ԱՐԱ ՃՈՒՀԱՐԵԱՆ. «ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ ԳԻՐԸ ԱՆՈՐ ՆԿԱՐԱԳՐԻՆ ՆՄԱՆ ԱՆՓՈՓՈԽ Է»

Սփիւռքի արդի գրականութեան յայտնի անուններէն է Արա Ճուհարեան։ Ան ծնած է Հալէպ եւ անցնող տարիներուն աշխատանքի բերումով հաստատուած է Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու մէջ (ուր գործած է, որպէս ճարտարապետ)։ Սպիտակ բանաստեղծութեան վարպետներէն է Ճուհարեան, որ որոշ ժամանակ մը վարած է Թէքէեան մշակութային միութեան (ԹՄՄ) հովանաւորութեամբ տպագրուող «Շիրակ» պարբերականի խմբագրի պաշտօնը։

Ճուհարեան վերջերս այցելեց Երեւան, ուր առիթէն օգտուելով իր հետ ունեցանք հետեւեալ շահեկան հարցազրոյցը։

-Ձեր վերջին գիրքի տպագրութենէն արդէն անցած է երկար ժամանակ. ի՞նչն է պատճառը երկար բացակայութեան:

-Այո, 2001 թուականին էր, երբ «Երկու» խորագրեալ հատորս «Գէորգ Մելիտինեցի» մրցանակին արժանացաւ: Իսկ երկրորդ գիրքս պատրաստ է արդէն: Երկար բացակայութեանս պատճառը գերզբաղուածութիւնն է, որովհետեւ Տուպայիի մէջ որպէս երկրաչափ աշխատիլը ժամանակս ամբողջութեամբ կը խլէ: Ես հոն ծրագիրի ղեկավարն եմ (project manager), հետեւաբար կրնամ ըսել, որ գործի ամբողջ պատասխանատուութիւնը ուսերուս է:

-Տասը տարիէ ի վեր կ՚ապրիք Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու մէջ. ի՞նչ տուաւ ձեզի այդ երկիրը:

-Որպէս երկրաչափ, ես շատ մեծ փորձառութիւն ձեռք ձգեցի Տուպայիի մէջ, այնտեղի չափանիշներով եւ ծրագիրներով եթէ յաջողիս աշխատիլ, կը նշանակէ, որ որեւէ ուրիշ տեղ կրնաս յաջողիլ: Տուպայիի մէջ բախտը դեր չի խաղար, ամէն ինչ շատ մասնագիտական է։ Ամէն ինչ պէտք է ըլլայ ճշգրիտ, ժամը ժամին, նորութիւնները միշտ կը քաջալերուին... Այս բոլորի շնորհիւ է, որ այդ երկիրը կարճ ժամանակի ընթացքին այսքան յառաջացաւ: Աշխարհի բոլոր լաւ մասնագէտները հոն են, եւ քանի որ նման մասնագէտներու հետ գործ ունիս, կը նշանակէ պէտք է կարողանաս անոնց հետ քայլ պահել: Ու այդ բոլորը ինծի համար շատ մեծ փորձառութիւն էր եւ շատ ուրախ եմ, որ արդէն տասը տարիներէ ի վեր կը պաշտօնավարեմ Տուպայիի մէջ:

-Կը կարծէ՞ք, որ ճիշդ որոշում առիք Հալէպը ձգելով, ի՞նչ մտորումներու մէջ էիք այդ օրերուն, ի՞նչ կը յիշէք:

-Հալէպը լքելը որոշումի արդիւնք չէր, պարզապէս ստացայ աշխատանքի լաւ առաջարկ, որուն շնորհիւ պիտի կարենայի յառաջանալ մասնագիտութեանս մէջ եւ այդ պատճառով ալ բնականաբար կեանքս պիտի բարելաւուէր։ Հետեւաբար իմ պարագայիս նպատակը Հալէպէն հեռանալը չէր, այլ՝ ինծի ընծայուած առիթէն օգտուիլը, որպէսզի նախ՝ տնտեսապէս աւելի կայունանամ, երկրորդ՝ նոր փորձառութիւն ձեռք բերեմ:  Ի հարկէ, ես վերջնականապէս չէի հեռացած Հալէպէն եւ մտադրութիւն ունէի որոշ շրջանէ մը ետք վերադառնալ, եթէ պայմանները այսպէս չըլլային, մանաւանդ որ Հալէպ վերադառնալով ես պիտի կարենայի իմ նոր փորձառութեամբ աւելի օգտակար դառնալ ծննդավայր քաղաքիս զարգացման եւ յառաջընթացին:

