​«Որպէսզի Արմատները Պահենք»

Հայուն պատմութիւնը տարածուած է քիչ մը ամէն տեղ: Այս տարածուած վիճակին մէջ հայը կերտած է մշակոյթ եւ քաղաքակրթութիւն: Այս  ակներեւ է, երբ կը հանդիպիս հայկական իրականութիւններու, որոնք ունին երկար ժամանակներու վրայ տեւած պատմութիւն: Այս պատմութեան մէկ խօսուն իրականութիւնը Կրետէի (Յունաստան) հայերն են:

Կրետէ կղզին կը գտնուի Միջերկրական ծովուն արեւելեան կողմը եւ Եգէական ծովուն հարաւը: Հայերու ներկայութիւնը Կրետէի մէջ աւելի քան հազար տարուան պատմութիւն ունի: 11-րդ դարէն սկսեալ արդէն հայեր ապրած են Հերակլիոնի մէջ: Այս փոքրաթիւ հայկական գաղութը չբաւարարուեցաւ միայն անձնական կեանքեր կառուցելով, այլ նաեւ տեսաւ հաւաքական կեանքի կարեւորութիւնը: Այս հաւաքական կեանքի այսօրուան լաւագոյն խօսուն եւ ապրող իրականութիւնը Ս. Յովհաննու Կարապետ եկեղեցին է, որ հիմնուած է 1669 թուականին, որ մինչեւ այսօր տակաւին կը վկայէ:

Եւ վկայութի՞ւնը:

Եզնիկ Արք. Պետրոսեան լծուած է տենդագին աշխատանքի՝ վերակազմակերպելու եւ վերաշխուժացնելու եկեղեցին եւ համայնքը, երեւի մօտաւորապէս հազար հայորդիներով: Եթէ անոնց մեծ մասը կ՚ապրի Հերակլիոն, բայց նաեւ տարածուած են կղզիին այլ քաղաքներուն մէջ: «Գաղութին մէջ ունինք հայեր, որոնք հոս ծնած են, բայց կան նաեւ Հայաստանէն հաստատուած հայորդիներ», ըսաւ սրբազան հայրը: «Ինծի համար բոլորն ալ հայ են եւ ես իրենց հայրն եմ: Երբեք թոյլ պիտի չտամ, որ տարբերութիւններ դրուին իրարու միջեւ», վստահեցուց սրբազանը:

Եզնիկ սրբազանին հետ զրուցեցինք գաղութի հայապահպանման գործընթացին մասին: Սրբազանը լաւատես է, ինչ որ ուժ եւ նոր տեսիլք կը սրսկէ գաղութի կազմակերպչական աշխատանքներուն մէջ: «Մեր ժողովուրդին զաւակները կը հաւատան, որ եթէ եկեղեցիին կողքին են, ուրեմն հայ են», ըսաւ ան:

Կրետէի մէջ ազգային ուրիշ կառոյց չկայ՝ բացի հայկական եկեղեցիէն: Տարիներ շարունակ Հայ Եկեղեցիին ունեցած պատմական ներկայութիւնը եւ անոր անհրաժեշտութիւնը դարձեալ կը շեշտուի՝ այս անգամ Կրետէի մէջ: Հայ Եկեղեցին հայուն հոգեւոր եւ ազգային ինքնութեան պահպանման կարեւոր հիմքն է: Իսկ Կրետէի համար միակն է:

Աննա Թանթուշեան ծնած է Լոռի, Հայաստան: 1998 թուականին եկած է Կրետէ: Աննան ունի երկու զաւակներ: Եթէ 26 տարիէ ի վեր ան ձգած է իր հայրենի տունը, բայց իր սրտին մէջ ամուր կը սեղմէ Հայաստանի կարօտը: «Պանդըխ-տութեան ճանապարհով եկայ Կրետէ։ Հայրենիքի մէջ ստեղծուած դժուար օրերու պայմանները ստիպեցին, որ ձգեմ իմ տունս եւ հողս», ըսաւ ան:

Աննայի համար կան երեք սրբութիւններ՝ հաւատքը, լեզուն եւ հայրենասիրութիւնը: «Անհրաժեշտ է, որ արմատները պահենք», ըսաւ Աննա: Ան իր զաւակները հայ մեծցուցած է եւ շաբաթ օրերը իր տան մէջ հայ մանուկներուն համար կը կազմակերպէ հայերէնի դասընթացք՝ անվճար: Աննան կը հաւատայ, որ «արմատները պէտք է պահել»: Ան հաւատքէն անցած է գործնական աշխատանքի եւ կ՚ուզէ, որ հայ մանուկները Կրետէի մէջ նոյնպէս պահեն իրենց արմատները:

Ժիրայր Պալըքճեան եկեղեցիին սարկաւագն է: Ան 97 տարեկան է: Ամէն կիրակի իր ամբողջ ուժով իր պարտականութիւնը կը կատարէ մեծ սիրով եւ նուիրուածութեամբ: «Ինը տարեկանին եկեղեցի մտայ եւ մինչեւ այսօր տակաւին հոս եմ: Հիմա 97 տարեկան եմ։ Արմատներս հայկական են: Արմատները որքան որ ջրես, այդքան կը մեծնան», ըսաւ Ժիրայր, որու դէմքին վրայ եթէ մէկ կողմէ կար ժպիտ, բայց կար նաեւ հաւատք, որ ինծի հետ բաժնեց այդ օր:

Սանդի Աւետիսեանը եկեղեցիին թաղական խորհուրդի գանձապահն է: Աշխոյժ ներկայութիւն է գաղութին մէջ: Սանդիի հօրենական մեծ ծնողքը եկած են Զմիւռնիայէն: Անոնք հիմնած են իրենց սեփական կօշիկի վաճառատունը՝ 1900 թուականին: Իրենց երկար տարիներու նուիրական աշխատանքին համար Աւետիսեանները պարգեւատրուած են պետական մրցանակով:

«Մեծ հարստութիւն է հայ ըլլալը։ Բայց նոյնքան պարտաւորութիւն է հայ ըլլալը, որովհետեւ կ՚ապրինք Յունաստան եւ պէտք է հաւասարակշռենք մեր յունական եւ հայկական իրականութիւնները», ըսաւ Սանդի: Անոր ամուսինը յոյն է: Բայց իր տղայ զաւկին անունը դրած է Յովհաննէս: Այս Սանդիին հարստութիւնն է, որ կը կիսէ հայուն եւ յոյնին հետ: «Հայերէնը տունը եւ եկեղեցիին մէջ սորվեցայ։ Եկեղեցին մեր տունը, դպրոցը եւ մեր ինքնութիւնն է: Երբ եկեղեցիին դռները բաց են, ժողովուրդը կը խանդավառուի», ըսաւ ան:

«Հայկական դպրոց չեմ գացած։ Հայերէն խօսիլ, գրել եւ կարդալ սորվեցայ եկեղեցիին միջոցով», խօսողը Յովսէփ Պալըքճեանն է, որ արդէն թեւակոխած է 90 տարիքը: Յովսէփին դէմքին վրայ գծուեցաւ փոքր ժպիտ մը, որ կ՚արտայայտէր իր գոհունակութիւնը Հայ Եկեղեցիին նկատմամբ: Յովսէփ փաստաբան է մասնագիտութեամբ: Ան աւելի քան 40 տարի եղած է եկեղեցիին թաղական խորհուրդին ատենապետը:  «Երեք տարեկան էի, երբ սկսայ եկեղեցի գալ եւ մոմ բռնել»: Թէեւ այսօր Յովսէփ մոմ չի բռներ, բայց տակաւին հաստատ քայլերով կը յաճախէ եկեղեցի: Եթէ կը յաճախէ եկեղեցի, որովհետեւ, ինչպէս ինք կ՚ըսէ, «Հայութիւնը կը սիրեմ եւ պատիւ կը զգամ, որ հայ եմ: Ես կ՚ուզեմ օգնել իմ ժողովուրդիս»:

