ՔՍԱՆՀԻՆԳԱՄԵԱՅ ՅՈԲԵԼԵԱՆ ԵՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ (բ)

-Այս քսան­հինգ տա­րուան ըն­թաց­քին ի՞նչ քայ­լե­րու կրնար դի­մել Հա­յաս­տան, Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ նոր ծիր մը բա­նա­լու, եւ փո­խա­րէ­նը ի՞նչ կրնար ը­նել Թուր­քիան՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ վեր­ջին յի­սուն տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին թրքա­հա­յե­րը այս­քան ի­րա­ւունք չեն ստա­ցած, որ­քան Նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նի ա­ռաջ­նոր­դած ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան իշ­խա­նու­թեան գա­լէն ի վեր:

-Ձեր ը­սա­ծը ճիշդ է: Ու գաղտ­նիք ալ չէ՛, որ ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան իշ­խա­նու­թեան գա­լէն ի վեր պոլ­սա­հայ հա­մայն­քը ի­րօք, բա­ւա­կան ա­ռա­ւե­լու­թիւն­ներ ստա­ցած է: Ի՞նչ կրնար ը­նել Հա­յաս­տա­նը: Ան չա­փա­զանց քայ­լեր ա­ռած է, յատ­կա­պէս մին­չեւ 1993 թուա­կան, որ պէտք է բա­ւա­րար ըլ­լար: Մին­չեւ այդ թուա­կա­նը Թուր­քիան՝ Հա­յաս­տա­նի հետ ե­թէ հաս­տա­տէր դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ, եւ ամ­բող­ջո­վին բա­նար այդ կի­սա­բաց սահ­ման­նե­րը, ո­րոնք նա­խա­պէս Խորհր­դա­յին Միու­թեան սահ­ման­ներն էին:

1991-ի Դեկ­տեմ­բե­րին, Թուր­քիա ա­ռա­ջին­նե­րէն էր, որ ճանչ­ցաւ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը Ռու­սաս­տա­նի հետ դառ­նա­լով չոր­րորդ հին­գե­րորդ եր­կիր, որ կը ճանչ­նար մեր երկ­րի ան­կա­խու­թիւ­նը: Ու հա­կա­ռակ ա­նոր, որ Ղա­րա­բա­ղի պա­տե­րազ­մը կար, թրքա­կան կող­մը, որ կրնար «դուք մեր ա­զէ­րի եղ­բայր­նե­րը կը ծե­ծէք, մենք ալ ձե­զի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ չենք հաս­տա­տեր» ը­սել, չը­րաւ այդ մէ­կը, այլ ընդ­հա­կա­ռա­կը ճանչ­ցաւ մեր ան­կա­խու­թիւ­նը: 1991 թուա­կա­նին էր նաեւ, որ Թուր­քիա Հա­յաս­տա­նի հետ բնա­կա­նոն յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու հա­մար եր­կու նա­խա­պայ­ման­ներ կը դնէր: Ա­նոնց­մէ մէ­կը այն էր, որ Հա­յաս­տան պէտք է ճանչ­նար Կար­սի պայ­մա­նագ­րով հաս­տա­տուած Հա­յաս­տան-Թուր­քիա սահ­ման­նե­րը, այ­սինքն Թուր­քիա կ­­՚ը­սէր. դուք պէտք է յստակ ճանչ­նաք ժա­մա­նա­կա­կից Թուր­քիոյ սահ­ման­նե­րը։ Իսկ երկ­րոր­դը, որ հա­յե­րը պէտք է վերջ տա­յին ցե­ղաս­պա­նու­թեան մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման ար­շա­ւին: Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան իր ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը ը­րաւ Թուր­քիոյ հետ առ­կայ հար­ցե­րը լու­ծե­լու հա­մար: Այդ օ­րե­րուն էր նաեւ, որ Թուր­քիա ա­րա­գօ­րէն յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տեց Վրաս­տա­նին հետ, բայց նոյ­նը չը­րաւ Հա­յաս­տա­նի հա­մար: Այդ օ­րե­րուն հար­ցե­րու կար­գա­ւոր­ման դի­մաց ե­ղած մե­ծա­գոյն ար­գել­քը Ղա­րա­բա­ղի պա­տե­րազմն էր ու գետ­նի վրայ ե­ղող զի­նուո­րա­կան զար­գա­ցում­նե­րը: Ու ճա­կատ­նե­րու վրայ հայ­կա­կան կող­մի ձեռք ձգած ե­րե­ւե­լի ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րէն ետք Թուր­քիան Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու հա­մար սկսաւ նա­խա­պայ­ման դնել Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը: Ես խո­րա­պէս հա­մո­զուած եմ, որ Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը ո­րե­ւէ կեր­պով լու­ծում ու­նե­նայ, շատ պի­տի նպաս­տէ, որ­պէս­զի Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ձե­ւով մը կար­գա­ւոր­ման փուլ մտնեն: Այս բո­լո­րով հան­դերձ կը հա­ւա­տամ, որ այ­նուա­մե­նայ­նիւ այ­սօր «հայ-թրքա­կա­ն» թնճու­կի լուծ­ման գնդա­կը Թուր­քիոյ դաշ­տին մէջ է։ Թուր­քիա կա­րող էր ու պէտք էր մին­չեւ 1993 թուա­կա­նը այդ գոր­ծը ը­նէր:

Ինչ կը վե­րա­բե­րի Հա­յաս­տա­նին, թէ ի՞նչ կրնար ը­նել ա­ն։ Ը­սեմ, որ ի՞նչ պէտք է ը­նէ եր­կիր մը, որ չէ փա­կած Թուր­քիոյ հետ սահ­մա­նը եւ ա­նոր ուժն ալ չու­նի, ան որ Թուր­քիա­յէն չու­նի տա­րած­քա­յին պա­հանջ ու ար­դեօք կրնա՞յ փոք­րիկ Հա­յաս­տա­նը Թուր­քիա­յէն տա­րած­քա­յին պա­հանջ­ներ ու­նե­նալ: Շատ հա­յեր կ­­՚ե­րա­զեն վե­րա­դառ­նալ Վան։ Վա­նը կը հա­մա­րեն ի­րենց տունն ու տե­ղը, բայց ե­թէ ի­րա­տե­սօ­րէն նա­յինք, հասկ­նա­լի է, որ Հա­յաս­տա­ն ո­րե­ւէ սպառ­նա­լիք չի կրնար ըլ­լալ Թուր­քիոյ հա­մար: Հա­յաս­տան շատ բան չէր կրնար ը­նել, այս հար­ցով հիմ­նա­կան խնդի­րը Թուր­քիոյ մօտ է: Այ­սօր ալ Թուր­քիա կա­րող է ուղ­ղա­կիօ­րէն վա­ւե­րաց­նել ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը ու այս ա­ռու­մով կաս­կած չու­նիմ, որ նոյն օրն իսկ Նա­խա­գահ Սարգ­սեան կը հա­ւա­քէ Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նը եւ ան­մի­ջա­պէս կը վա­ւե­րաց­նէ զա­նոնք: Իմ կար­ծի­քով, այ­սօր նպա­տա­կայ­ար­մար է, որ հայ-թրքա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը վա­ւե­րա­ցուին: Ռուս-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ յա­ռա­ջըն­թաց կը նկա­տուի ու այս ընդ­հա­նուր ի­րա­վի­ճա­կին մէջ հայ-թրքա­կան սահ­մա­նի ա­պաշր­ջա­փա­կու­մը կրնայ բո­լոր կող­մե­րուն հա­մար դրա­կան քայլ մը դառ­նալ: Ե­թէ Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կար­գա­ւո­րէ Հա­յաս­տա­նի հետ, ան նոյն­պէս դրա­կան միա­ւոր­ներ կը վաս­տա­կի ու ան­կաս­կած ա­ռա­ջի­նը կ՚ըլ­լան Եւ­րո­պա եւ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, ո­րոնք կը ծա­փա­հա­րեն այդ քայ­լը:

Հա­յաս­տա­նը մեծ ը­նե­լիք չու­նի։ Ար­դեօք հնա­րա­ւո՞ր է, որ ան կա­տա­րէ Թուր­քիոյ բո­լոր պայ­ման­նե­րը։ Այս ալ տար­բե­րակ է, բայց կը նշա­նա­կէ ինք­նաս­պան­ու­թիւն, կը նշա­նա­կէ Ար­ցա­խի հար­ցով եր­թալ միա­կող­մա­նի զի­ջում­նե­րու, կը նշա­նա­կէ որ հրա­պա­րա­կաւ պի­տի յայ­տա­րա­րես, թէ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը մի­ջազ­գայ­նօ­րէն չես հե­տապն­դեր, կը նշա­նա­կէ թէ սեւ ու սպի­տա­կի վրայ կը ճանչ­նաս Թուր­քիոյ ժա­մա­նա­կա­կից սահ­ման­նե­րը: Այս բո­լո­րը իւ­րա­քան­չիւր ղե­կա­վա­րու­թեան կամ կա­ռա­վա­րու­թեան հա­մար կը նշա­նա­կէ իշ­խա­նու­թեան կո­րուստ։ Այս հա­ւա­նա­կան տար­բե­րակ չէ, ոչ ալ ի­րա­տե­սա­կան: Բա­ւա­կան է, որ Թուր­քիան ճանչ­նայ Հա­յաս­տա­նը, վա­ւե­րաց­նէ ար­ձա­նա­գրու­թիւն­նե­րը։ Կը կար­ծեմ, որ հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ տե­ղա­շարժ կ՚ըլ­լայ եւ այդ կը բե­րէ էա­կան փո­փո­խու­թիւն­ներ շրջա­նին հա­մար ոչ միայն հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հար­ցով, այլ Կով­կա­սի եւ Ար­ցա­խի հար­ցով. այս կրնայ դրա­կան փո­փո­խու­թիւն­ներ բե­րել ամ­բողջ Կով­կա­սին:

-Թուր­քիոյ Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար Մեւ­լիւտ Չա­վու­շօղ­լու վեր­ջերս յայ­տա­րա­րած է, թէ «Հա­յաս­տա­նի հետ, նոր էջ պի­տի բա­նան­ք»: Ու տար­բեր ամ­պիոն­նե­րէ յա­ճախ լսե­լի կը դառ­նայ, որ Թուր­քիա կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն պի­տի ու­նե­նայ ղա­րա­բա­ղեան հիմ­նա­հար­ցի լուծ­ման հա­մար տա­րուող գոր­ծըն­թաց­նե­րուն մէջ: Ար­դեօք այս խօսքե­րը ո­րոշ փո­խա­ռըն­չու­թիւն մը ու­նի՞ն: Ի՞նչ կը մտա­ծէք այս ա­ռու­մով:

-Նոր է­ջի կա­րիք չկայ, է­ջե­րը պատ­րաստ են, այդ է­ջե­րը հայ-թրքա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն են, ո­րոնք կա­րե­լի է վա­ւե­րաց­նել եւ կեան­քի կո­չել, այս ա­ռա­ջին: Երկ­րորդ, հայ-թրքա­կան սահ­մա­նի բա­ցու­մը եւ ընդ­հան­րա­պէս աշ­խար­հի մէջ ո­րե­ւէ սահ­մա­նի բա­ցում եւ ո­րե­ւէ եր­կու եր­կիր­նե­րու մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բա­րե­լա­ւում, միայն դրա­կան ազ­դե­ցու­թիւն կ­­՚ու­նե­նայ ամ­բողջ տա­րածքշր­ջա­նին վրայ:

Ինչ կը վե­րա­բե­րի Չա­վու­շօղ­լուի յայ­տա­րա­րու­թեան, ես չեմ գի­տեր որ­քա­նով ի­րա­տե­սա­կան է, ե­թէ ի­րա­պէս ինչ որ կ­­՚ը­սէ, թէ պէտք է ռուս-թուրք-ատր­պէյ­ճա­նա­կան ե­ռեա­կով ձե­ւա­չափ մշա­կել Ղա­րա­բա­ղի հար­ցով ներգ­րա­ւուա­ծու­թեան մա­սին, Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը հեր­քած են այդ խօս­քե­րը: Ա­մէն պա­րա­գա­յի աս­կէ ա­ռաջ ալ Թուր­քիան ներգ­րա­ւուած ե­ղած է Ղա­րա­բա­ղի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն, եւ ան պատ­շաճ կեր­պով կը տե­ղե­կա­ցուէր, ո­րով­հե­տեւ Մինս­քեան խմբա­կի ան­դամ է: Պատ­մու­թեան հա­մար պէտք է յի­շեց­նեմ, 1992 Դեկ­տեմ­բե­րէն մին­չեւ 1993 Ապ­րիլ, Թու­րքիան ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րու ու ռու­սե­րու հետ ուղ­ղա­կիօ­րէն ներգ­րա­ւուած ե­ղած է ղա­րա­բա­ղեան հար­ցի կար­գա­ւոր­ման բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