ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԺՇԿԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾԱՐԺԷՔ ՀԻՄՆԱԴԻՐԸ՝ ՄԽԻԹԱՐ ՀԵՐԱՑԻ

Այսօր՝ նոյեմբերի 11-ին կը նշուի ծննդեան տարեդարձը բժշկագիտական մտիք հայ հսկային՝ Մխիթար Հերացիի, որ հայ ժողովուրդի հանճարեղ ծնունդներու համաստեղութեան մէջ իր ճառագայթող տեղն ու արժէքը ունի։

Մեծանուն բժշկապետը եղաւ հիմնադիրը հայ միջնադարեան, այլեւ դասական բժշկագիտութեան, որ ծաղկումի իր գագաթնակէտին հասաւ 12-րդ դարուն, Կիլիկեան Հայաստանի մէջ։

Մխիթար Հերացի հայ բժշկութեան համար ունի այն արժէքն ու կարեւորութիւնը, ինչ որ Հիփոքրաթը ունի յունական, Գաղիանոսը՝ հռոմէական եւ Իպնի Սինան՝ արաբական բժշկութեան մէջ։

Իր ժամանակակիցներուն կողմէ արդարացիօրէն «Մեծն Մխիթար» անուանուեցաւ հայոց բժշկապետը։ Մասնագէտներու վկայութեամբ՝ Հերացի հաւաքեց, ուսումնասիրեց եւ ընդհանրացուց իր ժամանակաշրջանը կանխած դարերու փորձառութիւնը. ինչպէս դասական, նոյնպէս եւ ժողովրդային բժշկութեան մարզերէն ներս։ Հերացի ստեղծեց այնպիսի աշխատութիւններ, որոնք այսօր եւս կը պահպանեն իրենց արժէքը։

Իմաստուն բժիշկի համբաւը միշտ հետեւեցաւ «Ջերմանց մխիթարութիւն» անունով դասականացած բժշկագիտական գլուխ գործոց աշխասիրութեան հեղինակին։ Մխիթար Հերացիի կը պատկանի բժշկական հոգատարութեան իմաստուն խորհուրդը. «Որքան կարելի է, հիւանդը թող շատ լսէ գուսաններու երգը, լարերու հնչիւնը եւ հաճելի մեղեդիներ»։

Հանրագիտական աղբիւրի մը համաձայն՝ «Մխիթար Հերացիի նախորդները, անյայտ ու անանուն հայ բժիշկները անհրաժեշտ նախապատրաստական աշխատանք կատարած էին՝ թարգմանելով յոյն, հռոմէացի եւ արաբ բժիշկներու գիտական ժառանգութիւնը, ստեղծելով նաեւ շարք մը սեփական գործեր գլխաւորապէս դեղագիտութեան եւ բժշկադարմանումի վերաբերեալ: Սակայն այդ ամէնը չէր կրնար բաւարարել այնպիսի լուրջ ու պահանջկոտ գիտնականը, ինչպիսին էր Մեծն Մխիթարը: Ան իր ամբողջ կեանքն ու գիտական կարողութիւնները նուիրեց բժշկութեան եւ հայ բժշկագիտական մտքի զարգացման ու ժողովրդականացման։

Հերացի ծնած էր որոշ աղբիւրներու համաձայն 1118-ին, կամ՝ ըստ այլոց՝ 1120-ին, հայաշէն Հեր (այժմու Խոյ, Պարսկաստան) քաղաքին մէջ։ Պատանի տարիքին տեղափոխուած է Կիլիկեան Հայաստան, ուր հետեւած է բժշկութեան եւ արժանացած է բժշկապետի պատուոյ կոչման։ Բնաւորութեամբ անսպառ եռանդի տէր, փորձարար եւ հետազօտող գիտնական մը ըլլալով՝ ան յաճախ ճամբորդած է մերձակայ թէ հեռաւոր երկիրներ, որոնելով դեղաբոյսեր եւ վարելով շրջուն բժիշկի կեանք։

Հարուստ իր փորձառութեամբ՝ ան ձեռնարկած է հետազօտական աշխատանքի ինչպէս գիտնականի իր փորձասենեակէն ներս, նոյնպէս եւ հիւանդներու սնարին մօտ՝ արդիւնքը տեսականօրէն ընդհանրացնելով եւ իր աշխատասիրութեանց ճամբով գրաւոր ժառանգութեան վերածելով։

Այդ շրջանին ստեղծուած են մարդակազմութեան, կենսաբանութեան, ախտաբանութեան եւ դեղագիտութեան վերաբերեալ իր մեծահռչակ աշխատութիւնները, որոնց մեծ մասը, դժբախտաբար, հայ ժողովուրդի ողբերգական ճակատագրին բերումով՝ անդարձ կորսուած է: Միայն բեկորներ մնացած են այս կամ այն ժողովածոյին մէջ, յետագայ ժամանակներու բժիշկներու երկերուն մէջ: Մխիթար Հերացիի բժշկական եւ բնախուզական լայն հետաքրքրասիրութեանց մասին կարելի է գաղափար մը կազմել՝ հիմնուելով նոյնիսկ այդ պահպանուած փոքրիկ հատուածներուն վրայ, որոնք վերնագրուած են «Վասն շինուածոյ եւ յօրինուածոյ աչացն», «Վասն փոշտանկի, որ է ձուանքն», «Վասն քարանց», «Որոտացոյց եւ շարժացոյց» եւ այլն:

Հայոց բժշկապետին գիտական եւ բժշկական այսպիսի բեղմնաւոր գործունէութեան արդիւնքը եղաւ այն, որ 12-րդ դարու 60-ականներուն Հերացի արդէն մեծ համբաւ ձեռք բերած էր բժշկութեան մէջ եւ դարձած էր Ներսէս Շնորհալի Կաթողիկոսի մտերիմ բարեկամը։ Շնորհալի իր բնափիլիսոփայական բնոյթի երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը՝ «Երկնքի եւ նրա լուսատուների մասին» վերնագրով՝ նուիրած է Մխիթար Հերացիին։

Իր կեանքի վերջալոյսին, Մխիթար Հերացի ձեռնամուխ եղաւ իր գլխաւոր աշխատութեան՝ «Ջերմանց մխիթարութիւն» գլուխ գործոցի գրառման, որուն համար ան երկար ժամանակ համբերատարութեամբ նիւթեր հաւաքած էր՝ ոչ միայն ուսումնասիրելով հին աշխարհի եւ արաբ բժիշկներու աշխատութիւնները, այլեւ շրջելով Կիլիկեան Հայաստանի ճախճոտ վայրերը եւ ուսումնասիրելով անոնց յատուկ ճահճատենդն (մալարիա) ու այլ վարակիչ հիւանդութիւններ: Բնական էր, հետեւաբար, որ Հերացիի այդ աշխատանքը օրին իսկ արժանացաւ քաջալերանքի եւ մնաց ուշադրութեան առարկան բոլոր անոնց, որոնք մտահոգ էին մեր երկրի ու ժողովուրդի բարօրութեամբ: Այդ առումով անպայման պէտք է յիշատակել փիլիսոփայ եւ բանաստեղծ Գրիգոր Տղայ Կաթողիկոսի անունը, որ ամէն ձեւով խրախուսեց եւ օժանդակեց բժշկապետին եւ որուն մասին Մխիթար Հերացին, իր գրքի նախաբանին մէջ, գրած է հետեւեալը.

«Ես կը կամենայի, որքան ուժերս ներեն, այս գիրքը գրել համառօտ, միայն երեք տեսակ ջերմերու վերաբերեալ, նախագիտութեամբ եւ ստաձմամբ… Ես կը վայելէի հայոց սրբազան կաթողիկոս Գրիգորի (Տղայ մականունով) սէրն ու հովանաւորութիւնը, ինչ որ պատճառ եղաւ այս աշխատութիւնը գրելու… Այս պատճառով ալ ես համաձայնեցայ գրել այս գիրքը յանուն անհրաժեշտութեան եւ օգտակարութեան… Մենք գրեցինք այս գիրքը եւ անուանեցինք զայն «Ջերմանց մխիթարութիւն», որպէսզի անիկա մխիթարէ բժիշկը՝ ուսմամբ, իսկ հիւանդը՝ առողջութեամբ»:

Համոզուած ըլլալով, որ իր գիրքը պիտանի պիտի ըլլար ոչ միայն մասնագէտներու, այլեւ մեր ժողովուրդի լայն խաւերուն համար, Մխիթար Հերացին իր գիրքը գրեց ոչ թէ գրաբարով, որ այդ ժամանակաշրջանի գիտութեան լեզուն էր, այլ Կիլիկեան Հայաստանի խօսակցական լեզուով, այսինքն՝ միջին հայերէնով: Հերացիի այդ համարձակ քայլը կը վկայէ մեծ բժշկապետին գիտական տեսակէտներուն եւ հայեացքներուն ժողովրդական բնոյթին մասին, որ իր ազդու դրոշմը դրաւ հայ բժշկութեան եւ բժշկագիտութեան յետագայ զարգացումին վրայ:

Հերացի մեծ աշխատանք կատարած է նաեւ հայերէն բժշկական բառեր ու եզրեր ստեղծելու ուղղութեամբ. այդ առումով ան ընտրեց ճիշդ ուղին՝ օգտագործելով բնիկ հայկական բառարմատները։ Հերացիի ստեղծած բազմաթիւ բառեզրեր պահպանուած են եւ այսօր ալ կը կիրարկուին արդի հայ բժշկական գրականութեան մէջ:

«Ջերմանց մխիթարութիւն» գիրքին հնագոյն գրչագիրը (1279 թուականէն եկած) այսօր կը պահուի Երեւանի «Մեսրոպ Մաշտոց» մատենադարանին մէջ։

Հայաստանի Պետական բժշկական համալսարանը կը կրէ Մխիթար Հերացիի անունը, նաեւ Պետական բարձրագոյն շքանշան կայ հայոց մեծ բժշկապետին անունով։

1173 թուականին վախճանած Հերացին իրաւամբ կը հանդիսանայ Հայկեան Հանճարին բժշկագիտական գագաթը։

Չորեքշաբթի, Նոյեմբեր 11, 2020