-Վերադառնանք արուեստի ոլորտին. ի՞նչ է ձեզի համար բանաստեղծութիւնը։ Դուք քիչ ստեղծագործած էք, բայց շրջան մը կար, մանաւանդ 1990-էն մինչեւ 2000-ական թը-ւականները, երբ բաւական հռչակ ձեռք ձգեցիք սփիւռքի գրական միջավայրին մէջ, որպէս նորարար բանաստեղծ: Ձեզի համար ի՞նչ է բանաստեղծութիւնը խորքին մէջ:

-Բանաստեղծութիւնը գրականութենէն մաս մըն է եւ աւելի ճիշդ է ըսել, թէ ինչ է գրականութիւնը ինծի համար։ Գրականութիւնը կրնայ մարդուն հոգին յղկել եւ անոր մէջ յոյս դնել յառաջանալու եւ ատիկա ինծի համար շատ լաւ միջոց մըն է, որպէսզի ես ալ մասնակից ըլլամ այդ յառաջընթացին: Ինչ կը վերաբերի բանաստեղծութեան, բանաստեղծութիւնը գրականութեան ժանր մըն է եւ, իմ կարծիքով, բանաստեղծութիւնը աւելի ապագայ ունի քան՝ այլ ժանրեր, որովհետեւ բանաստեղծութիւնը շատ աւելի ճկուն է։ Օրինակի համար, կան շատ կարճ բանաստեղծութիւններ, որոնք մանաւանդ ժամանակի սղութեան այս դարաշրջանին, ինքնաշարժ քշած ժամանակ կրնաս մտիկ ընել եւ այդ երեք-չորս տողը մեծ բաւարարութիւն կու տայ, տեղէ տեղ կը փոխադրէ քեզ։ Արագութեան այս դարուն, միայն բանաստեղծութիւնն է, որ կրնայ այդ ներգործութիւնը ունենալ, որովհետեւ պատմուածքը կամ վէպը ըմբոշխնելը երկար ժամանակ կը պահանջէ, իսկ բանաստեղծութիւնը կրնայ ժամանակին հետ շատ արագ ընթանալ: Հիմա, բանաստեղծութիւնները ընդհանրապէս կարճ են, բառի խնայողութիւն կայ եւ երբեմն շատ պարզ երեք-չորս բառերով կրնայ քեզ կլանել, մեծ պայթումներ յառաջացնել մէջդ, բայց այս մէկը շատ մեծ փորձառութիւն կը պահանջէ, եւ հոս է, որ արուեստագէտը եւ ոչ-արուեստագէտը կը զանազանուին, մէկը կրնայ «աղքատութեան» գիրկը իյնալ, իսկ միւսը կրնայ այդ երեք-չորս բառերով ընթերցողին առջեւ նոր ճանապարհներ բանալ։

-Շրջան մը վարած էք Պէյրութի «Շիրակ» ամսագրի գլխաւոր խմբագրի պաշտօնը։ Այդ օրերուն վստահաբար մօտէն կը հետեւէիք սփիւռքի մէջ ստեղծուող գրական արտադրութեան։ Արդեօք այսօր նոյնն է՞ պատկերը, այլ խօսքով կը հետեւի՞ք սփիւռքի գրական զարգացումներուն։

-Այո, երեք տարի ղեկավարեցի «Շիրակ» ամսաթերթը, սակայն Տուպայի մեկնելու պատճառով հրաժարեցայ, որովհետեւ անկարելի էր այդ գործը շարունակել Տուպայիի մէջ:

Սփիւռքի գրականութեան կը հետեւիմ համացանցի միջոցով, իսկ տպագիր թերթերն ու ամսագիրները ինծի հասանելի չեն Տուպայիի մէջ: Հետեւաբար այս մէկը չեմ կրնար համարել զօրաւոր կապ եւ ըսել, որ այո՛, շատ մօտէն կը հետեւիմ: Ու այդ պատճառով ալ ճիշդ կ՚ըլլայ ըսել, որ շատ տեղեակ չեմ վերջին զարգացումներէն։

-Ուրախալի է, որ արդէն տպագրութեան պատրաստ գիրք մը ունիք: Այս տասը տարուան ընթացքին ի՞նչ ոճային փոփոխութեան ենթարկուեցաւ ձեր ստորագրութիւնը կրող քերթողութիւնը։

-Երբ կեանքի մէջ նոր փորձառութիւն ձեռք կը ձգես՝ անպատճառ անիկա կ՚անդրադառնայ նաեւ գրականութեանդ վրայ, բայց գրելու ձեւը չի փոխուիր։ Անձը կրնայ հարստանալ կեանքի փորձառութիւններով, բայց կը շեշտեմ, գրելու ձեւերը շատ թեթեւօրէն կրնան փոխուիլ, որովհետեւ այդ մէկը մարդուս նկարագրին կը նմանի: Ես համացանցի միջոցով համաշխարհային գրականութեան կը հետեւիմ, եւ կը նկատեմ, որ այսօր Ամերիկայի մէջ կամ այլուր ստեղծուած գործերուն առջեւ մեր գործերն ալ չեն զիջիր։

Բանաստեղծութիւններս ընդհանրապէս կարճ են, նաեւ փորձեր ըրած եմ ուրիշ ձեւի մը, որ երկրորդ գիրքիս մէջ ակնյայտ կ՚երեւի: Այդ ձեւը կը համապատասխանէ «Կեանքը ինչպէս որ է» հասկացութեան։ Երբ կը քալես, մէկը կը տեսնես, անդին՝ ուրիշ մէկը բան մը կը խօսի, այդտեղէն մէկը կը վազէ, յանկարծ կ՚անձրեւէ, եւ այդ բոլորը կը նկատես... այսինքն շատ յանկարծակի դէպքեր կրնան պատահիլ կեանքի մէջ: Ուրեմն գրականութիւնն ալ պէտք է կեանքին նմանի, որպէսզի իրական եւ հարազատ ըլլայ. այստեղէն մեկնելով՝ ամէն մէկ տող տեղէ մը կու գայ, կամ երկու տող վերջ ուրիշ բան մը կը թելադրէ։ Երբեմն կը թուի, թէ եղածները անկապակից բաներ են, բայց իրականութեան մէջ տրուած պատկերը ամբողջական է: Իսկ միւսը կարճ ձեւն է, որ յանկարծակի հարուած մը կու տայ եւ քեզ ուրիշ տեղ մը կը տանի: Բանաստեղծութիւնը կրնայ ստեղծուիլ շատ պարզ բաներէ, ինչպէս որ երջանկութիւնը մարդու կեանքին մէջ երբեմն շատ պարզ բաներէ կը յառաջանայ, քու չորս կողմի առարկաներէն, իրերէն: Եւ բանաստեղծը այն մարդն է, որ կը տեսնէ, տեսնելու կարողութիւնը ունի: Տեսնելու համար պէտք է առարկան իր կայուն վիճակէն տանիս դէպի շարժուն վիճակ, որեւէ առարկայ, մտովին, եւ երբ զայի տանիս դէպի շարժունականութիւն, անիկա արդէն քեզի ինքնաբերաբար բան մը կ՚ըսէ: Այս բոլորը նկատի առնելէ ետք, պէտք է անպայման արձանագրեմ, թէ որեւէ ատեն չեմ ուզեր, որ բանաստեղծութիւնը վերջնական եզրակացութեան մը յանգի։ Բանաստեղծը պիտի վառէ լոյսը եւ ընթերցողը պիտի գտնէ ամէն ինչ: Որովհետեւ մարդը մտածելու ձեւ ունի, ափդ իր ուղեղին վրայ պիտի չդնես, ինք թո՛ղ հասնի այդ եզրակացութեան, ինք թո՛ղ փնտռէ, ի վերջոյ երբ ինք փնտռէ եւ գտնէ, ատիկա իրեն համար վերջնական կ՚ըլլայ: Իմ երկրորդ գիրքիս վերնագիրն ալ այս պիտի ըլլայ՝ «Ես կը վառեմ ձեր տան լոյսը»:

