Ազգային Մշակոյթը Կը Դառնայ Աղօտ Յիշատակ, Ինչպէս Զայն Դարձնել Գոյատեւման Հզօր Ազդակ

ՄՇԱԿՈՅԹԸ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԷՍ

Խորհր­դա­ծու­թիւ­նը կը վե­րա­բե­րի հայ­կա­կան սփիւռք­նե­րու: Հա­յաս­տան ա­ռան­ձին պա­րա­գայ է: Այդ մա­սին ալ խօ­սող­ներ կան, պէտք է խօ­սուի:

Լայն ա­ռու­մով մշա­կոյ­թը բնու­թիւ­նը, շրջա­պա­տը, տար­րե­րը հասկ­նա­լու, ա­նոնց պատ­շա­ճե­լու, զա­նոնք գե­րան­ցե­լու եւ ա­նոնց հետ ապ­րե­լու ըն­թացք է, սկսած մո­լո­րա­կի վրայ մար­դու ե­րե­ւու­մով: Պատ­շա­ճիլ եւ գե­րան­ցում կա­տա­րել, տէր ըլ­լալ բնու­թեան եւ մեր ան­ձին: Մար­դը շրջա­պա­տէն ան­ջա­տուած է զայն հասկ­նա­լով ու բա­ցատ­րե­լով: Ան իր կա­ցու­թե­նէն փոր­ձած է ան­կա­խա­նալ, ոս­տում կա­տա­րե­լով իր բնու­թեամբ իսկ ի­րեն սահ­մա­նուած վի­ճա­կէն, յա­ջոր­դա­կան քայ­լե­րով ծնունդ տուած է մշա­կոյ­թին, ըն­տե­լաց­նե­լով եւ հասկ­նա­լով բնու­թիւ­նը:

Մշա­կոյ­թը մար­դե­ղու­թեան յատ­կա­նիշն է, ա­նով է որ կը ժա­ռան­գուի ան­ցեա­լը եւ կը կա­պուինք ա­պա­գա­յին, ի­մաս­տա­ւո­րե­լով ա­րարք­նե­րը, ան­ցեա­լը, ներ­կան, գա­լի­քը, ան­հասկ­նա­լին: Ան­ցեա­լի նե­րա­ռում եւ շա­րու­նա­կու­թիւն ըլ­լա­լու մի­տում, յի­շո­ղու­թիւն, ու­րիշ­ներ պի­տի ը­սէին ան­մա­հա­նա­լու փորձ: Ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը ե­զա­կիու­թիւն չեն շնոր­հեր այս կամ այն մշա­կոյ­թին, կ՚ը­սեն՝ patterns of culture, մշա­կոյ­թի տար­բեր բնորդ­ներ եւ ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ:

Հին եւ նոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, Նիւ Եոր­քի երկ­նա­քե­րե­րու բնա­կիչ­նե­րը, Ափ­րի­կէի եւ Ա­մա­զո­նի ան­տառ­նե­րու մար­դիկ, ու­նին ի­րենց մշա­կոյթ­նե­րը, աշ­խար­հընկալ­ման ո­ճը: Գե­րա­դա­սել մէ­կը միւ­սին, կը նշա­նա­կէ ար­հա­մար­հել մար­դը, մարդ­կա­յին ի­րա­ւուն­քը ան­տե­սել: Սե­փա­կա­նէն հե­ռա­նա­լով ընդգր­կուիլ տար­բեր մշա­կոյ­թի մէջ, ինք­նու­թեան կո­րուստ է: Ինք­նա­խա­բէու­թեան որ­ձե­ւէգ խօսք է զոյգ կամ եր­րեակ մշա­կոյ­թով ինք­նու­թիւ­նը: Սե­փա­կա­նէն զատ միւս­նե­րը զար­գա­ցում են, հա­րա­զատ չեն:

