Մատթէոս Մամուրեան. Պայծառատես Հրապարակագիրը

Հոկ­տեմ­բե­րի այս օ­րե­րուն (ո­րոշ աղ­բիւր­նե­րու ճշգրտու­մով՝ ­Հոկ­տեմ­բեր 17-ին) կը նշենք ծննդեան տա­րե­դար­ձը հայ­կա­կան հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան լու­սա­միտ դէմ­քե­րէն եւ ա­զա­տա­խոհ գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թեան դրօ­շա­կիր­նե­րէն Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեա­նի։

Ներ­հուն մտա­ւո­րա­կան, ման­կա­վարժ, գրող, հան­րա­յին գոր­ծիչ, թարգ­մա­նիչ եւ, ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ եւ վեր, տա­ղան­դա­ւոր հրա­պա­րա­կա­գիր է ­Մատ­թէոս Մա­մու­րեան, որ յատ­կա­պէս 1871-ին իր հիմ­նած եւ ամ­բողջ ե­րե­սուն տա­րի խմբագ­րած թեր­թով՝ «Ա­րե­ւե­լեան ­Մա­մուլ»ով, ի­րա­ւամբ կը հան­դի­սա­նայ 19րդ դա­րա­վեր­ջի հայ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան մտքի մե­ծար­ժէք մշակ­նե­րուն եւ գա­ղա­փա­րի սերմ­նա­ցան­նե­րուն ա­մէ­նէն ար­ժա­նա­ւոր­նե­րէն մէ­կը։

Ծ­­նած է Զ­­միւռ­նիա, 1830-ին։ Ու­սու­մը ստա­ցած է ­Փա­րի­զի ­Մու­րա­տեան վար­ժա­րա­նին մէջ, ուր իր դրսե­ւո­րած ար­ժա­նիք­նե­րուն եւ ձեռք­բե­րած փայ­լուն ար­դիւնք­նե­րուն հա­մար՝ ար­ժա­նա­ցած է բարձ­րա­գոյն մրցա­նա­կի, որ ի­րեն յանձնուած է ֆրան­սա­ցի մեծ բա­նաս­տեղծ ­Լա­մար­թի­նի ձե­ռամբ, ին­չ որ կը վկա­յէ ­Մա­մու­րեա­նի «միշտ բա­րե­բա­րոյ, խո­հա­կան, ու­շիմ, ճար­տար եւ յա­մե­նայ­նի յա­ռա­ջա­դէմ» ըլ­լա­լուն մա­սին։

Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեան ու­նե­ցաւ ազ­գա­յին եւ հան­րա­յին ծա­ւա­լուն գոր­ծու­նէու­թիւն, ու­սու­ցի­չի եւ կրթա­կան տե­սու­չի պաշ­տօն­ներ վա­րեց իր ծննդա­վայր Զմիւռ­նիա­յի եւ ­Պոլ­սոյ մէջ, տա­րի­նե­րով դի­ւա­նա­պե­տը ե­ղաւ ­Պոլ­սոյ ­Հա­յոց Պատ­րիար­քա­րա­նին, ու­սու­մը կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու հա­մար 1857-1860-ին ապ­րե­ցաւ Լոն­տոն (ուր գրեց իր նշա­նա­ւոր «Անգ­լիա­կան նա­մա­կա­նի» յօ­դո­ւած­նե­րու շար­քը), ­Հա­յոց Ազ­գա­յին Սահ­մա­նադ­րու­թեան մշակ­ման եւ որ­դեգր­ման հա­մար ան­խոնջ պայ­քար մղող­նե­րէն ե­ղաւ։ ­Բայց ո՛ւր որ գտնո­ւե­ցաւ եւ ի՛նչ աշ­խա­տանք որ ստանձ­նեց՝ Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեան հրա­պա­րա­կագ­րի իր գրի­չը միշտ կեն­սու­նակ եւ բե­ղուն պա­հեց, մին­չեւ որ «Ա­րե­ւե­լեան ­Մա­մուլ»ի հիմ­նու­մով գտաւ իր հո­գե­հա­րա­զատ բե­մը։

Իր թեր­թի (սկզբնա­պէս՝ ամ­սա­թերթ, ա­պա՝ կի­սամ­սեայ, իսկ իր մա­հէն ետք նաեւ շա­բա­թա­թերթ ու օ­րա­թերթ) է­ջե­րուն ցրո­ւած «­Հայ­կա­կան նա­մա­կա­նի» վեր­տա­ռու­թեամբ եւ Վ­­րոյր ստո­րագ­րուած քրո­նիկ­նե­րու շար­քով՝ ­Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեան ոչ միայն հրա­պա­րա­կագ­րա­կան այդ ո­ճին դրօ­շա­կի­րը հան­դի­սա­ցաւ հայ մա­մու­լին մէջ, այ­լեւ՝ լու­սար­ձա­կի տակ ա­ռաւ իր ժա­մա­նա­կի դէմ­քերն ու զար­գա­ցում­նե­րը, գա­ղա­փա­րա­կան հար­ցերն ու հա­սա­րա­կա­կան դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, հե­տա­գայ սե­րունդ­նե­րուն ժա­ռանգ ձգե­լով այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի հա­մաշ­խար­հա­յին եւ հայ ի­րա­կա­նու­թեան զար­գա­ցում­նե­րը քննա­կա­նօ­րէն ար­տա­ցո­լող ընդգր­կուն հա­յե­լի մը։

Ար­գա­սա­բեր ե­ղաւ Մատ­­թէոս Մա­մու­րեա­նի գրի­չը գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան եւ թարգ­ման­չա­կան գոր­ծե­րու ար­տադ­րու­թեան ա­ռու­մով։ Այ­սու­հան­դերձ՝ ինչ­պէս որ մեծն ­Յա­կոբ Օ­շա­կան դի­տել կու տայ, Մատ­թէոս Մա­մու­րեան տա­րա­ծո­ւե­ցաւ ա­մէն բնա­գա­ւա­ռի վրայ եւ, բա­ցա­ռու­թեամբ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան իր վաս­տա­կին, ի վի­ճա­կի չե­ղաւ ամ­բող­ջա­կան ինք­նադր­սե­ւոր­ման ու ինք­նա­հաս­տատ­ման յաղ­թա­նա­կի պսա­կը նո­ւա­ճե­լու։

Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ար­ժէ­քէ ա­ւե­լի հրա­պա­րա­կագ­րա­կան ար­ժա­նիք ու­նե­ցաւ հայ գրա­կա­նու­թեան ժա­ռանգ մնա­ցած ­Մա­մու­րեա­նի «­Սեւ լե­ռին մար­դը» ա­նու­նով միակ վէ­պը, որ ­Ներ­սէս Աշ­տա­րա­կե­ցի ­Կա­թո­ղի­կո­սի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան խմո­րում­նե­րուն նո­ւի­րո­ւած է եւ ­Ռու­սաս­տա­նի կա­պո­ւած հայ ժո­ղո­վուր­դի յոյ­սերն ու հե­ռան­կար­նե­րը հայ­րե­նա­սի­րա­կան շուն­չով կ՚ան­մա­հաց­նէ։

Տար­բեր ալ չէր կրնար ըլ­լալ ճա­կա­տա­գի­րը ի վե­րուստ հրա­պա­րա­կագ­րի ցայ­տուն շնորհ­նե­րով օժ­տո­ւած Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեա­նի, ո­րուն ստո­րագ­րու­թիւ­նը կրող հրա­պա­րա­կագ­րա­կան իւ­րա­քան­չիւր էջ կը կրէ շեշ­տա­կի դրոշ­մը գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ար­ձա­կի եւ ա­րեւմ­տա­հայ աշ­խար­հա­բա­րի ինք­նա­մաքր­ման եւ բիւ­րե­ղաց­ման հե­տե­ւո­ղա­կան ճի­գի։

Բայց մա­նա­ւանդ իր բա­րե­բա­րոյ ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ, խո­հա­կա­նու­թեամբ եւ մտա­ւո­րա­կա­նի լայ­նա­բաց հո­րի­զո­նով՝ ­Մա­մու­րեան յա­ջո­ղե­ցաւ իս­կա­կան ու­սու­ցիչ մը ըլ­լալ իր ըն­թեր­ցող­նե­րուն հա­մար։ Ան­պա­ճոյճ ու գե­ղե­ցիկ իր լե­զո­ւին եւ գրե­լաո­ճին միա­ցուց, միշտ եւ ան­պայ­ման, գի­տե­լիք մը փո­խան­ցե­լու, քննա­կան խորհր­դա­ծու­թիւն կա­տա­րե­լու եւ, յատ­կա­պէս, յա­ռա­ջա­դէմ մտքի զար­գաց­ման հու­նով յա­ռաջ ըն­թա­նա­լու մեծ ար­ժա­նի­քը։

Ա­զա­տա­խո­հա­կան եւ ազ­գա­յին-հայ­րե­նա­սի­րա­կան մտա­ծո­ղու­թեան հա­ւա­տա­ւոր դրօ­շա­կիր՝ ­Մատթէոս Մա­մու­րեան պատ­նէ­շի վրայ ան­խոնջ ծա­ռա­յեց եւ, ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան թէ հան­րա­յին-ման­կա­վար­ժա­կան իր բազ­մա­մեայ ու ծա­ւա­լուն գոր­ծու­նէու­թեան ըն­թաց­քին, միշտ ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­ցաւ ինք­նա­հա­ւա­տար­մու­թեան սկզբուն­քով։

Հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րո­ւած ա­րե­ւե­լեան խա­ւա­րամ­տու­թիւ­նը յաղ­թա­հա­րե­լու եւ լու­սա­ւո­րու­թեան փա­րո­սը կան­գուն պա­հե­լու ա­ռա­քե­լու­թեան լծո­ւած ար­ժա­նա­ւոր հրա­պա­րա­կա­գիրն է ­Մատ­թէոս ­Մա­մու­րեան, ո­րուն գա­ղա­փա­րա­կան աշ­խար­հին մա­սին հա­կիրճ վկա­յու­թիւն մը կը փո­խան­ցէ «Անգ­լիա­կան նա­մա­կա­նի» շար­քէն առ­նո­ւած հե­տա­գայ հա­տո­ւա­ծը.-

«… ­Լա­ւա­գոյնն կը սե­պեմ, որ ազգ մը պար­ծա­նաց գա­գա­թը հաս­նե­լէն ե­տեւ ա­ռօք փա­ռօք կոր­ծա­նի, ան­դի­մադ­րե­լի պա­րա­գա­նե­րէ ստի­պեալ՝ ան­հետ մա­րի, քան թէ շքեղ ան­ցեա­լէ մ­­՚ե­տեւ ան­փոյթ ու հաշմ թա­փա­ռի ներ­կա­յին մէջ, աղ­քա­տիկ ապ­րի ու ազ­գաց դու­ռը մու­րայ:

«­Վասն­զի՝ հի­նե­րը մեր աչ­քին իբր դիւ­ցա­զունք կ­­՚ե­րե­ւին, թէեւ նոյն ա­նո­ւան ա­ւե­լի ար­ժա­նի­ներ կը գտնո­ւին այս պա­հուս մեր եր­կիրն եւ ու­րիշ տե­ղեր։ Ժա­մա­նա­կը խո­շո­րա­ցոյց մ­­՚է, որ քա­նի հե­ռա­նաք մեր ե­րե­ւա­կա­յու­թեան առ­ջեւ հա­սա­րակ բա­նե­րու ան­գամ, խո­շոր եւ փայ­լուն ու խորհր­դա­ւոր գոյն մը կ­­՚ըն­ծա­յէ:

«Աս­կէ զատ՝ ա­մէն դար իր յա­տուկ եւ յար­մար մար­դիկն ու­նե­ցեր է: Երբ աշ­խարհ դեռ տղայ էր, ա­նոր յա­ռա­ջա­դի­մու­թեան մի­ջոց­ներն ան­տաշ ու սահ­մա­նա­ւոր էին, մինչ­դեռ հի­մա ան­հա­մար են եւ գե­րա­գոյն:

«Մեծն ­Վար­դան, ստու­գիւ մեծ մարդ է, թէ որ այ­սօր գար եւ մե­զի դէմ խա­չա­կիր մը հա­նէր՝ խիստ պզտիկ մարդ մը կը դառ­նար: Ուս­տի ե­թէ հա­յը… դա­րուս լու­սա­ւո­րու­թեան եւ­ քա­ղա­քակր­թու­թեան հետ չքա­լէ, նոր բան մը հա­ղոր­դած չես լի­նի ինձ՝ ե­թէ ը­սես, թէ նոյն հա­յը ­Տիգ­րա­նայ, Տր­­դա­տայ եւ Վա­րազ­գա­տայ որ­դին է միայն:

«Հի­մա Տր­­դա­տայ մի ձե­ռամբ եր­կու ցու­լե­րու եղ­ջիւ­րը թա­փող ոյ­ժը ի­րեն թա­գա­ւո­րու­թիւն մը շա­հել տա­լու ա­ռիթ մը չէր լի­ներ, վասն­զի՝ շո­գի եւ բա­րո­յա­կան զօ­րու­թիւն ու­նինք, եւ ոչ սրտեայ եւ քա­ջա­մար­տիկ ­Վա­րազ­դատ մը ա­րիա­բար ձի աշ­տա­նա­կե­լուն՝ կայ­սեր մը շնորհն ու ­Հա­յաս­տա­նի գա­հը պի­տի ստա­նար,…

«… Ի­րա­ւի կը խոս­տո­վա­նիմ նաեւ, որ կը սի­րեմ այն ազ­գը, որ թէեւ թշո­ւառ, ներ­քին ար­ժո­ղու­թիւն, ան­պա­շար գլուխ, կո­րո­վի բնու­թիւն մ­­՚ու­նի, միա­բան սի­րով կանգ­նե­լու ճիգ կը թա­փէ եւ ինքն իւր ճամ­բան կը յար­դա­րէ եւ ա­ռաջ կը քա­լէ:

«Ու­րեմն ե­թէ հայդ իր հայ­րե­նա­կան բնու­թեան հետ շա­ղեր է նաեւ դա­րուս հո­գին, ա­զա­տա­սի­րու­թիւ­նը եւ յա­ռա­ջա­դէմ կանգ­նե­լու կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը, այն ա­տեն կրնամ ը­սել քե­զի հետ, որ Նախախ­նա­մու­թիւ­նը զինքն ա­պա­գա­յի եւ ա­ռա­քե­լու­թեան մը սահ­մա­նած է աշ­խար­հիս մէջ»։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