-Ձեր հայեացքով ի՞նչ է այսօրուան մարդուն հիմնական խնդիրը:

-Մարդը միշտ ալ խնդիրներ ունեցած է եւ եթէ հարց չունենայ, ինք կը ստեղծէ զայն։ Եթէ խնդիր չունենայ, ապրելու հաճոյքն ալ կը կորսնցնես։ Խնդիր ստեղծել, խնդիրը լուծել, ապրիլ. այս է կեանքին ընթացքը...:

-Ձեր երիտասարդութեան օրերուն ո՞վ էր այն գրողը, որ ձեզ ներշնչած է:

-Իմ պարագայիս չեմ կրնար ըսել, որ ոեւէ գրող զիս մօտեցուցած է գրականութեան: Կը կարծեմ, որ մարդուն կազմութեան մէջ ատիկա կայ եւ հետը կը մեծնայ: Ես տասը տարեկանիս արդէն գրելու փորձեր կը կատարէի եւ հայրս, որ հայերէն լեզուի եւ գրականութեան ուսուցիչ եղած է, ինք կ՚ըլլար առաջին ընթերցողս: Հայրս սովորութիւն ունէր, որ այն աշակերտները, որոնք գրականութեան հանդէպ սէր եւ հետաքրքրութիւն ունէին ու գրական փորձեր կ՚ընէին, կիրակի օրերը, մեր տան մէջ կը հաւաքէր զանոնք, որպէսզի կարդան իրենց գործերը: Ես ալ իրենց հետ կը նստէի, հետեւաբար տան մէջ այդ մթնոլորտը կար, սակայն միեւնոյն ժամանակ ատաղձն ալ պէտք է ըլլայ մարդուն մէջ եւ կրնամ ըսել, որ այդ մէկը Աստուծոյ կողմէ տրուած շնորհ մըն է: Իսկ զիս դաստիարակած են երկու անձեր՝ որպէս մարդ, անոնք են՝ հայրս եւ Ուիլիըմ Սարոյեանի ստեղծած գրականութիւնը: Ես խենդի պէս Սարոյեան կը կարդայի եւ ցայսօր ալ նոյն կիրքով կը կարդամ անոր գործերը։

-Վերադառնանք Հալէպ՝ ձեր ծննդավայրը. այսօր ձեր մէջ ի՞նչ մնացած է Հալէպէն։

-Ծննդավայրը չի մոռցուիր եւ ծննդավայրը նժարի վրայ չենք կրնար դնել ուրիշ քաղաքներու հետ, որովհետեւ մանկութեան ամենաթարմ յիշողութիւնները հոն են, ինչպէս որ հայրենիքը չենք կրնար մոռնալ եւ համեմատել ուրիշ երկիրներու հետ: Անշուշտ ինծի համար շատ մեծ ցաւ է այն բոլորը, ինչ որ պատահեցաւ Հալէպի մէջ, մասնաւորապէս հայ համայնքի առումով, մանաւանդ, որ շատ եռուն եւ ծաղկուն, առոյգ գաղութ մը գոյացած էր այնտեղ:

-Երբեւէ կը նախատեսէի՞ք, որ այս ճակատագիրը ունենար հզօր վարչակարգով Սուրիան, ուր ցաւօք, մինչեւ հիմա վերջին հանգրուանի մը լոյսը տակաւին չ՚երեւիր:

-Ոչ, անշուշտ չէի ենթադրեր նման բան, քաղաքական վերլուծութիններ կամ կանխագուշակումներ ընելը ինծի համար քիչ մը դժուար է, որովհետեւ իմ մասնագիտութիւնը չէ եւ կը հաւատամ, որ քաղաքագէտներ պէտք է ընեն այդ վերլուծութիւնները։ Ես միայն կրնամ ցանկալ եւ իմ փափաքս է, որ ծննդավայրս՝ Սուրիան, միշտ լաւ ու ապահով ըլլայ:

-Ինչպէս պարզ դարձաւ, թէ Սուրիայէ ներս պատահածը խորքին մէջ արեւմտեան աշխարհին կողմէ պարտադրուած էր։ Յստակ էր, որ Միացեալ Նահանգներու կողմէ կար Սուրիոյ համար «նախատեսուած» ծրագիր մը, որ ձախողութեան մատնուեցաւ։ Երբեւէ մտածա՞ծ էք այդ մասին։

