած է մար­զան­քի յա­տուկ ձե­ւեր, ո­րոնց կը հե­տե­ւի եւ ո­րոնք չեն յոգ­նեց­ներ, այլ դիւ­րու­թեամբ կա­րե­լի է կի­րա­ռել: Բայց հիմ­նա­կա­նը, որ մար­դու եր­կա­րա­կե­ա­ցու­թեա­նը կը նպաս­տէ, մար­դու բնա­ւո­րու­թիւնն է։ «Ես ի ծնէ բա­րի եմ: Այն­քան մար­դիկ ե­ղած են, որ զիս հա­րուա­ծած են, փոր­ձած են չա­րու­թիւն ը­նել, բայց ես նե­րած եմ ա­նոնց եւ ոխ չեմ պա­հած մէջս: Ինն­սու­նեօթ տա­րե­կան եմ, ա­մէն տե­սակ մարդ տե­սած եմ, ինչ տե­սակ վա­տու­թեան ը­սես՝ հան­դի­պած եմ, բայց նե­րած ու յա­ռաջ ան­ցած եմ, ա­տոնք չեմ կու­տա­կած մէջս, ե­թէ կու­տա­կէի, հի­մա այս­քան տա­րի չէի ապ­րե­ր», իր գաղտ­նիք­նե­րէն մին կը բա­ցա­յայ­տէ Մա­րիամ Տօ­նեան: Ան նոյ­նիսկ կ­­՚ը­սէ, որ ի­րեն չա­րա­կա­մու­թեամբ դի­մա­ւո­րած մար­դոց ե­րա­խա­նե­րը ու­սա­նած են իր մօտ, սա­կայն ինք այդ ե­րա­խա­նե­րուն վե­րա­բե­րած է իր զա­ւակ­նե­րէն շատ ա­ւե­լի լաւ: «Նոյ­նիսկ այդ մար­դի­կը ի­րենք ալ զար­մա­ցած մնա­ցած են, թէ ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է այդ­պէս ըլ­լալ: Բայց ես այդ­պէս եմ, այդ մէ­կը ժա­ռան­գած եմ հօր­մէս ու մօր­մէ­ս», կ­­՚ը­սէ ան:

Թիֆ­լիզ ծնած, Ե­րե­ւան մեծ­ցած Մա­րիամ Տօ­նեա­ն Հա­յաս­տա­նի նկատ­մամբ իր պատ­կե­րա­ցու­մը ու­նի։ Ա­նոր հա­մար Հա­յաս­տա­նը, հայ­կա­կա­նու­թիւ­նը ամ­բող­ջա­կան է իր պատ­մու­թեամբ, գրա­կա­նու­թեամբ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով եւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով: Կը սի­րէ ըն­թեր­ցել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն գրա­կա­նու­թիւն, ծա­նօթ է բո­լոր դա­սա­կան հե­ղի­նակ­նե­րուն, դի­տած է ժա­մա­նա­կի նշա­նա­ւոր շար­ժան­կար­նե­րը, եւ ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը, որ ինք­զինք հարս­տա­ցու­ցած է, այդ մէ­կը ժա­մա­նա­կի մե­ծե­րուն հետ շփու­մը ե­ղած է: Սկիզ­բէն ա­նոնց ծա­նօ­թա­ցած է իր հօր մի­ջո­ցաւ, իսկ այ­նու­հե­տեւ՝ իր աշ­խա­տան­քին բե­րու­մով:

«Ա­բո­վեան փո­ղոցն է իմ ա­մե­նէն սի­րե­լի փո­ղո­ցը, ուր ես ապ­րած եմ եր­կու տա­րե­կա­նէն սկսեալ: Նոյն պատշ­գա­մի վրայ բնա­կած է մեր ըն­տա­նի­քը՝ յայտ­նի վի­րա­բոյժ Յա­րու­թիւն Քե­չե­կի, Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեա­նի, Յա­կոբ Մա­նան­դեա­նի, Ստե­փան Ղամ­բա­րեա­նի, Պա­պա Քա­լան­թա­րի ըն­տա­նիքնե­րուն հետ: Հին շէնք մըն էր եւ այն­պէս էր կա­ռու­ցուած­քը, որ նոյն պատշ­գա­մի վրայ էին մեր տու­նե­րը: Ճիշդ է, մէկ ընդ­հա­նուր պատշ­գամ էր, մէկ ընդ­հա­նուր խո­հա­նոց, բայց մենք բո­լորս եր­ջա­նիկ էինք, քա­նի որ մտա­ւո­րա­կան կեան­քի մէջ էինք: Ես փա­փուկ մեծ­ցած ե­րա­խայ մը ե­ղած եմ, նոյ­նիսկ մէկ քի­լօկ­րամ հաց չէի ա­ռած իմ կեան­քիս մէջ, եւ հայրս միշտ կը մտա­հո­գուէր, որ տաս­նութ տա­րե­կան էի, եւ այդ փոր­ձա­ռու­թիւ­նը չու­նէի։ Բայց կեան­քը այն­պէս դա­սա­ւո­րուե­ցաւ հե­տա­գա­յին, որ կո­փուե­ցայ, ա­մէն տե­սակ փոր­ձա­ռու­թիւն ալ ձեռք ձգե­ցի: Եւ միշտ կ­­՚ը­սէի՝ հայ­րիկ, ե­րա­նի բա­նաս աչ­քերդ եւ տես­նես, թէ քու Մա­նոդ ինչ­պէ՛ս կրցաւ դա­սա­ւո­րել իր կեան­քը եւ ինչ­պէ՛ս ա­մուր կանգ­նե­ցաւ կեան­քի դժուա­րու­թիւն­նե­րուն դէմ յան­դի­մա­ն», յուզ­մուն­քով կը պատ­մէ կեան­քի շատ ծանր դպրո­ցը ան­ցած կի­նը:

«Ես տաս­նինն տա­րե­կան էի, իսկ իմ եղ­բայրս՝ տասն­հինգ, երբ հայրս ձեր­բա­կա­լե­ցին: Հա­կա­ռակ որ հայրս տա­րին, բայց մենք ու­րախ էինք, ու­րախ էինք մէկ բա­նի հա­մար, որ մայրս ալ չտա­րին, քա­նի որ այդ տա­րի­նե­րուն ըն­տա­նի­քին հայրն ու մայ­րը կը տա­նէին, իսկ ե­րա­խա­նե­րը՝ կը դնէին ման­կա­տուն: Մայրս մնաց, մենք ալ մնա­ցինք իր քո­վը: Հայրս այդ­պէս ալ չվե­րա­դար­ձաւ: Մին­չեւ 1942 թուա­կա­նը աք­սո­րուած մտա­ւո­րա­կան­նե­րը պա­հե­ցին Ե­րե­ւա­նի մէջ, ա­նընդ­հատ ա­նոնց մա­սին նիւ­թեր կը ղրկէին Մոս­կուա, հոն­կէ կ­­՚ը­սէին, թէ դուրս աք­սո­րե­լու հա­մար ան­բա­ւա­րար են նիւ­թե­րը եւ ա­նոնք կը մնա­յին Ե­րե­ւա­նի մէջ՝ բան­տար­կուած: Եւ այդ ըն­թաց­քին մենք տե­սակ­ցու­թիւն­ներ կ­­՚ու­նե­նա­յինք հօրս հետ՝ ա­միս մէկ ան­գամ միայն հինգ վայր­կեա­նով. ա­ռանց ձեռք տա­լու եւ ա­ռանց համ­բու­րուե­լու: Ես կը յի­շեմ ա­նոր հիւ­ծած դէմ­քը, ծե­ծէն ջար­դուած ա­տամ­նե­րը, ա­ռանց քու­ղի կօ­շիկ­նե­րը եւ սիրտս այն­քան կը ցա­ւէր, որ ի՞նչ դար­ձած է Գեր­մա­նիա ու­սա­նած, հա­մալ­սա­րա­նի փրո­ֆե­սէօր ե­ղած մար­դը, ո­րուն միակ «յան­ցան­քը» այն էր, որ մտա­ւո­րա­կան էր: Յե­տոյ սկսաւ պա­տե­րազ­մը, հայ­րի­կս դա­տե­ցին եւ շո­գե­կառ­քով ու­ղար­կե­ցին ան­յայտ ուղ­ղու­թեամբ: Շատ քի­չեր վե­րա­դար­ձան, իսկ 1942 թուա­կա­նին մե­զ կան­չե­ցին ու ը­սին, որ Ար­շակ Տօ­նեա­ն մա­հա­ցած է:

«1940 թուա­կա­նին ես ար­դէն ա­մուս­նա­նած էի, եւ 1945 թուա­կա­նին ալ ա­մու­սինս տա­րին: Ան Սեն Փե­թերս­պուր­կի հա­մալ­սա­րա­նը ա­ւար­տած փրո­ֆե­սէօր էր, ե­րաժշ­տա­նո­ցի փոխ-տ­­նօ­րէն, ու­րիշ այլ պաշ­տօն­ներ ալ ու­նե­ցած է: Պա­տե­րազ­մը վեր­ջա­ցաւ եւ զինք որ­պէս հա­կա­յե­ղա­փո­խան բռնե­ցին ու տա­րին, վեց տա­րի բան­տե­րուն մէջ ան­ցուց, ծայ­րա­յեղ պայ­ման­նե­րու տակ: Իմ ե­րեք ե­րա­խա­ներս ար­դէն ծնած էին:

«Ի հար­կէ, հե­տա­գա­յին թէ՛ հօրս եւ թէ ա­մու­սի­նիս ար­դա­րաց­ման թուղ­թե­րը ստա­ցանք, բայց մենք մեծ տա­ռա­պանք­ներ ապ­րե­ցանք այդ ըն­թաց­քին: Հօրս հան­դէպ սուտ մատ­նու­թիւն­ներ տուած մարդն ալ հե­տա­գա­յին տա­ռա­պանք­ներ կրեց ան­շուշտ, Աս­տուած դա­ժան վա­րուե­ցաւ ա­նոր հետ, չեմ ու­զեր յի­շել…

«Կո­չում­նե­րու, շքան­շան­նե­րու հան­դէպ ան­տար­բեր ե­ղած եմ, ու­զե­ցին ին­ծի այլ կո­չում­ներ եւս տալ, ես չհե­տե­ւե­ցայ, չձգտե­ցի. դպրոցս կը սի­րէի եւ մնա­ցի այն­տեղ, ար­դէն 79-րդ տա­րին: Կը զգա­յի, որ կու տամ եւ կը ստա­նամ: Եւ որ­քան կու տամ, այն­քան ալ ետ կը ստա­նամ: Ես շատ կը սի­րեմ մեր ժա­մա­նակ­նե­րը, զար­գա­ցած քա­ղա­քակր­թու­թեան այս դա­րաշր­ջա­նը նոյն­քան հա­րա­զատ է ին­ծի, որ­քան 1920-1930-ա­կան­նե­րը, երբ ես ձե­ւա­ւո­րուած ե­մ», կ­­՚ը­սէ Մարիամ Տօնեան:

Իրեն համար լաւ հայ ըլլալու համար կա-րեւոր է լաւ գիտնալ պատմութիւնը։ Ան շատ կը կարեւորէ Յակոբ Պարոնեանի գործերը, զորս հաճոյքով կը կարդայ տակաւին։

Մեծ ու­սու­ցի­չը շատ կա­րե­ւոր կը հա­մա­րէ  նաեւ մայր լե­զուն։ «Ա­մէն մարդ պէտք է լաւ ի­մա­նայ իր մայր լե­զուն։ Իմ զա­ւակ­նե­րը Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ հաս­տա­տուած են, բայց ի­րենց ե­րա­խա­նե­րը տան մէջ ան­պայ­ման հա­յե­րէն կը խօ­սին։ Նոյ­նիսկ տան եր­դի­քին տակ մէկ բառ անգ­լե­րէն չեն փո­խա­նա­կեր ի­րա­րու հետ», կ՚ը­սէ Մա­րիամ Տօ­նեան։

2017 թուա­կա­նին կը լրա­նայ Մա­րիամ Տօ­նեա­նի գոր­ծու­նէու­թեան 80-ա­մեա­կը: Թէ՛ ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րը, թէ՛ գոր­ծըն­կեր­նե­րը կը պատ­րաս­տուին մեծ շու­քով նշել 100-ա­մեա­կին մօ­տե­ցող սի­րե­լի Մա­րիամ Տօ­նեա­նի այդ յո­բե­լեա­նը:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