ԼԵԶՈՒՆ՝ ԳՈՅԱՏԵՒՄԱՆ ԿՌՈՒԱՆ

Հայերէն լեզուի մասին շատ գրուած է, շատ կը գրուի ներկայիս, բայց նոյն վստահութեամբ չեմ կրնար արձանագրել, որ ապագային ալ պիտի գրուի, որովհետեւ անվիճելի փաստ է, որ մեր լեզուն՝ իր երկու ճիւղերով, արեւմտահայերէն թէ արեւելահայերէն, վտանգի առջեւ կանգնած է եւ օր օրի դէպի անդունդ կը քաշուի:

Ճիշդ է, որ ամէն կողմէ ձայն, աւելի ճիշդ աղմուկ կը բարձրանայ, բայց եւ այնպէս այդ բոլորը պղպջակի ազդեցութիւն իսկ չունին, որովհետեւ ձայնի ու աղմուկի սահմանէն անդին չեն անցնիր:

Համոզուելու համար, որ մեր լեզուն այսօր վտանգուած է, պահ մը թերթեցէք հայաստանեան եւ սփիւռքեան մամուլը, ակնթարթ մը թերթատեցէք տպուող գիրքերը, հեռատեսիլը բացէք եւ հետեւեցէք որեւէ մէկ ծրագիրի կամ լրատուութեան, Երեւանի փողոցները շրջեցէք՝ տեսնելու օտարալեզու յայտարարութիւնները, առանց մէկ բառ հայերէնի, հետեւեցէք սփիւռքի եկեղեցիներու, կազմակերպութիւններու եւ հաստատութիւններու տարածած յայտարարութիւններուն՝ ճնշող մեծամասնութիւնը օտար լեզուներով է, եւ պիտի գաք այն համոզումին, որ իրապէս մեր լեզուն վտանգի առջեւ է, եւ շա՜տ մեծ վտանգի:

Դժբախտութիւնը այն է, որ ո՛չ ոք լրջութեամբ կը մօտենայ այս հարցին: Բոլորը զբաղուած են այլ բաներով, բոլորը մտահոգ են ուրիշ «արժէք»ներով, ուրկէ իրենց գրպանները կը լեցուին, կամ յոյս ունին, որ կրնան որեւէ մէկ դիրքի կամ պաշտօնի բարձրանալ այդպիսով:

Վտանգի մասին բարձրաձայնելը, վտանգը գոյնզգոյն ներկայացնելը եւ յայտարարելը անոր ունենալիք ժխտական ազդեցութեան եւ հետեւանքներու մասին, դեռ եւս չի՛ նշանակեր, որ այդ վտանգը վերացած է: Ինչպէս, երբ մեր ձեռքը վիրաւորենք, բնականաբար չենք բռներ զայն, չենք դիտեր, չենք բարձրաձայներ մեր դրացիներուն ու շուրջիններուն, թէ տեսէ՛ք ինչ եղաւ ձեռքիս, շա՜տ կը ցաւի, արիւնը չի՛ դադրիր… այլ, անմիջապէս կը լուանք վիրաւորուած հատուածը, կ՚ախտահանենք, կը ձգենք քիչ մը բաց, դարձեալ կ՚ախտահանենք, որպէսզի վստահ ըլլանք, որ մէջը մանրէ չէ՛ մնացած, եւ նոր միայն սպեղանիով կը ծածկենք, որպէսզի սկսի դարմանւիլ: Ճիշդ այդպէս ալ պէտք է վարուինք մեր լեզուին հետ, այսինքն՝ անմիջապէս վիրահատական միջամտութեան անցնինք, այլապէս վաղը շա՜տ ուշ կրնայ ըլլալ:

Այս տողերը արձանագրողը լեզուագէտ մը, կամ լեզուաբան մը չէ, աւելին, այդքան ալ մաքուր լեզուով արտադրող մը չէ, բայց եւ այնպէս, կը կարծէ որ իրաւունքն ունի մտահոգուելու զինք հայ պահող լեզուի մասին:

Կը գտնուինք Մշակոյթի ամսուան մէջ: Լեզուն, արդարեւ, մշակոյթի մը բաղկացուցիչ տարրերէն եւ ամենէն կարեւոր կռուաններէն մէկն է: Եթէ ազգի մը, ժողովուրդի մը լեզուն վերանայ, այդ ազգը, կամ ժողովուրդը ամբողջութեամբ կը վերանայ, որովհետեւ լեզուն տուեալ հաւաքականութեան գոյատեւումին թիւ մէկ կռւանն է:

Անցեալին, մեր մայրերը Տէր Զօրի անապատի աւազներուն վրայ իրենց զաւակներուն հայերէն լեզուն սորվեցուցին: Այսօրուան մայրերը, եւ ընդհանրապէս հայրերը ի՞նչ կ՚ընեն…: Ինչո՞ւ զուր տեղ զաւակիս հայերէն սորվեցնեմ, երբ յետագային օգուտ պիտի չտայ իրեն այդ լեզուն, աւելի լաւ է մեր ապրած երկրի լեզուն, ինչպէս նաեւ անգլերէն, ֆրանսերէն, գերմաներէն, չինարէն ու ռուսերէն սորվի, որպէսզի յետագային դժուարութիւններ չունենայ: Սա հիւանդագին մօտեցում է, եւ գլխաւոր պատճառներէն մին, մեր լեզուի ներկայ իրավիճակին:

Պահ մը մտածեցէք, եթէ Սուրիոյ մայրաքաղաք Դամասկոսի մօտակայքը գտնուող Մաալուլա քրիստոնէական գիւղաքաղաքի բնակիչները այդպէս մտածէին, ապա վաղուց գոյութիւն պիտի չունենար Տէր Յիսուսի խօսած լեզուն՝ արամերէնը: Բայց այսօր երբ Մաալուլա այցելէք, ապա տեղացի բնիկներուն մեծամասնութիւնը այդ լեզուով կը խօսին, աւելին, իրենց համար մե՜ծ պատիւ է, աւելին՝ արժանապատուութիւն, միաժամանակ մարտահրաւէր՝ արամերէնը նաեւ իրենց զաւակներուն եւ թոռներուն սորվեցնելը:

Ազգովին եթէ մեր մտածելակերպը չփոխենք, եթէ չփայփայենք ու չգուրգուրանք մեր լեզուին, եթէ այսօր իսկ գործնական քայլերու չդիմենք անոր սպառնացող վտանգները վերացնելու համար, ապա շուտով մեր Ոսկեղնիկը պիտի խամրի, ու կամաց-կամաց շիջի, իր հետ շիջեցնելով նաեւ զինք կրող ժողովուրդը՝ Հայ Ժողովուրդը:

Անցեալ տարի ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթի միջոցով բաց նամակով մը դիմած էի «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի Հայկական համայնքներու բաժանմունքի տնօրէն տքթ. Ռազմիկ Փանոսեանին (տե՛ս «Ժամանակ», հինգշաբթի, 16 մարտ 2023-ի թիւը), յատկապէս արեւմտահայերէնի պահով, որովհետեւ այսօր մեր լեզուի ա՛յդ ճիւղն է, որ վտանգուած է: Նամակին մէջ առաջարկած էի, որ յանձնախումբ մը կազմուի, որու նպատակը ըլլայ արեւմտահայերէնի պաշտպանութիւնն ու համակարգումը, բայց դժբախտաբար թէ՛ նամակը անպատասխան մնաց եւ թէ՛ ալ տուեալ յանձնախումբը չգոյացաւ: Առաջարկը հետեւեալն էր. «…Առ այդ, նկատի ունենալով որ ներկայիս արեւմտահայերէնի լիիրաւ կրողն ու տէրը սփիւռքն է, աւելի ստոյգ՝ անոր ոչ-իրանահայ ու ոչ-նախկին հայրենահայ հատուածը, նկատի ունենալով Ձեր յատուկ կեդրոնացումը արեւմտահայերէնին վրայ, եւ ի վերջոյ գիտակցելով, որ լեզու մը իր կենսունակութիւնը ունենալու եւ պահելու համար կարիք ունի յստակ եւ ամուր հիմքերու, կ՚առաջարկեմ, որ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի Հայկական համայնքներու բաժանմունքը, չէզոք դիրքերէ հանդէս գալով, կազմէ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՀԱՄԱԿԱՐԳՄԱՆ ՅԱՆՁՆԱԽՈՒՄԲ մը՝ Ձեր գլխաւորութեամբ, եւ այդ մարմինին առաջ յստակ յանձնարարութիւն դրուի կատարել համապատասխան աշխատանքներ եւ ընդհանրացնել ստացուած ու բիւրեղացուած արդիւնքները [ի դէպ, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կը գործէ այդպիսի կառոյց մը՝ Լեզուի պետական կոմիտէն՝ ՀՀ ԿԳՄՍՆ-ի ծիրին մէջ]»:

Ճիշդ է, որ տուեալ հիմնարկը հսկայ աշխատանքներ կը կատարէ արեւմտահայերէնի առնչութեամբ, բայց այսօր աւելի քան երբեք, եւ օր օրի արեւմտահայերէնը կ՚արիւնահոսի: Այդ արիւնահոսութիւնը կանգնեցնելու համար վէրքին չորս կողմը դառնալով, վէրքը պիտի չսպիանայ, ո՛չ ալ տարուած աշխարանքները արդիւնք պիտի ունենան, որովհետեւ ծառին բունը հիւանդ է, եւ եթէ բուժում չտրուի վաղ թէ ուշ այդ ծառը պիտի տապալի, իր հետ տապալեցնելով նաեւ իր բոլոր ճիւղերը:

Հետեւաբար, որպէսզի տարուած աշխատանքները իրենց դրական ազդեցութիւնը ունենան, նախ եւ առաջ պէտք համարձակութիւն եւ քաջութիւն ունենանք նախ եւ առաջ մեր մատը վէրքին դնելու՝ ինչքան ալ ցաւոտ ըլլայ այդ գործողութիւնը, եւ մէկ անգամ ընդ միշտ բուժելու վէրքը, որպէսզի մեր լեզուն վերակենդանանայ, աշխուժանայ, վերածաղկի ու թարմանայ, ծաղկեցնելով ու թարմացնելով մեր կեանքը, ապահովելով մեր գոյապայքարի երթը:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