Թագուհի Պաքըրճեանը Հերակլիոն ծնած է: Ան ֆրանսերէնի ուսուցչուհի է: Թագուհին լծուած է Կրետէի հայ գաղութի արխիւներու ուսումնասիրութեան։ «Թրքական արխիւներն ալ կ՚ուսումնասիրեմ, քանի հոն հայերու մասին շատ տեղեկութիւններ կան», ըսաւ Թագուհին, որ կ՚ապրի հայուն մեծ ցաւին արհաւիրքը։ Այս ցաւը Թագուհին կը մղէ, որ աւելիով խօսի հայուն մշակութային եւ գրական ժառանգութեան մասին: «Կ՚ուզեմ, որ յոյները աւելի ճանչնան հայուն մշակութային մեծ հարստութիւնը», ըսաւ Թագուհին:

Վիթալի Տէր-Գրիգորեան կ՚ապրի Կրետէի Խանիա քաղաքը, որ Հերակլիոնէն աւելի քան երկու ժամ հեռու է: Ան իր հինգ զաւակներով եկած էր Հերակլիոն՝ պատարագին ներկայ ըլլալու համար՝ Աստուածամօր Վերափոխման տօնին: Վիթալիի մեծ ծնողքը եղած են Արցախէն: Վիթալի ծնած է Գերմանիա, ուրկէ անցած է Ղազախիստան եւ 2017-ին հասած է Կրետէ:

«Հպարտ հայ եմ, անկախ անկէ որ հայերէն չեմ գիտեր», ըսաւ Վիթալի: Ան իր սրտին վրայ կը շալկէ Արցախի ցաւը: Եւ ինչպէս չշալկէ Արցախի ցաւը, երբ իր արմատները հոնկէ են: Վերջապէս, ինչպէս որ ինք ըսաւ. «Ես հարիւր առ հարիւր հայ եմ»:

Անտոնիս Պենարտիսը ծնած է Աթէնք: Բայց իր կեանքի սէրը, որ պիտի դառնար իր կողակիցը, զինք բերած է Հերակլիոն եւ ան բնակութիւն հաստատած է  այս գեղեցիկ քաղաքին մէջ: Անտոնիսի հայրը յոյն է, իսկ մայրը՝ հայ: Մօրենական մեծ ծնողքը եկած են Զմիւռնիայէն: Անտոնիս կը պատմէ իր ընտանեկան պատմութիւնը ու ես կը տեսնէի իր դէմքի արտայայտութիւններէն, թէ որքա՛ն ցաւ շալկած է ան: Չուշացաւ Անտոնիսի պատմութեան խրախուսիչ մասը. «Ես մեծցայ մեծմայրիկիս հետ, ան ինծի սորվեցուց ըսել՝ «Հայ եմ ես, հայ եմ ես, քաջ Վարդանի թոռն եմ ես»»:

Անտոնիս այսօր կը կենայ իբրեւ «քաջ Վարդանի» հայը: Ան ամուսնացած է հայուհիի մը հետ եւ ունի երկու զաւակ: Անտոնիս այսօր ստանձնած է եկեղեցիին թաղական խորհուրդի ատենապետութիւնը եւ ոչ մէկ ճիգ կը խնայէ, որպէսզի վերաշխուժացնէ հայկական գաղութը:

Կրետէ նստած՝ կը դիտեմ, բայց նաեւ կը մտածեմ: Սփիւռքի մէջ որքա՛ն պայքար կայ: Պայքար՝ «պահելու համար արմատները»: Այս պայքարին մէջ կան զոհողութիւններ, ու տակաւին՝ ջանք եւ նուիրում: Նուիրում՝ մեր ինքնութեան եւ արմատներուն: Նուիրում՝ մեր պատմութեան եւ անոր արժանահաւատութեան: Նուիրում՝ մեր եկեղեցիին եւ ազգային կառոյցներուն: Նուիրում՝ հայրենիքին եւ անոր սատարումին:

Յովսէփն է նորէն. «Հայերը մեծ ժողովուրդ են, բայց Հայաստանը պզտիկ է: Պիտի պահենք հայութիւնը եւ Հայաստանը, որպէսզի հռոմէացիներուն վախճանը չունենանք: Հայութիւնը՝ մեր արմատները, պիտի պահենք»:

Մեր արմատները պիտի պահենք: Հայաստան, սփիւռք եւ ամէն տեղ: Ուր որ հայ կայ:

Աննային արմատները: Կրետէի, իմ եւ համայն հայութեան արմատները:

Պիտի պահենք:

ՏՔԹ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

Նիկոսիա, 29 օգոստոս 2024