Այ­սօր, կայ­սե­րա­պաշ­տու­թիւն դար­ձած, հա­մա­տա­րած հա­մաշ­խար­հայ­նա­ցու­մը ո­ճիր է մշա­կոյթ­նե­րու դէմ, կը հար­թէ բազ­մա­զա­նու­թիւ­նը, եւ ե­թէ ի­մաս­տու­թիւ­նը ինք­զինք չպար­տադ­րէ, պի­տի հաս­տա­տուի ան­գոյն եւ անն­կա­րա­գիր միօ­րի­նա­կու­թիւն, Ճորճ Օ­րուէ­լի թի­ւե­րով մար­դիկ պի­տի ըլ­լանք, Հեր­պերթ Մար­քիւ­զի սահ­մա­նած միա­տա­րածք մար­դը, l’homme unidimensionnel: Գու­մա­րե­ցէ՛ք Օ­րուէ­լի եւ Մար­քիւ­զի նա­խա­տե­սու­թիւ­նը եւ կ՚ու­նե­նաք կրօն­նե­րու նա­խա­տե­սուած ժա­մա­նակ­նե­րու վեր­ջը: Ե­րե­ւա­կա­յե­ցէք, որ դաշ­տե­րուն մէջ բուս­նին միայն դդում կամ միայն բողկ… Այս ե­րե­ւա­կա­յու­թեամբ փոր­ձենք դի­տել մեր հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րը եւ մեր ներ­կան, յաղ­թա­հա­րե­լէ ետք մեր հաւ­կու­րու­թիւ­նը:

Մշա­կոյ­թը բա­մաբ­նոյթ ազ­դակ­նե­րու հա­մադր­ման եւ հան­դիպ­ման քա­ռու­ղի է. աշ­խար­հագ­րու­թիւն, բնու­թիւն, հո­լո­վոյթ­ներ: Ա­նոնց ծայ­րա­մա­սին կը յայտ-նըւին մտա­ծու­մը, շնոր­հը, նիւ­թէն տար­բեր ըլ­լա­լու մի­տու­մը եւ լա­րու­մը, եւ կը ծնին ա­րուեստ­նե­րը, նիւ­թէն եւ գի­տու­թե­նէն ան­դին տիե­զե­րա­կան այլ զրոյ­ցի մը հա­մար: Ի­րա­կա­նու­թե­նէն տար­բե­րը նուա­ճե­լու ազ­նիւ յանդգ­նու­թիւն է այդ:

«Ընդ­հան­րա­պէս մշա­կոյթ» ըմբռ­նու­մը վե­րա­ցա­կան եզր է, գա­ղա­փա­րա­կան կամ քա­ղա­քա­կան ճառ: Հարկ է խօ­սիլ «մշա­կոյթ­ներ»ու մա­սին, բազ­մա­զան, ո­րոնք զար­գա­ցած են ա­ռան­ձին պայ­ման­նե­րու մէջ, ու­նին ի­րենց իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը: Կա­րե­լի չէ նոյն գլխուն տակ դնել էս­քի­մո­նե­րուն եւ թի­պէթ­ցի­նե­րուն մշա­կոյ­թը: Իւ­րա­քան­չիւ­րի մշա­կոյ­թը ձե­ւա­ւո­րում է աշ­խար­հը տես­նե­լու եւ ըն­կա­լե­լու կեր­պե­րու, ո­րոնց­մէ ծնունդ ա­ռած են, օ­րի­նակ, կրօն­նե­րը:

Լայն ա­ռու­մով մշա­կոյ­թը, հո­ղամ­շա­կու­թե­նէն ար­հեստ­ներ, ա­րուեստ եւ գիր գրա­կա­նու­թիւն, տար­բե­րու­թիւն­նե­րու ար­տա­յայ­տու­թիւն ըլ­լա­լով, ինք­զինք ար­ժե­ւո­րե­լով եւ պաշտ­պա­նե­լով, կը յա­ռա­ջաց­նէ քա­ղա­քա­կան ըն­թացք­ներ: Պարզ է. մշա­կոյ­թը քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մեկ­նա­կէտն է եւ ա­նոր բո­վան­դա­կու­թիւն տուո­ղը, քա­նի որ տար­բե­րու­թիւն­նե­րը պաշտ­պա­նե­լու կո­չուած է: Մշա­կոյթ­նե­րը կը յա­ռա­ջաց­նեն տար­բե­րու­թիւն­ներ, զորս կը կո­չենք ազ­գա­յին, ազ­գա­յին սահ­ման­նե­րով, լե­զու­նե­րով, կրօն­նե­րով: Տի­րա­կալ­ներ միշտ ու­զած են տի­րել եւ միօ­րի­նա­կա­նաց­նել մշա­կոյթ­նե­րը, հաս­տա­տե­լէ ետք ի­րենց իշ­խա­նու­թիւ­նը: Գա­ղու­թա­րար­նե­րը ա­ռա­ջին հեր­թին կը հաս­տա­տէին ի­րենց դպրոց­նե­րը: Խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նը, տնտե­սա­կան միօ­րի­նա­կանց­ման ըն­կե­րա­ցուց ռու­սե­րէ­նի գե­րա­կա­յու­թիւ­նը որ­պէս միաց­ման հզօր մի­ջոց: Պար­տադ­րե­լով լե­զու եւ մշա­կոյթ, գե­րա­կա­ռոյ­ցը նոյ­նաց­նե­լով, աս­տի­ճա­նա­բար կը վե­րա­նան տար­բե­րու­թիւն­նե­րը, կը ստեղ­ծուի ար­ժէք­նե­րու հա­սա­րա­կաց հա­մա­կարգ: Նոյ­նիսկ մոր­թի գոյ­նը չի կրնար ար­գելք ըլ­լալ տար­բե­րու­թիւն­նե­րու վե­րաց­ման:

ՀԱ­ՅԸ, ԻՐ ՄՇԱ­ԿՈՅ­ԹԸ ԵՒ ԳՈ­ՅԱ­ՏԵ­ՒՈՒ­ՄԸ

Մեր ժո­ղո­վուր­դը, Հա­յաս­տան եւ սփիւռք­ներ, տե­ւա­բար են­թա­կայ ե­ղած է եւ կը շա­րու­նա­կէ ըլ­լալ ար­տա­քին ու­ժե­րու ինք­նու­թիւն հար­թող ըն­թաց­քին: Այս ի­րա­կա­նու­թիւն է, ա­ռանց ար­դա­րա­ցում­ներ փնտռե­լու կամ տե­սա­բա­նա­կան մար­զանք­ներ ը­նե­լու: Պատ­մու­թիւ­նը կը վկա­յէ: Կը խօ­սուի Լե­հաս­տա­նի ան­հե­տա­ցած հայ գա­ղու­թի մա­սին: Ա­ւե­լի հին ժա­մա­նակ­նե­րուն, Բիւ­զան­դիոնի Նի­կե­ֆոր հա­յազ­գի կայս­րը հա­յե­րով բնա­կե­ցու­ցած էր Ի­տա­լիոյ հա­րա­ւա­յին շրջան­նե­րը, հոն մնա­ցած են հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ, հայ սուր­բե­րու ա­նուն­ներ, ե­կե­ղե­ցիի դար­պա­սի գլխուն Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րի­չի ար­ձան, բայց հա­յեր չկան, կորսնց­նե­լով սե­փա­կան մշա­կոյ­թը, որ­դեգ­րե­լով եւ որ­դեգ­րուե­լով շրջա­պա­տի մշա­կոյ­թին մէջ, ան­հատ­ներ շա­րու­նա­կած են ապ­րիլ նոր ինք­նու­թեամբ, հի­նը չքա­ցած է, հա­յը ընկղ­մած է:

Խորհր­դա­յին օ­րե­րուն՝ Հա­յաս­տան, այ­սօր բազ­մա­գոյն սփիւռք­նե­րու մէջ, հա­յեր են­թա­կայ էին եւ են ան­զէն եւ ա­նա­րիւն մնա­յուն նա­խա­յար­ձակ­ման: Ֆրան­սա­ցի մտա­ւո­րա­կա­նը, Տո­մի­նիք Նո­կէզ, ի տես ա­մե­րի­կե­րէ­նի յա­րա­ճուն տա­րած­ման Ֆրան­սա­յի մէջ, կը խօ­սի «մեղմ գա­ղու­թաց­ման» մա­սին: Ե­թէ Ֆրան­սա­յի պէս մեծ եւ հզօր մշա­կոյ­թով երկ­րի մտա­ւո­րա­կա­նը կը տես­նէ մշա­կոյ­թով հաս­նող «գա­ղու­թա­ցում»ը, կրնա՞նք մենք պահ մը կանգ չառ­նել եւ լու­սար­ձա­կի տակ չբռնել մեր «կա­ցու­թիւն»ը: Ինչ­պէ՞ս պի­տի տե­ւենք մեր ինք­նու­թեամբ, ա­ռանց լու­ծուե­լու շրջա­պա­տին մէջ, ո՞ւր պի­տի տա­նի մեզ մեղմ կամ սրըն­թաց «գա­ղու­թա­ցում»ը:

Այս ան­փա­ռու­նակ վի­ճա­կին անդ­րա­դար­ձող­ներ ե­ղած են եւ կան: Ա­նոնց խօս­քը կը նմա­նի Սեր­վան­թէ­սի հող­մա­ղաց­նե­րու դէմ կռուող հե­րո­սի՝ Տոն Քի­շո­թի՝ պայ­քա­րին: Վա­հան Տէ­րեա­նը կը սի­րենք եւ կ՚եր­գենք, կը թարգ­մա­նենք, բայց չենք յի­շեր եւ յի­շեց­ներ ա­նոր դառն խօս­քը ուղ­ղուած ա­նոնց, ո­րոնք օ­տա­րա­խօ­սու­թիւ­նը բնա­կան կը հա­մա­րեն: Ը­սած է՝ «մի­թէ՞ դիակ է ձեր ու­զա­ծը»: Այ­սօր օ­տա­րա­խօ­սու­թիւ­նը բնա­կան կը հա­մա­րենք, ըն­կե­րա­յին-դա­սա­կար­գա­յին վե­րելք: Հե­տե­ւու­թեամբ Վա­հան Տէ­րեա­նի հարց­նենք՝ թէ ո՞ւր կ՚ու­զենք հաս­նիլ եւ ո՞ւր հասց­նել մեր ժո­ղո­վուր­դը, Ի­տա­լիոյ հա­յա­նուն սուր­բե­րուն քո՞վ:

Հե­ռա­նա­լով հայ լե­զուէն եւ մշա­կոյ­թէն, չենք լսեր ազ­գի ո­գին պա­հող մտա­ւո­րա­կան­նե­րը: Ե­թէ օ­տա­րա­խօս եւ օ­տա­րա­գիր դար­ձող­նե­րը, զա­նոնք քա­ջա­լե­րող­նե­րը, ա­նոնց­մով հպար­տա­ցող­նե­րը, լսէին Ռա­ֆա­յէլ Իշ­խա­նեա­նի դառն եւ հա­տու խօս­քը, ըստ ո­րուն՝ «ա­ռանց լե­զուի ի՞նչ ազգ», ի­րենք հո­գե­փո­խու­թեան կ՚են­թար­կուէին եւ ի­րենց ե­տե­ւէն կը քա­շէին դէ­պի ա­պա­հա­յա­ցում ըն­թա­ցող­նե­րը: Վա­հան Տէ­րեան կամ Ռա­ֆա­յէլ Իշ­խա­նեան կը դառ­նան հա­յու քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ի­մաստ տուող­նե­րը, Հա­յաս­տան եւ սփիւռք­ներ, հայ մշա­կոյ­թով ի­մաս­տա­ւո­րե­լով ազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, որ­պէս­զի ան դադ­րի հաց-պա­նիր, դա­տարկ կար­գա­խօս կամ շա­բա­թա­վեր­ջի կա­րե­ւոր ան­կա­րե­ւո­րու­թիւն ըլ­լա­լէ:

Դժուար պայ­ման­նե­րու մէջ ինք­նու­թիւն պա­հե­լու պար­տա­ւոր ենք: Փո­խա­նակ նա­հան­ջե­լու եւ ա­ւա­ղե­լու, դի­տենք աշ­խար­հը: Ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը ըն­դու­նած ժո­ղո­վուրդ­ներ կան, ա­նոնք երբ զի­նա­թափ ե­ղած են, կոր­սուած են: Իր­լան­տա­յի ա­զա­տագ­րա­կան բա­նա­կի՝ Շին Ֆէյ­նի՝ մար­տիկ­նե­րը ոչ միայն կռուիլ գիտ­ցած են, այլ ե­ղած են ի­մաս­տուն: Կ՚ը­սէին, թէ ի­րենք անգ­լիա­ցի­նե­րը պի­տի վտա­րէին ոչ թէ զէն­քով, այլ կաէ­լի­քով, ի­րենց լե­զուով: Ե­թէ հան­դէս­նե­րու ըն­թաց­քին ը­սուած­նե­րը հո­վին հետ չկոր­սուէին, կը յի­շէինք Խա­չա­տուր Ա­բո­վեա­նը, որ իր­լա­նա­տա­ցի­նե­րէն ա­ռաջ այդ գիտ­ցած էր, պատ­գա­մե­լով, որ «ե­թէ լե­զուն չըլ­լայ մարդ ի՞նչ բա­նի նման կ՚ըլ­լայ»:

Ե­թէ անդ­րա­դառ­նանք, մեր ոչ-հե­ռա­ւոր պատ­մու­թեան, պի­տի տես­նենք, որ ստրու­կի վի­ճա­կէն դուրս ե­կանք, զար­թօնք ու­նե­ցանք, լե­զուի զար­գա­ցու­մով, իւ­րա­ցու­մով, ա­նոր գոր­ծա­ծու­թեան ընդ­հան­րա­ցու­մով եւ ա­նով ստեղ­ծուած ինք­նու­թիւն կեր­տած գրա­կա­նու­թեամբ:

Ազ­գի ժա­ռան­գու­թիւ­նը եւ ինք­նու­թիւ­նը կը փո­խան­ցուին մշա­կոյ­թով, ո­րուն կրողն է լե­զուն, պատ­մու­թեան վկա­յա­րա­նը: Ան է որ թի­րախ ե­ղած է նա­խա­յար­ձա­կում­նե­րու. Տիզ­բոն, Հռոմ, ցար, սուլ­թան, Լե­նին եւ միւս­նե­րը, նաեւ այ­սօր: Ազ­գի ինք­նու­թիւ­նը կ՚ար­տա­յայ­տեն մշա­կոյ­թի գոր­ծիչ­նե­րը: Ե­թէ ա­նոնք չմոռ­ցուին, կը լսենք Սա­յաթ Նո­վա­յի «Ղա­լամ սի­րի»ին, Վա­հան Թէ­քէեա­նի «Քեզ կը սի­րեմ հայ լե­զու մրգաս­տա­նի մը նման»ը՝ հա­ղոր­դուե­լու հա­մար, Մու­շեղ Իշ­խա­նի պարզ տո­ղե­րը՝ «Հայ լե­զուն տունն է հա­յուն…», վեր­դա­սա­կար­գա­յին եւ վեր­կու­սակ­ցա­կան ազ­նիւ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն: Կը կոր­սուի լե­զուն, կը կոր­սուի ազ­գը: Պարզ է, որ մշա­կոյ­թը գի­տակ­ցա­կան լիցք կու տայ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան: Հայ­րե­նի­քի ա­զա­տագ­րու­մը եւ ամ­բող­ջա­ցու­մը քար­տէ­սի առ­ջեւ նստած գիծ քա­շել չէ, այլ նաեւ հո­գե­բա­րո­յա­կան ժա­ռան­գու­թեան տի­րու­թիւն: Յի­շել Խրի­մեա­նի պատ­գա­մը՝ «Պա­պիկ»էն «Թոռ­նիկ»ին, որ «հո­ղը պէտք է կեան­քի եւ մա­հուան օ­րը… ան­հող չմնաս»… Այդ հո­ղը Հա­մաս­տե­ղի Փեր­չենճ գիւղն է, սա­սուն­ցիի Խութ գիւ­ղը՝ ուր սու­րե­րը կը ջրդե­ղէին գի­շե­րուան զո­վով (Վ. Խե­չու­մեան): Ա­ռանց այս ապ­րու­մին, ինչ որ կը կո­չենք Հայ­կա­կան Հարց, Հայ Դատ, ան­կա­խու­թիւն, ամ­բող­ջա­ցում, պե­տու­թեան սէր, կ՚ըլ­լան ա­նվա­ղոր­դայն աղմ­կա­րա­րու­թեան:

«…ՄԵՐ ԺՈ­ՂՈ­ՎՈՒՐ­ԴԸ Ո­ՉԻՆՉ Է Ա­ՌԱՆՑ ՄՇԱ­ԿՈՅ­ԹԻ»

Ե­թէ ան­հա­տա­պէս եւ հա­ւա­քա­բար, գի­տակ­ցա­բար կամ ան­գի­տակ­ցա­բար, ազ­գին հետ ա­ռըն­չու­թիւն չու­նե­ցող պատ­ճառ­նե­րով հրա­ժա­րինք լե­զուէն, կանգ առ­նեն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը եւ մշա­կու­թա­յին զար­գա­ցու­մը, ազ­գա­յին հէն­քի վրայ, դեռ ժա­մա­նակ մըն ալ մշա­կոյ­թը կը դարձ­նենք փա­չուըրք, պարզ հա­յե­րէ­նով` կարկ­տան, հան­դէս­նե­րու զուար­ճու­թիւն: Այդ հու­նով, ուշ թէ կա­նուխ ազ­գը կը դադ­րի ներ­կայ ու­նե­նա­լէ, կը դառ­նայ ան­ցեալ, եւ ա­պա­գայ պատ­մա­բան­նե­րը կ՚ու­սում­նա­սի­րեն մե­ռեալ ազգ մը իր մե­ռեալ լե­զուով:

Ազ­գի կամ կու­սակ­ցու­թեան մը մշա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ազ­գա­յին ռազ­մա­վա­րու­թիւն է: Կար-կը­տան­ներ, կի­սա­մի­ջոց­ներ, խու­սա­նա­ւում, հան­դուրժուող տե­ղա­տուու­թիւն­նե­րը, նոյն­քան վնա­սա­կար են որ­քան թշնա­մի բա­նակ­նե­րու ներ­խու­ժու­մը կամ ազ­գի մը զա­ւակ­նե­րու գե­րե­վա­րու­մը: Ազ­գին հա­մար մեծ վտանգ է, ա­ղէտ, հո­գիի գե­րե­վա­րու­մը: Այս է մշա­կու­թա­յին կո­րուս­տը:

Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեան դի­պուկ կեր­պով խտա­ցու­ցած է այս ի­մաս­տու­թիւ­նը, իր ար­տա­սա­նած վեր­ջին խօս­քին մէջ. «…մեր ժո­ղո­վուր­դը ա­ռանց մշա­կոյ­թի ո­չինչ է եւ մա­հուան դա­տա­պար­տուած»: Ճապ­կում­նե­րով կը խու­սա­փինք այս պարզ ճշմար­տու­թիւ­նը մենք մե­զի եւ մեր շրջա­պա­տին ը­սե­լէ: Եւ ա­պա ա­ւեւլ­ցու­ցած է. «Ա­ռանց հո­ղի մշա­կոյթ չկայ»: Պարզ. ան­հող մշա­կոյ­թը ան­վա­ղոր­դայն թա­փա­հա­րում է, որ շա­րու­նա­կու­թիւն պի­տի չըլ­լայ: Վե­րան­հա­տա­կան ի­մաս­տու­թիւն է ըն­դու­նիլ հայ­րե­նա­դար­ձու­թեան հրա­մա­յա­կա­նը, այ­սօ­ր-ւան եւ վա­ղուան հա­մար:

Վեր­ջին բա­ռե­րը, ո­րոնց­մէ ետք լռած է Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեան, ո­րուն ստո­րագ­րած դաշ­նա­գի­րը դրօշ կ՚ը­նենք, բայց ոչ կտակ խօս­քը. «Մեր մշա­կոյ­թը կշիռն է նաեւ մեր կամ­քի ու թա­փի, մեր ու­ժի ու ճի­գի»: Ա­ռանց մեկ­նա­բա­նու­թեան մար­տահ­րա­ւէր:

Ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի հա­մար կեն­սա­կան է մշա­կոյ­թը՝ որ­պէս են­թա­հող գի­տակ­ցու­թեան եւ ա­նոր յա­ջոր­դող յանձ­նա­ռու­թեան. լե­զու, գրա­կա­նու­թիւն, երգ, ե­րաժշ­տու­թիւն, միշտ՝ սե­փա­կա­նը: Տե­ղա­տուու­թիւն­նե­րով եւ հրա­ժա­րում­նե­րով ազգ չի պա­հուիր, եւ յանձ­նա­ռու­թիւն­նե­րը կ՚ըլ­լան տուեալ պա­հու մը բռնկող յար­դի բոց: Խու­սա­նա­ւում­նե­րով, կարկ­տան­նե­րով, մօ­տա­ւո­րով գո­հա­նա­լով, ազ­գը կ՚այ­լա­սե­րի եւ ա­նա­տակ կ՚ըլ­լայ տո­կա­լու, տե­ւե­լու, ի­րա­ւուն­քի տէր կանգ­նե­լու:

Մշա­կու­թա­յին հա­մազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն մը հրա­մա­յա­կան պա­հանջ է, տե­ղա­տուու­թիւն­նե­րէ եւ փե­րե­զա­կա­յին պատ­շա­ճե­ցում­նե­րէ վեր:

Վեր­հա­մայն­քա­յին, վեր­դա­սա­կար­գա­յին, վեր­կու­սակ­ցա­կան:

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