-Քաղաքականութեան կապակցութեամբ մենք մեր տեղեկութիւնները կը ստանանք մամուլէն, թերթերէն, հեռատեսիլէն եւ այլն, քաղաքական մարդն է, որ կրնայ ուրիշ բան մը մտածել, ուրիշ բան մը ըսել: Այսինքն եթէ իմ գիտելիքները քաղած եմ մամուլէն կամ հեռատեսիլէն, աւելի լաւ է, որ չխօսիմ։ Այնքան ատեն, որ մետիան կայ, աւելորդ է իմ խօսիլս... կամ կարծիք յայտնելս։ Քաղաքագէտը սակայն ուրիշ բաներ գիտէ, որովհետեւ ինք այդ գործին մասնագէտն է։

-Իսկ առհասարակ մտահո՞գ էք այդ պատմական գաղութի ապագայով:

-Անշուշտ, ես վստահ եմ, որ ամէն ոք մտահոգ է Հալէպի գաղութի ապագայով, մանաւանդ մէկ բանի համար շատ մտահոգ եմ, մէկ հիմնական հարցով՝ արեւմտահայերէնի պահպանումին հարցով: Ի վերջոյ ո՞վ պիտի պահպանէ արեւմտահայերէնը...: Միշտ ըսած եմ եւ այս առընչութեամբ յօդուած մըն ալ գրած եմ, այն մասին, թէ սփիւռքի մէջ մեր ազգային անվտանգութեան գլխաւոր պետը հայերէն լեզուն է, որուն կենսունակութիւնը կ՚ապահովէ (կամ կ՚երաշխաւորէ) հայ վարժարանը։ Միակ բերդը, որ կրնայ անխախտ մնալ եւ նոր սերունդներ աճեցնել՝ այդ հայ դպրոցն է։

Եթէ վնասուի հայ վարժարանը, կը վնասուի հայերէն լեզուն, այս պարագային՝ արեւմտահայերէն լեզուն, հետեւաբար կ՚աղաւաղուի մեր ազգային պատկանելիութիւնը:

Եւ դժբախտաբար, այսօր սփիւռքի՝ Մերձաւոր Արեւելքի գաղութներուն մէջ հայկական վարժարանները լուրջ տագնապ կ՚ապրին, եւ այդ վարժարաններու մէջ տագնապը նոր չէ, արդէն կար ի սկզբանէ: Երբ մեր վարժարանները ուսումնառութեան յստակ ծրագիր մը չունին, թէ ինչպէ՞ս պէտք է դասաւանդուի հայերէն լեզուն, ինչպիսի՞ն պէտք է ըլլայ հայերէն լեզուի դասագիրքը. ամենամեծ հարցումը սա է, որովհետեւ այստեղ ուսուցիչը չէ, որ պէտք է միշտ նախատուի, այլ՝ դասագիրքը: Դասագիրքը կրնայ ուսուցիչ պատրաստել, բայց ամէն ուսուցիչ չէ, որ կրնայ դասագիրք պատրաստել:

-Պրն. Ճուհարեան, զո՞վ կը մեղադրէք, որ մեր վարժարանները մինչեւ հիմա հայերէնի ուսուցման կատարեալ ծրագիր մը չունին:

-Բոլորս ալ մեղաւոր ենք: Պէտք չէ մեղադրել մէկը, պէտք է ամէն ոք իր անձին մէջ փնտռէ սխալը եւ ըսէ, թէ ես այսօր ինչ կրցայ տալ: Այստեղէն պէտք է սկսինք, որովհետեւ մեղադրանքը լաւ բան չէ, այլ հոս խօսունը աշխատասիրութիւնն է, միտքն ու կամքն է: Այսօր երբ վարժարան կ՚ըսենք, առաջին հերթին պէտք է հաշուի առնել մեր դասագիրքերը: Ի վերջոյ արդեօք մենք բնաւ մտածա՞ծ ենք, թէ մեր դասագիրքերը ճի՞շդ են, հինցա՞ծ չեն, կամ որքանո՞վ կը նպաստեն հայերէն լեզուն ճշգրիտ եւ հեզասահ ձեւով դասաւանդելու...:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան