Պաղ­տա­սար Դպիր (Գրի­գո­րեան, 1683-1768)

7 Յունիսին կը նշենք ծննդեան 334-րդ տարեդարձը հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան վերանորոգման եւ արդիականացման երախտաշատ ջահակիրներէն Պաղտասար Դպիրի:

Թէեւ մեր սերունդներու հայեցի կրթութեան եւ հիմնական ընթերցումներու գրասեղանին դրուած չէ, գրական իմաստասիրական ամէնօրեայ սնունդի համար, մեծարժէք ժառանգութիւնը Պաղտասար Դպիրի, բայց որքան թափ կ՚առնէ ազգային մեր արմատներուն վերադառնալու հայոց հոգեմտաւոր ինքնաճանաչման շարժումը, այնքան կը պայծառանան դէմքն ու գործը հայ ժողովուրդի արդի ժամանակներ մուտքը առաջնորդած երախտաշատ լուսաւորիչներուն, յատկապէս՝ մեծավաստակ ԴՊԻՐին:

Հանրագիտական ամփոփ տեղեկանքով՝ Գրիգորեան, Կեսարեան եւ Կոստանդնուպոլսեցի մականուններով ծանօթ, բայց առաւելաբար Պաղտասար Դպիր գրչանունով հռչակուած հայ մտքի եւ մշակոյթի մեծ առաքեալը ծնած էր 7 Յունիս 1683-ին, Պոլսոյ մէջ, ուր ապրեցաւ իր 85-ամեայ կեանքին մեծագոյն մասը եւ ուր վախճանեցաւ 1768-ի Յունուար 30-ին: Պաղտասար Դպիր բանաստեղծ էր ու երաժիշտ, գիտնական էր ու հրատարակիչ. եղաւ հայոց ազգային եւ կրթական լուսաւորման շարժումին ռահվիրաներէն եւ անմահացաւ մեր ազգային յիշողութեան մէջ իբրեւ հայ ազգային վերածնունդի առաջնորդող դէմքերէն մէկը:

«Պաղտասար Դպիրը՝ ժամանակի յառաջադէմ գաղափարներու եւ ժողովրդական նուիրական իղձերու արտայայտիչը, կրցած է միահիւսել հայ քնարերգութեան տարբեր կենսունակ երակները եւ ստեղծել նորօրինակ ազգային բանաստեղծութիւն մը՝ դառնալով իսկապէս նորարար երգիչ, հիմնելով բանաստեղծական մէկ ամբողջ դպրոց». նման գնահատականով Պաղտասար Դպիրին բնութագրած է հայրենի ծանօթ բանասէր Հենրիկ Բախչինեան, որ 2008-ին Երեւանի մէջ լոյս ընծայեց Դպիրի գրական ստեղծագործական ժառանգութիւնը ի մի բերող եւ անոր կենսագրութեան ու արժէքին նուիրուած յօդուածները համատեղող «Տաղեր» խորագրով հատորը:

Ինչպէս որ «Հայկական հանրագիտարան»ը կ՚ընդգծէ, Պաղտասար Դպիրի կենսագրութիւնը գրի չէ առնուած, հակառակ որ ան եղած է կարեւոր գործիչ մը: Այդ պատճառով իր մասին կենսագրական տեղեկութիւնները քիչ են: Բանասէր Գարեգին Լեւոնեան կը հաղորդէ, որ Պաղտասար Դպիրի ծնողները՝ Գրիգորն ու Թուրվանդը, Կեսարիայէն գաղթած են Կոստանդնուպոլիս, ուր լոյս աշխարհ եկած է Պաղտասար: Ան իր նախնական ուսումը ստացած է տեղական դպրոցներու մէջ եւ աշակերտած է Էջմիածնայ կաթողիկոսի նուիրակ Աստուածատուր Եպսկ. Ջուղայեցիի:

1741-ին Պաղտասար Դպիր կը նշանակուի ԳումԳաբուի դպրանոցի տեսուչ: Իր աշակերտներէն շատեր կը դառնան ապագայի երեւելի դէմքեր, գրողներ եւ առաջնորդներ, ինչպէս՝ Էջմիածնայ կաթողիկոս Սիմէոն Երեւանցին (գահակալած է 1763-1780) եւ բանաստեղծ Պետրոս Ղափանցին:

Հայկական բանաստեղծութիւնը վաղ միջնադարուն կը գրուէր գրաբարով: 12-րդ դարէն սկսեալ գրաբարը աստիճանաբար դադրած էր գործածութենէ եւ իր տեղը զիջած էր խօսակցական լեզուին՝ միջին հայերէնին: Իսկ 18-րդ դարուն, Պաղտասար Դպիրի գործունէութեան ժամանակաշրջանին, սկսած էր նոր շարժում մը՝ վերակենդանացնելու համար գրաբարը՝ իբրեւ հայ ազգային հոգեմտաւոր հարուստ ժառանգութեան արարման միջոց: Այն ծանր պայմանները, որոնց մէջ կ՚ապրէր հայ ժողովուրդը թրքական եւ պարսկական տիրապետութիւններու երկարատեւ ժամանակաշրջանին, մեծապէս տկարացուցած էին հայ միտքն ու լեզուն եւ զանոնք հասցուցած էին անդունդի եզրին:

Ահա՛ այս շրջանին է, որ Պաղտասար Դպիրի օրինակով արժանաւոր հայ դէմքեր գտան միջոցը հայ մշակոյթի վերածնունդին՝ գրաբարի վերակենդանացման ճամբով: Պաղտասար Դպիր, Պետրոս Ղափանցին, Գրիգոր Օշականցին, Սիմէոն Երեւանցին եւ ուրիշ մշակութային գործիչներ հաւատացին ու զինուորագրուեցան այս գաղափարի իրականացումին. աշխատեցան վերականգնելու եւ օգտագործելու գրաբարը՝ իբրեւ գրական լեզու: Անոնց նպատակն էր հայ նոր գրականութիւնը կապել հինի հարուստ աւանդութեան հետ: Փորձեցին պարզեցուած եւ դիւրըմբռնելի գրաբար հայերէնը մատչելի դարձնել հասարակ ժողովուրդին՝ առանց զիջելու աշխարհաբարին:

Պաղտասար Դպիր իր երգերը գրեց գրաբարով, սակայն այնքան պարզ ու մատչելի լեզուով, որ գրեթէ հասաւ աշխարհաբարին պէս ըմբռնելի ըլլալու պարզութեան: Լեզուն մաքուր է եւ չի գործածեր թրքերէն կամ պարսկերէն բառեր: Անոնց մէջ չի զգացուիր նոյնիսկ Պոլսոյ բարբառին ազդեցութիւնը: Այս վերջինը ի յայտ կու գայ անոր աշխարհաբար գրութեանց մէջ: Պոլսոյ բարբառը եւս, հայոց գործածած միւս բարբառներուն նման, կը պարունակէր մեծ թիւով օտար բառեր: Օրինակ՝ հետեւեալ պարբերութիւնը իր «Գիրք քերականութեան» գիրքին յառաջաբանէն.

«Գրոց բան հասկնալու համար սէր ունեցող փոքրիկ տիրացուներուն համար է այս փոքրիկ քերականութիւնս: Որ թէ զայս կարդան եւ սորվին, զմեծ քերականութիւնն հեշտ կու հասկնան. եւ ով որ քերականութիւն չէ կարդացեր, անոր կարդացողութիւնն պակաս կը սեպուի ի մէջ կարդացողաց. ինչ ղատար շատ բան կարդացուած ու գիտցած ալ ըլլայ ալ նէ: Զէրէ սա՛ խօսքիս արմատը՝ եանի ասլըթէմէլը ո՞րն է, կամ թէ այս խօսքս քանի կերպ կ՚ըլլայ ըսես նէ, չի կրնար գիտնար. եւ երբ որ մէկ բանին ասլը թէմէլը չի գիտցըվինէ, պէլլիյէ որ այն բանը աղէկ մը գիտցուած չ՚ըլլար»:

Գեղարուեստական իր ստեղծագործութիւններով Պաղտասար Դպիր մեծապէս նպաստեց հայ նոր բանաստեղծութեան զարգացման: Անոր քնարերգութիւնը, իր նիւթերով ու ընդհանուր տրամադրութեամբ, աւանդական է, սակայն ան կը պարունակէ ազատասիրութեան եւ ազատամտութեան թեմաներ: Ան կ՚օգտագործէ ոչ միայն սիրոյ գաղափարը, ինչպէս՝ այդ շրջանի գուսանները, այլեւ՝ ընկերային, կրօնական ու բարոյական նիւթեր: Լեզուի յղկուածութիւնը չի պարտադրեր զսպուածութիւն, այլ իր ժամանակակիցներուն նման՝ ան կ՚ըլլայ կրքոտ ու անկեղծ:

Պաղտասար Դպիրին քնարերգութիւնը քննարկողները ուշադրութեան արժանի կը գտնեն «Առ Մամոնայն» խորագրով անոր ստեղծած տաղը, որ իր ատենի այլ տաղերու բաղդատմամբ ինքնատիպ է: Բանաստեղծը կը բացայայտէ դրամին եւ հարստութեան կործանարար իշխանութիւնը մարդ էակին վրայ: Ան մամոնայի մասին կը գրէ ժողովրդական բարոյականութեան տեսանկիւնէն, որ կը մերժէ նիւթեղէնին սարսափելի աստուածացումը.

Ուստի՞ ծընար, ո՛վ բռնաւոր,

Որ քեզ նըման, ո՛չ գոյ յերկրի,

Որ թէ չըտաս դու ձեռն ու մեք,

Ո՛չ զօրանայ եւ ո՛չ բերկրի:

Թէ՛ թագաւորք եւ թէ՛ կայսերք

Քո օգնելոյդ են միշտ կարօտ,

Իսկ առանց քո՝ ե՛ն յոյժ տըկար,

Որպէս արջառ մի անարօտ:

Պաղտասար Դպիր ստեղծագործական յատուկ ճիգ թափեց իւրովի միահիւսելու հայ հին գուսանական ու եկեղեցական, ինչպէս նաեւ իր ժամանակի արեւելեան երգարուեստի առանձնայատկութիւնները: Աշխարհիկ եւ յատկապէս սիրային երգերու ստեղծման համար ան օգտագործեց ազգային՝ հայկական աւանդական, նոյնպէս եւ արեւելեան մեղեդիներ: Անոր նշանաւոր տաղերէն «Ի ննջմանէդ արքայական զարթիր» (1707) երգին մէջ, զուգակցուած են նոր աշուղական ու հին եկեղեցական դասական երաժշտութեան քանի մը գիծեր: Այս երգը սիրային է, սակայն փոխաբերական առումով կարելի է զայն մեկնաբանել իբրեւ իր ժողովուրդին ուղղուած կոչ ու հրաւէր, որպէսզի սթափի իր թմրութենէն եւ պայքարի օտար տիրապետութեան դէմ:

Պաղտասար Դպիրի քնարերգական ժառանգութեան ամենակարեւոր եւ ամենէն արժէքաւոր մասերէն է «Տաղիկներ սիրոյ եւ կարօտանաց» խորագրուած շարքը: Անոր «Տաղարան փոքրիկ Պաղտասար Դպրի ասացեալ զանազան գունով» (1723) գիրքը յաւելումներով եւ վերաքաղներով լոյս տեսած է եօթը անգամ: Ան գրած է նաեւ հայատառ թրքերէն բանաստեղծութիւններ:

Առանձին գնահատանքի արժանի են Պաղտասար Դպիրի մանկավարժական գործունէութիւնն ու դաստիարակչական ժառանգութիւնը:

1741 թուականին Յակոբ Նալեան Պատրիարք ԳումԳաբուի դպրոցին տեսուչ նշանակեց Դպիրը: Անոր գործունէութեան շրջանին դպրանոցը մեծապէս ծաղկում ապրեցաւ: Պաղտասար Դպիր երկար տարիներ դասաւանդեց մայրենի լեզուի քերականութիւն, երաժշտութիւն եւ այլ նիւթեր:

1736-1760 թուականներուն ան կազմեց եւ հրատարակեց հայոց լեզուի ուսուցման դասագիրքերու շարք մը՝ գրաբար ու աշխարհաբար լեզուներով, որոնք շուրջ դար մը դասաւանդուեցան հայկական դպրոցներէն ներս: Պաղտասար Դպիրի ամենակարեւոր դաստիարակչական գործերէն են «Պարզաբանութիւն քերականութեան կարճառօտ եւ դիւրիմաց» (1736), «Հատոր երկրորդ քերականութեան. կիրառութիւն մասանցն բանին որ է շարունակումն իրեարս ըստ քերթողացն» (1736), «Օրինակք բարեւագրաց» (1752), աշխարհաբար լեզուով պատրաստուած դասական հայերէնի քերականութեան գիրք՝ «Գիրք քերականութեան» (1760), «Համառօտ մեկնաբանութիւն տրամաբանութեան» (1822), «Ժամանակագրութիւն» (հրտ. 1951) եւ «Համառօտութիւն պատմութեան Մովսէս Խորենացւոյ» (անտիպ): Անոր լեզուաբանական աշխատանքներէն մեզի հասած է «Ցանկ գիրք նոր կտակարանին» երկը (1753):

Պաղտասար Դպիր մեծապէս նպաստած է նաեւ հայ գրական-հրատարակչական աշխատանքներուն, որոնք թափ առած էին Պոլսոյ մէջ՝ հայ տպարաններու ցանցին ստեղծումով եւ ընդարձակումով: Ան կազմած է հայագիտական գիրքերու գիտական համեմատական բնագրեր: Խմբագրած է պատմական, փիլիսոփայական եւ աստուածաբանական գիրքեր: Յաճախ ի՛նք պատրաստած է հրատարակուելիք գիրքին շարուածքը՝ ընտրելով ձեռագիր օրինակներ, զանոնք համեմատելով իրարու հետ, սրբագրելով նախկին հրատարակութիւններու սխալներն ու աղաւաղումները՝ վերջնականապէս տպագրութեան յանձնելէ առաջ:

Իր հսկողութեան տակ լոյս տեսան հայ դասական գրողներու բազմաթիւ գործեր, որոնցմէ շատերը կը տպուէին առաջին անգամ ըլլալով: Ասոնցմէ են՝ Զենոբ Գլակի «Գիրք պատմութեան երկրին Տարօնոյ» (1719), «Գիրք որ կոչի հարանց վարք» (1720), Առաքել Սիւնեցիի «Ադամագիրք»ը (1721), Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» (1726), Սիմէոն Ջուղայեցիի «Գիրք տրամաբանութեան» (1728), Գրիգոր Տաթեւացիի «Գիրք հարցմանց» (1729) եւ Դաւիթ Անյաղթի «Գիրք սահմանաց» (1731) աշխատութիւնները:

Պաղտասար Դպիրի ծննդեան տարեդարձին նուիր-ւած ոգեկոչման ու մեծարման այս հանրագիտական տեղեկանքն ու արժեւորումը կ՚արժէ պսակել անոր իմաստուն երկտողեակներէն քաղուած հետեւեալ փունջով.

Այր կատարեալ եւ թըշնամւոյն բարի կամի,

Եւ ոչ թէ սոսկ իւր սիրական բարեկամի:

Թէ զըղջանաս ի մեղաց,

Ոչ հեռանաս ի շնորհաց:

Որոյ ձեռքն ի յողորմութիւն առատացան,

Հընձէ նա զայն որպէս մըշակ առատացան:

Որ ըզխըրատ ծերոց գիտնոց անարգէ,

Նա քան զամէն անարգելիս անարգ է:

Եթէ ըղձանաս լինել տրամաբան,

Լե՛ր միշտ հետեւող գիտնոցըն վարժման:

Իմաստութիւն շինեաց իւր տուն,

Կանգնեաց ի նմա եօթ ընտիր սիւն:

Իմաստութեա՛ն տուր ըզսիրտ քո,

Բայց հանճարո՛վ միշտ փայլեցոյ:

Ըզխոնարհութիւնս բայց թէ լաւ ճանաչես,

Ի հանդիսի քերթողացըն չամաչես:

Ն. Պ.