ՀԱԳՆԻԼ ԵՒ ՀԱԳՈՒԻԼ

Այս երկու բայերը մնայուն շփոթի առարկայ են արեւմտահայուն համար, որ ընդհանրապէս չի զանազաներ անոնց տարբերութիւնը:

Ասոնցմէ առաջինը՝ հագնիլ, կը համապատասխանէ գրաբարի ագանել բային, ֆրանսերէնի՝ porter, անգլերէնի to wear բայերուն: Սոսկածանցաւոր բայ է եւ ունի ածանցական խոնարհում՝ հագայ-հագար-հագաւ-հագի՛ր: Ներգործական է եւ առ այդ օժտուած է ներգործականութեան երկու հիմնական յատկութիւններով. ա) կրնայ ուղիղ խնդիր ստանալ՝ հագուստ հագնիլ, տաբատ հագնիլ, կօշիկ հագնիլ եւ այլն. բ) նաեւ ունի իր կրաւորականը՝ հագնուիլ. «Այս կօշիկը դեռ կը հագնուի, այդ մէկը այլեւս չի հագնուիր»: Ոմանք կ՚ըսեն՝ չի հագցուիր, ինչ որ սխալ է. չի հագնուիր-ը կը համապատասխանէ չի տեսնուիր, չի գտնուիր, չի զարնուիր ձեւերուն, որոնք անվիճելի են եւ փոխարինելի չեն տեսցուիր, գտցուիր, զարցուիր «տարբերակներով», որոնք գոյութիւն չունին:

Բայս օժտուած է նաեւ անցողական կամ պատճառական սեռով՝ հագցնել, որ կու տայ հագցուցի-հագցո՛ւր. օրինակ՝ «Մայրը զաւակին կօշիկը հագցուց»:

***

Գալով հագուիլ-ին, ապա այս բայը բոլորովին աշխարհաբարեան ծագում ունի, կը համապատասխանէ ֆրանսերէնի՝ s՚habiller, անգլերէնի to get dressed բայերուն. սեռով չէզոք է (Տե՛ս Այտընեան, Քնն. քեր., էջ 65, § 215), հետեւաբար չի կրնար ուղիղ խնդիր ստանալ, եւ ճիշդ այս կէտին մէջ է, որ կը գործուին բոլոր սխալները: Կարելի չէ ըսել՝ հագուստ կը հագուիմ, կօշիկ կը հագուիմ կամ թէ որեւէ այլ առարկայ յիշել իբրեւ ուղիղ խնդիր: Հագուիլ կը նշանակէ իր վրայ կրել օրուան կամ եղանակին թելադրած զգեստները՝ կօշիկէն մինչեւ գլխարկ ի պահանջել հարկին. այս առումով՝ ան մօտաւոր հոմանիշ է զգեստաւորուիլ կրաւորական բային, որ նմանապէս ուղիղ խնդիր չի կրնար առնել. Ի՞նչ կ՚ընես,- կը հագուիմ: Հագուեցայ ու ներկայացումի գացի: Տակաւին չեմ հագուած: Ինչպէս նկատելի է, որեւէ առարկայի անուն՝ իբրեւ ուղիղ խնդիրի, չտրուեցաւ: Վերջին նախադասութիւնը չի նշանակեր, թէ ենթական մերկ է, այլ տուեալ պահի թելադրած պատշաճ իրերը չի կրեր իր վրան: Բայիս խոնարհումը կու տայ՝ հագուեցայ-հագուեցար-հագուեցաւ-հագուի՛ր:

Բայս ունի պատճառական սեռն ալ՝ հագուեցնել, որ կու տայ հագուեցուցի-հագուեցո՛ւր. օրինակ՝ «Մայրը հագուեցուց փոքրիկները»,- կը համապատասխանէ զգեստաւորել հոմանիշին, ինչպէս նաեւ ֆրանսերէն habiller կամ vêtir, իսկ անգլերէն to get dressed բայերուն:

Պէտք է լաւ ի մտի ունենալ, որ հագուիլ-ը, հակառակ իր ուիլ վերջաւորութեան, կրաւորական բայ մը չէ, այլ չէզոք է. այսպիսիները հազուագիւտ են հայերէնի մէջ եւ կը կոչուին կրաւորակերպ, այսինքն՝ կերպով, երեւոյթով կրաւորականի կը նմանին, սակայն ըստ էութեան կրաւորական չեն: Կրաւորական բային հիմնական յատկանիշը ներգործող խնդիր ունենալն է, իսկ հագուիլ-ը չի կրնար ներգործող խնդիր ունենալ: Տեսականօրէն կրաւորական կրնայ ունենալ հագուեցնել բայը, որ է հագուեցուիլ, որը սակայն շատ ապաշնորհ ու խժալուր բառ մըն է, որ փաստօրէն չի գործածուիր:

«Առձեռն»ը չունի հագուիլ: Քիչ անց 1886-ին Սամուէլ Վ. Գանթարճեան իր «Գաղ-ղիերէն-հայերէն-տաճկերէն բառարան»ին s՚habiller բառին կից գրած է հագուիլ, մինչ porter-ին կից՝ կրել, իսկ se porter-ին կից՝ հագնուիլ: Ուրեմն կատարելապէս ըմբռնուած է հագուիլ-ին եւ հագնուիլ-ին տարբերութիւնը: Քիչ մը զարմանալի է, բայց ահա Յովհ. Գազանճեան ետքայլ մը ընելով հագուիլ-ը կը ներկայացնէ իբրեւ հագնիլ-ին կրաւորականը:

Աշխարհաբարի բառարաններէն միայն Գայայեան ունի թէ՛ հագնիլ, թէ՛ հագուիլ. այս վերջինին համար տրուած հոմանիշները՝ շքուիլ, յարդարուիլ, մոլորեցուցիչ են: Շուքի ու յարդարանքի գաղափարը չկայ այս բային մէջ. ծովազգեստ մը վրան եւ գլխարկ մը գլուխը անցընելն ալ հագուիլ է, արքայական ծիրանի կրելն ալ հագուիլ է:

Հայր Պետրոս Ճիզմեճեան ունի միայն հագնիլ, որ սակայն խոնարհած է հագուեցայ ձեւով, ինչ որ սխալ է. հագնիլ-ը, տեսանք, կու տայ հագայ-հագի՛ր,. իսկ հագուեցայ-ն կատարեալն է հագուիլ-ին, որ բացակայ է բառարանէն:

Տէր Խաչատուրեան եւ հայր Կռանեան չունին հագուիլ:

***

Բաղդատական տախտակ արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի

ա) Մերիններուն դիմաց արեւելահայերէնը ունի հագնել, որ կը համապատասխանէ արեւմտահայերէնի հագնիլ-ին. երկուքն ալ ներգործական են եւ կատարեալի մէջ ունին նոյն խոնարհումը՝ հագայ-հագար-հագաւ-հագի՛ր. օրինակ՝

- Այսօր նոր զգեստդ հագի՛ր:

- Նրանց կանայք մուշտակ կը հագնեն:

- Հագաւ Դաւիթ զէնք ու զրահ:

- Սեւ ու փայլփլուն կօշիկներ հագան:

Ասոնք լրիւ կը համապատասխանեն արեւմտահայերէնին.

- Այսօր նոր զգեստդ հագի՛ր:

- Անոնց կիները մուշտակ կը հագնին:

- Հագաւ Դաւիթ զէնք ու զրահ:

- Սեւ ու փայլփլուն կօշիկներ հագան:

բ) Ունի նաեւ հագնուել, որ չէզոք է եւ կը համապատասխանէ արեւմտահայերէնի հագուիլ-ին. երկուքն ալ զրկուած են ուղիղ խնդիր առնելէ. օրինակ՝

- Շտապ հագնուեց ու փողոց վազեց:

- Վասակը սկսաւ արագ հագնուել:

- Ամառ-ձմեռ նա միատեսակ կը հագնուի:

- Ներս մի՛ գար, դեռ հագնուած չեմ:

Ասոնց դիմաց, ուրեմն, արեւմտահայերէնը կը դնէ հագուիլ. այսպէս՝

Շտապ հագուեցաւ ու փողոց վազեց:

- Վասակը սկսաւ արագ հագուիլ:

Ամառ-ձմեռ ան միատեսակ կը հագուի:

- Ներս մի՛ գար, դեռ հագուած չեմ:

գ) Ուրեմն այս երկուքէն բացի՝ արեւմտահայերէնը ունի հագնուիլ կրաւորականը, որ կը սերի հագնիլ ներգործականէն եւ կը պակսի արեւելահայերէնին. այսպէս՝

- Այս կօշիկը շատ հին է ու այլեւս չի հագնուիր:

- Նման տաք վերարկուն միայն ձմեռը կը հագնուի:

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ

«Զարթօնք», Լիբանան

---

Ծանօթ.- 1. Ամէն պատճառական բայ կրնայ ստանալ ուղիղ խնդիր մը, որմէ զուրկ է այդ նոյն բային չէզոքը, այս պարագային՝ հագուիլ-ը: Սակայն, ինչ կը վերաբերի հագուեցնել-ին, չենք կրնար ասոր իբրեւ ուղիղ խնդիր տալ զգեստի մը անունը. ճիշդ ինչպէս որ չենք կրնար ըսել հագուստ հագուիլ, այնպէս ալ չենք կրնար ըսել՝ հագուստ հագուեցնել, տաբատ հագուեցնել եւ նմանները. այլ այդ ուղիղ խնդիրը պէտք է ըլլայ զգեստը կրողի՛ն անունը, այլ խօսքով՝ հագուիլ բայի ենթակա՛ն, այսպէս՝ հագուեցնել զաւակը, հիւանդը, Թորոսը, Մարկոսը եւ այլն (օրինակ՝ Տղաս հագուեցաւ եւ Տղաս հագուեցուցի) համազօր է զգեստաւորեցի-ին: 2. Հագուիլ բայը այլապէս կրնայ ունենալ իր լրացումները՝ շատ հագուիլ, քիչ հագուիլ, վայելուչ հագուիլ, անճաշակ հագուիլ, հաստ հագուիլ, բարակ հագուիլ, արագ հագուիլ, դանդաղ հագուիլ եւ այլն, որոնք բոլորն ալ պարագայական լրացումներ են: